Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari

Kirish badantarbiya mashg‘ulotlari. Odatda ish kuni boshlanishida ish qobiliyati ancha past bo‘ladi, tananing batamom ishga kirishib, optimal sur’at bilan ishlab ketishi uchun ma’lum vaqt talab etiladi.
Ish kunining boshlang‘ich davri nerv markazlari ritmi bir-biriga mos kelmasligi bilan xarakterlanadi. Markaziy nerv sistemasi faoliyatini sozlashga darhol erishib bo‘lmaydi (A.A. Uxtomskiy). Odatda ishga ko‘nikish ishning murakkabligiga ko‘ra 20 dan 60 daqiqagacha cho‘ziladi. Ishdan oldingi badantarbiya fiziologik jarayonlarning kechishini tezlashtiradi va ayni paytda ishga ko‘nikish davrini qisqartiradi. Uning yordamida markaziy nerv sistemasining optimal qo‘zg‘aluvchanligiga va ishga moslashishiga erishish tezlashadi.
Natijada tanani u yoki bu ishni yanada mukammalroq bajara oladigan qilib tayyorlaydi. Bundan tashqari ishdan oldingi kirish badantarbiya jismoniy mashqlarning har qanday boshqa turi singari ishchilar va xizmatchilarning sog‘lig‘iga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kirish badantarbiyasi mashqlari majmuasi 6-8 ta mashqdan iborat bo‘lib, 5-7 daqiqa davomida bajariladi va ish kuni boshlanmasdan oldin bajarilib, so‘ngra ish boshlanadi. Bunday badantarbiya mashqlari majmuasini tuzishda mehnatning o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi, ya’ni bo‘lajak faoliyatga mos keladigan harakatlar va ritm tanlanishi lozim.
Jismoniy tarbiya pauzasi. Ish kuni davomida o‘zining yuqori darajasiga yetgan ishchanlik kuchayib, toliqish natijasida pasaya boshlaydi. Jismoniy mehnatda ham, aqliy mehnatda ham u markaziy nerv tizimi faoliyatidagi tormozlanish jarayonlarining rivojlanishiga bog‘liq. Demak, charchashning oldini olish va mehnat unumdorligini oshirish choralari ikkala holda ham aynan bir xildir. Bunda ratsional mehnat va dam olish tartibi muhim rol o‘ynaydi. Ish kuni mobaynida tashqi tanaffusda va ishdan keyin ham faol ham sust dam olish zarur. Jismoniy tarbiya pauzasi dam olish normasi sifatida charchashning paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi va ortiqcha kuch sarflamasdan ishchanlikni yuqori darajada saqlab qolish imkonini beradi. Davomiyligi 5-7 daqiqa bo‘lib, kuniga bir ikki marta o‘tkaziladi.
Jismoniy tarbiya pauzasi o‘tkaziladigan vaqt toliqishning dastlabki alomatlari paydo bo‘layotgan vaqtga qarab to‘g‘ri kelishi kerak. Toliqish hali unchalik rivojlanmagan paytda, ya’ni odatda ish boshlangandan 2-2,5 soat keyin paydo bo‘ladigan kuchsiz toliqish paytida o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya pauzasi unchalik naf bermaydi.
Ishchanlik avjiga chiqqan paytda esa bu mashqlarning mutlaqo keragi yo‘q, shuning uchun jismoniy tarbiya pauzalarining ish kunining qay paytda o‘tkazilishi ishning qay tarzdaligiga ko‘ra va charchoq hosil qiladigan (jismoniy ishga sarflanadigan kuch, statik urinish, nerv-ruhiy zo‘riqish) omillarini nazarda tutgan holda belgilanishi kerak. Ish kuni tartibi ham ishdan oldingi badantarbiya, ham jismoniy tarbiya pauzasi bo‘lib, pauza odatda kunning ikkinchi yarmida, ish tugatishdan 2-2,5 soat oldin o‘tkaziladi (S.I. Krapivnitseva, Ye.A. Babayeva, Yu.G. Boldarev).
Jismoniy tarbiya daqiqalari ish orasidagi qisqa tanaffuslarda (2-3 daqiqa) noqulay vaziyatda majburan ishlash, diqqat-e’tiborni qattiq jalb qilish, ko‘zga zo‘r kelishi va hokazolar natijasida vujudga keladigan toliqishni pasaytirish maqsadida vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladi. Bu aqliy mehnat xodimlari uchun nihoyatda zarurdir.