Jismоniy tarbiya gigiyеnasi fanining maqsasi hamda vazifalari. Jismоniy tarbiya gigiyеnasi va sportning tibbiy fizologik asoslari o’quv fan sifatida tutgan o’rni. Kirish

. Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasining asosiy vazifasi
Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasining asosiy vazifasi jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanuvchilarga ta'sir etadigan noqulay sharoitlarni oldini olish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish, shugʻullanuvchilarning salomatligini saqlash, jismoniy rivojlanishini oshirib borishdan iborat. ¹
Asosiy gigiyena vositalariga quyidagilar kiradi.

• Jismoniy mashqlarni shakli va vositalar tartibini shart sharoitlarini yuqori darajaga koʻtarish.

  
  

• Me'yorida ovqatlanish.

  
  

• Jismoniy mashqlarni bajarayotgan vaqtda jismoniy yuklamalarni yoqimli darajada me'yorlash.

  
  

• Chiniqish.

  
  

Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi tarixi 100 yillarni oʻz ichiga oladi. Qadimgi dunyo tarixidan bilamizki jismoniy tarbiyani sogʻlomlashtirish vositasi sifatida tushuntirishga harakat qilganlar. Bu maqsadlarda jismoniy tarbiya bilan bir qatorda umumiy salomatlikni saqlash vositalari qoʻllanilgan (hammom, massaj, chiniqish va b.).
XVII asrlarda K. Slavinetskiy va Y. Komenskiy asarlarida jismoniy tarbiya va gigiyena oʻzaro bogʻliqligi koʻrsatib oʻtilgan. Jismoniy tarbiya asosiy tarbiya tizimi sifatida salomatlikni mustahkamlaydigan, sportchilarning jismoniy malakalarini oshiradigan asosiy vosita sifatida alohida ahamiyatga ega boʻlgan. Bu tizim birinchi boʻlib XVII-XIX asrlarda Rossiya federatsiyasida ilmiy asoslandi.
Jismoniy ta'lim va tarbiya nazariyasining asoschisi Pyotr Frantsevich Lestgaft hisoblanadi. Uning ilmiy pedagogik faoliyati Peterburg tibbiyot jarrohlik akademiyasida boshlangan. U 1865 yil tibbiyot doktori, soʻngra 1898 yil jarrohlik doktori dissertatsiyasini himoya qilgan. P.F. Lesgaftni eng katta ilmiy ishlariga “Maktab yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyasidan qoʻllanma”, “Bolalarni oilada tarbiyalash va uni ahamiyati”, “Anatomiyanining jismoniy tarbiyaga aloqadorligi” kabi ilmiy ishlari kiradi. P.F. Lesgaft jismoniy tarbiyani tibbiy biologik asoslarini yaratdi. Bu oʻz navbatida jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatini, keyinchalik jismoniy mashqlarning fiziologiyasi va gigiyenasini asosini va rivojlanishini barqaror holatga olib keldi. Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasining rivojlanishiga Rossiya federatsiyasi jismoniy tarbiya institutlarida gigiyena kafedrasining tashkil etilishi katta amaliy ahamiyatga ega boʻldi, uni A.F. Sulima-Samaylo (1919), P.F. Lesgaft nomli institutda va V.Ye. Ignatev (1920), markaziy jismoniy tarbiya institutida boshqardi hamda institutni rektori vazifasini bir vaqtda bajarib kelgan.
Koʻp yillik ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish natijasida jismoniy mashqlar va sport gigiyenasini asosiy vazifasi aniqlangan, jismoniy mashq va sport bilan shugʻullanuvchilar tanasiga tashqi muhitni ta'siri, ularni sogʻlomlashtirish, ularni sogʻligini mustahkamlovchi gigiyena chora-tadbirlar ishlab chiqish, ish qobiliyatini yuqori koʻtarish, chidamkorlikni oshirish, sportdagi koʻrsatgichlarni oʻsishini ta'minlash uchun chora-tadbirlar belgilashdan iborat. Yuqoridagi koʻrsatilgan vazifalar jismoniy tarbiya va sport gigiyenasini mazmuniga aniq maqsadlarni olib keldi, bu uni oʻquv fani sifatida koʻrsatib berdi: havo muhiti gigiyenasi, suv va tuproq gigiyenasi rejalashtirish gigiyenasi, sport inshootlarini loyihalash, qurish, foydalanish gigiyenasi, shaxsiy gigiyena, chiniqish, sportchilarning ovqatlanishi, mashq mashgʻulotlari gigiyenasi, ayrim sport turlarining gigiyena ta'minoti boʻlimlari aniq paydo boʻldi.
Jismoniy mashq mashgʻulotlarining shakli va mazmunidan qat'iy nazar shugʻullanuvchilarni salomatligini mustahkamlashga yoʻnaltirilgan boʻlishi lozim, bu butun jismoniy tarbiya tizimiga sogʻlomlashtiruvchi ta'sir koʻrsatadi.
Jismoniy tarbiya oʻqituvchisi va sport turlaridan murabbiy gigiyenani asosiy qoidalarini bilib, jismoniy tarbiyani sogʻlomlashtiruvchi tizimini amalga oshirib borsa, F.F. Erisman ta'biri bilan aytganda “gigiyena usulida oʻylasa” jismoniy tarbiya sogʻlomlashtiruvchi omil boʻladi.
Harakat faolligini kam yoki koʻpligini, jismoniy yuklamani kam yoki koʻpligini, mashq mashgʻulotlarini noqulay sharoitini, odam tanasiga aniq koʻrsatadigan ta'sirini bilmasdan turib, kerakli natijani olish mumkin emasligini bilish lozim. Shunday qilib, jismoniy tarbiya instituti talabalari, jismoniy tarbiya oʻqituvchilari, murabbiylar gigiyena asoslarini bilishlari lozim, chunki bu jismoniy mashgʻulotlarni toʻgʻri tashkil etish uchun, yuklamalarni toʻgʻri taqsimlash uchun, mashq mashgʻulotlarini moddiy texnika ta'minotini toʻgʻri boshqarish uchun, sportchilarni me'yorida ovqatlantirish uchun hayotda amalda kerak boʻladi. Gigiyena qoidalarini va me'yorlarini yaxshi bilmasdan turib, jismoniy tarbiya va sportda yaxshi sharoit yaratish, shugʻullanuvchilarni salomatligini saqlash va mustahkamlash, sportda yuqori koʻrsatkichlarga erishish mumkin emas.
Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullangan vaqtda odamni tanasida sodir boʻladigan oʻzgarishlarni oʻrganadigan fan boʻlib, tashqi muhit sharoitlarini odam tanasiga ta'sirini, jismoniy tarbiya mashgʻulotlarini tashkil etishni, jismoniy tarbiya mashgʻulotlari jarayonida odamni tanasida boʻladigan oʻzgarishlarni, jismoniy yuklama kam yoki koʻpligini, ovqatlanishni, ozuqa moddalar tarkibini, jihozlanishni, sportchilarni oʻrganadi.
I. O’quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o’rni Oliy ta’limning fundamentalligi real dunyodagi jarayonlar, ob’yektlar va hodisalar orasidagi munosabatlarni ajratib bila olishga yo‘naltirilgan bo‘lib, yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda asos sifatida qabul qilingan. Malaka talablari tayyorlanayotgan kadrlarning ko’nikma va malakalariga yuqori talablarni qo‘ymoqda. Shu talablar zamonaviy sharoitlardan bevosita kelib chiqqan bo‘lib, ularning maqsadi ta’lim olayotgan yoshlardan milliy intellektual kadrlarni shakllantirishdan iborat. Gumanitar ta’lim yo‘nalishlari uchun qo‘yilgan malaka talablari ichida jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari faniga doir talablar alohida o‘rin tutadi. Bu esa jismoniy madaniyat ta`lim yo‘nalishi o‘quv rejalarida o‘z ifodasini topdi. Ushbu dasturda jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari fani bo‘yicha talabalarni sportda tarbiyalash, sog‘lomlashtirish, davolash va tiklanishga qaratilgan yo‘nalishlarida jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida xizmat tizimi bilan tanishtirish, kasallik turlariga qarab davolash jismoniy mashqlarni tashkil qilish va uni o‘tkazish, har bir muolajani gigiyenik sog‘lomlashtirish ahamiyatini yuzaga keltirish va sport shikastlanishlarida birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni o‘rgatish kabi masalalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari fani asosiy umumkasbiy fan hisoblanib 4-7 semestrlarda o‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida berilgan umumiy psixologiya, umumiy pedagogika, jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi, gimnastika va uni o‘qitish metodikasi, yengil atletika va uni o‘qitish metodikasi, sport va harakatli o‘yinlarni o‘qitish metodikasi, kurash turlari va uni o‘qitish metodikasi, suzish va uni o‘qitish metodikasi, sport mahoratini oshirish, sport turlari bo‘yicha musobaqalar o‘tkazish va hakamlik qilish kabi fanlardan yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlikni talab etadi. II. O’quv fanining maqsadi va vazifasi Fanni o‘qitishdan maqsad – jismoniy madaniyat ta`lim yo‘nalishi talabalariga jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari fani bo‘yicha nazariy bilimlarga ega qilish, fanga oid ko‘nikmalarni shakllantirish hamda malakalarga ega qilish. Ma`ruza, seminar mashg‘ulotlarida o‘qitishning faol uslublaridan foydalangan holda nazariy bilim beriladi, lobaratoriya va amaliy mashg‘ulotlarda esa ma`ruza va seminar mashg‘ulotlarida egallangan bilimlarni talabalar amaliy ko‘rib bajarish orqali ko‘nikma va malakalari shakllantiriladi. Fanning vazifasi – talabalarda jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish, salomatlikni saqlash, ish qobiliyatini oshirish vaqtidagi shart-sharoitlarni o‘rganish, ularning ta`sirini kuzatishni o‘rgatish. Mashg‘ulotlar uchun gigiyenik, tibbiy-fiziologik qoidalari va me`yorlarini ilmiy asoslangan holda ishlab chiqish va chora-tadbirlar belgilash. Salomatlikni saqlash va ish qobiliyatini oshirish uchun zaxiradagi kuchlardan sport tibbiyoti yo‘l yo‘riqlar asosida foydalangan holda davolash, jismoniy tarbiya va gigiyenik omillaridan foydalanish. Shuningdek 4 ularning me`yorlarini o‘rganishdan iborat bo‘lib, jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari fanini o‘qitishning maqsadiga erishish uchun belgilangan fanga oid topshiriqlarni bajartirish hamda mavzularni mazmun mohiyatini talablar darajasida o‘rgatish va amalga oshirishdan iborat. Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga quyidagi talablar qo‘yiladi. Talaba: Jismoniy tarbiya gigiyenasi fanidan - sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari fanining o‘rni va ahamiyatini bilishi; jismoniy tarbiya gigiyenasi fanining maqsadi hamda vazifalari; jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari o‘quv fan sifatida tutgan o‘rni; havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy xususiyatlari haqida bilimga ega bo‘lishi kerak. - ob-havo, iqlim va unga moslashuv; suv va tuproq gigiyenasi, sport inshootlari gigiyenasi; jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi; jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari davrida ovqatlanish gigiyenasi; ayrim sport turlari bilan shug‘ullanish gigiyenasini haqida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak. - jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati; chiniqishni gigiyenik asoslari; ishlab chiqarish gigiyenasi; jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashtirishning gigiyenik asoslari; sportning alohida turlari bilan shug‘ullanishga bo‘lgan gigiyenik talablar haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak. Jismoniy mashqlar fiziologiyasidan - jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining maqsadi hamda vazifalari; jismoniy mashqlar fiziologiyasi va biomexanikasi fanining rivojlanishi; o‘quvchilar sog‘lom turmush tarzining fiziologik asoslari haqida bilimдlarga ega bo‘lishi kerak. - jismoniy mashqlar sog‘lom turmush tarzining asosi sifatida; o‘quvchiyoshlar organizmini funktsional imkoniyatlarini rivojlantirish; jismoniy madaniyat mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarni chiniqtirishning fiziologik asoslari; adaptatsiyaning fiziologik asoslari; jismoniy mashqlarning fiziologik tavsifi; jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo‘llanilishini haqida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak. - sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik ta`rifi; jismoniy harakat ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishning fiziologik asoslari; jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning fiziologik asoslari va tavsifi; jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta`minlash; jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida jismoniy yuklamalarni me`yorlashni fiziologik asoslash; jismoniy sifatlarni rivojlantirishni fiziologik asoslari. sport turlariga o‘quvchilarni tanlash va yo‘naltirishning fiziologik asoslari; jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi ayollar organizmini fiziologik xususiyatlari; sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning fiziologik asoslari haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak. Jismoniy mashqlar biomexanikasidan - jismoniy mashqlar biomexanikasi fanining maqsadi hamda vazifalari; odam 5 tanasi harakatining dinamikasi; biomexanik tizim bo‘lgan odam tansi harakat apparatining tuzilishi; harakat sifati biomexanikasi; xususiy biomexanika; tana holatini saqlash va o‘z joyida harakatlar haqida bilimlarga ega bo‘lishi kerak. - joy o‘zgartiruvchi harakatlar; yurish va yugurish biomexanikasi, dinamikasi; kinematika haqida tushuncha va Nyuton qonunlari haqida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak. - ayrim sport turlari biomexanikasi; aylanma va ilgarilanma harakatlar; o‘q atrofida harakatlar; umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning biomexanikasi asoslari haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak. Sport tibbiyoti fanidan - sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari fanining o‘rni va ahamiyatini bilishi; sport tibbiyoti fanining maqsadi hamda vazifalari; O‘zbekistonda sport tibbiyotini tashkil etish asoslari; umumiy sport patologiyasi asoslari; sportchilarning kasallanishi va jarohatlanishi; sport-pedagogik nazorat mazmuni va metodlari haqida bilimga ega bo‘lishi kerak. - yoshlar va o‘quvchilarni jismoniy tarbiyasida shifokor nazorati; sportda ish qobiliyatini tiklash asoslari; davolash jismoniy tarbiyasi asoslari; o‘quvchilarning jarohatlanishi; yurak qon-tomir tizimi kasalligi, nafas olish organlari, moddalar almashinuvining buzilishi va tomir kasalliklari; jarohatlar va asab tizimi kasalligi, tayanch-harakat apparati kasalliklarini davolash jismoniy tarbiyasini haqida ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak. - yoshlar va o‘quvchilar salomatligining tibbiy nazorati; yoshlar va o‘quvchilarning tibbiy guruhlarga taqsimlanishi; bir tibbiy guruhdan boshqa guruhga o‘tish isboti va kuzatish usullari; o‘zini nazorat qilish qoidalari haqida malakalarga ega bo‘lishi kerak. III. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg’ulotlari) 1-modul. Jismoniy tarbiya gigiyenasi faniga kirish 1-mavzu. Jismoniy tarbiya gigiyenasi fanining maqsadi hamda vazifalari Jismoniy tarbiya gigiyenasi rivojlanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Umumta`lim maktab o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda katta, o‘rta va kichik me`yordagi gigiyenaga taalluqli tavsifini tahlil qilish, rivojlanish bosqichlari va har bir yosh davrlardagi ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-modul. Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari o‘quv fan sifatida tutgan o‘rni 1-mavzu. Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari o‘quv fan sifatida tutgan o‘rni Boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqasi, tarixi. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida gigiyenaning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 6 3-modul. Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari 1-mavzu.Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari Havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida havo gigiyenasining ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Harorat, namlik, havoning harakat tezligi va yo‘nalishi. Barometrik bosim. Tashqi sharoitning o‘zgarishiga odam organizmining moslashuvi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 4-modul. Ob-havo, iqlim va unga moslashuv 1-mavzu. Ob-havoning mashg‘ulotlarga ta`siri Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini o’tkazishda ob-havoning ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. Iqlim va unga moslashuv Iqlim va akklimatizatsiya (Klimatnig o’zgarishi). Iqlim va uning organizmga ta`siri. O‘zbekiston sharoitida iqlimning o‘ziga xosligi, mikroiqlim (kichik iqlim), adaptatsiya (moslashuv) haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 5-modul. Suv va tuproq gigiyenasi 1-mavzu. Suv va tuproq gigiyenasi Suvning organoleptik kimyoviy va epidemiologik xususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Ichimlik suviga bo‘lgan gigiyenik talablar. Suvning qattiqligi. Suvni tozalash va zararsizlantirish. Jismoniy tarbiya va sport amaliyotida tuproq gigiyenasi ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Tuproqning asosiy hususiyatlari. Uni zararsizlantirish va tuproqni tozalash jarayoni haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 6-modul. Sport inshootlari gigiyenasi va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug‘ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi 1-mavzu. Sport inshootlari gigiyenasi va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug‘ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi Ochiq va yopiq sport inshootlarining, ahamiyati, uni loyihalash va qurilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Sport inshootlarining tiplari. Ochiq va yopiq bolalar sport maydonchalari, sog‘lomlashtirish shaharchalari yoritilganligining gigiyenik ahamiyati va harorat rejimi, shaxsiy gigiyenaning gigiyenik aspektlari, uning sog‘lom turmush tarzi bilan aloqasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari davrida ovqatlanish gigiyenasi Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari davrida ovqatlanishning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Ozuqa moddalarning tarkibi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar ovqatlanishining o‘ziga xos xususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Issiq iqlimda jismoniy tarbiya va sport 7 bilan shug‘ullangan vaqtda ovqatlanish gigiyenasi va suv ichish tartibi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 3-mavzu. Ayrim sport turlari bilan shug‘ullanish gigiyenasi Sport turlari bilan shug‘ullanishning, sportga tanlash va yo‘naltirishning gigiyenik asoslari. Sportga tanlashda ayrim tizimlarning xususiyatlari. Sportning alohida turlari bilan shug‘ullanishga bo‘lgan gigiyenik talablar. Ayrim sport turlari bilan shug‘ullanishda gigiyenaning o‘rni va ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 7-modul. Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati 1-mavzu. Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. Chiniqishni gigiyenik asoslari Chiniqtirishning gigiyenik asoslari, an`anaviy chiniqtirish metodlarini gigiyenik asoslari, noan`anaviy chiniqtirish metodlarini gigiyenik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 3-mavzu. Jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashtirishning gigiyenik asoslari Jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashni gigiyenik mexanizmi. Jismoniy mashqlarni me`yorlashga qo‘yiladigan talablar va me`yorlash tamoyillari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Fanning sport tibbiyoti bo‘limi bo‘yicha nazariy mashg‘ulotlar mazmuni 8-modul.
Sport tibbiyoti rivojlanishining tarixiy taraqqiyoti 1-mavzu. Sport tibbiyotining paydo bo‘lishi va rivojlanishining qisqacha tarixi Sport tibbiyotining jismoniy tarbiya o‘qituvchilarini o‘qitishdagi tutgan o‘rni. Tibbiyot va sport tibbiyoti tushunchalari. Sport tibbiyotining maqsadi va vazifasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. O‘zbekistonda sport tibbiyotini tashkil etish asoslari O‘zbekiston Respublikasi aholisining sog‘ligini saqlashda va jismoniy tarbiya o‘qituvchilarini tarbiyalashda chiqarilayotgan qarorlar. O‘rta Osiyo mamlakatlarida sport tibbiyoti rivojlanishi. O‘zbekistonda jismoniy tarbiyaning rivojlanishidagi sport tibbiyotida yangi-tibbiy nazoratning vujudga kelishi. O‘zbekiston Respublikasida sportchilar uchun tashkil qilingan dispanserlar, stasionarlar (maxsus shifoxonalar), reablitatsiya (tiklanish) markazlari va 8 sanatorilar haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 9-modul. Sport patologiyasi asoslari, shifokor nazorati, o‘quvchi-yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullantirish 1-mavzu. Umumiy sport patologiyasi asoslari Patologik (kasallik) holat haqida tushuncha. Sportchilarda patologik holatni o‘ziga xosligi. Sportchilarda patologik holatni kelib chiqishidan oldingi holatlar (charchash, zo’riqish). Patologik holatni olidini olishda takroriy nazorat qilish va sportchilar jismoniy ish qobiliyatini murakkab sinamalar orqali nazorat qilishning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. Sportchilarni kasallanishi va jarohatlanishi Salomatlik haqida tushuncha. Stress (bosim-kuchlanish) organizmning umumiy tanglik holati. Kasallik sabablari. Reaktivlik (qarshi ta’sir). Irsiyat va uning kasallik paydo bo‘lishidagi ahamiyati. Sportchilar jarohatlanishi va uning sabablari. Sportchilar jarohatlanishi va oldini olish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 3-mavzu. Sportchilarda shifokor (tibbiy) pedagogik nazorat o’tkazish mazmuni va metodlari Tibbiy pedagogik nazorat (TPN). Tibbiy pedagogik nazoratning asosiy vazifalari. Tibbiy pedagogik nazoratni tashkil qilish shakllari. Tibbiy-pedagogik nazorat o‘tkazishda qo‘llaniladigan uslublar. Tibbiy pedagogik nazorat o‘tkazishda qo‘llaniladigan funktsional sinamalar haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 4-mavzu. O‘quvchi-yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishida shifokor nazorati Birlamchi shifokor nazoratini tashkil qilish va uning vazifasi, maqsadi. Shifokor nazoratida qo‘llaniladigan usullar. Funktsional tizim va ularni baholash. Shifokor nazoratining xulosa qilishi, tibbiy guruhlar va uning bayonnomasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 5-mavzu. Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari Qayta tiklash vositalarini tasnifi: a) pedagogik, b) psixologik, v) tibbiy vositalar. Sportda qo‘llaniladigan qayta tiklash vositalari. Oqsil moddalar. Farmakologik va fizikaviy tiklash vositalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 10-modul. Davolash jismoniy tarbiyasi asoslari, yurak-qon tomir va nafas olish tizimlari faoliyati 1-mavzu. Davolash jismoniy tarbiyasi asoslari Davolash jismoniy tarbiyaning organizmga ta`siri. Davolash jismoniy mashqlar asosiy turlari. Shifobaxsh davolash jismoniy mashqlar. Suzish, gimnastika, engil atletika, sport o‘yinlari davolash jismoniy vosita sifatida 9 qo‘llanilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. O‘quvchilarning jarohatlanishi (shikastlanishi) O‘quvchilar, sport bilan shug‘ullanuvchilarning shikastlanishi. O‘quvchilar, sport bilan shug‘ullanuvchilarning shikastlanishlari sabablari. Zo‘riqish. O‘ta zo‘riqish. O‘tkir va surunkali o‘ta zo‘riqish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 3-mavzu. Yurak qon tomir tizimining sportchilarda o‘ziga xosligi, kasalligi Yurak qon-tomir tizimining funktsional holati. Sportchilar yuragining tuzilishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Sportchilar yuragining funktsional xususiyatlari (deiatatsiysi, gipertrafiysi). Shifokor tibbiy pedagogik nazoratning Yurak qon-tomir tizimini dinamik kuzatuvi va uning ahamiyati (pulsometriy, arterial qon bosimni o’zgarishi). Yurak aritmiyalari. Yurak poroklari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 4-mavzu. Nafas olish organlari, modda almashuvining buzilishi va tomir kasalliklari Nafas olish organlari tizimining funktsional holati. Sportchilarda nafas olish organlari xususiyatlari. Sportchilarda modda almashinuvi va uning buzilishi. Sportchilarda varikoz va tromboflebit kasalligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 5-mavzu. Jarohatlar va asab tizimi kasalligi, tayanch-harakat apparati kasalliklarini davolash jismoniy tarbiyasi Jarohatlar turiga va jarohat bosqichiga qarab davolash jismoniy tarbiya qo‘llanishi. Asab kasalligi turiga qarab davolash jismoniy tarbiyasi qo‘llanishi. Tayanch-harakat apparati kasalliklarida (osteoxondroz, deformiryushiy osteartroz, radikulit, ishaz) davolash jismoniy tarbiyasi qo‘llanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 11-modul. O‘quvchi-yoshlar salomatligini tibbiy nazorati 1-mavzu. Tibbiy nazorat Tibbiy nazoratning dastlabki, takroriy, qo‘shimcha turlari. Disponserizatsiya-tibbiy nazoratdagi tutgan o‘rni. Shifokor va trenerning birgalikda sportchilarni nazoratini ahamiyati. Sanitariya-gigiyenik nazorat o‘tkazishning tibbiy nazoratdagi ahamiyati. Sport musobaqalarida tibbiy xizmatni tashkil etish haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. O‘quvchi-yoshlarni tibbiy guruhlarga taqsimlanishi Tibbiy guruhga ajratish nimaga asoslanishi haqida. Tibbiy guruhlar ajratishda anamnez (sorab surishtrish), samotoskopiya (ko’rib, kuzatib) antropometriya (o’lchab), fiziometriya (aparatlar orqali) tekshiruvlari. Organizmning funktsional tizimlari. Asosiy, qo‘shimcha va maxsus guruhlar 10 haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 3-mavzu. Bir tibbiy guruhdan ikkinchi boshqa guruhga o‘tish isboti va kuzatish usullari Sport bilan shug‘ullanuvchilarni tibbiy kuzatuvining turlari (birlamchi, qayt a (takroriy), qo‘shimcha). Dinamik kuzatuv va uning sportchilarni bir guruhdan ikkinchi guruhga o‘tishdagi tutgan o‘rni. Qo‘shimcha tibbiy kuzatuv o‘tkazilishi, uning maqsadi, maxsus shifokorlar maslahatining bir guruhdan boshqa guruhga o‘tkazishda roli haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 4-mavzu. O‘z-o‘zini nazorat qilish qoidalari Tibbiy shifokor nazoratida o‘z-o‘zini nazorat qilishning ahamiyati. O‘z - o‘zini nazorat qilish daftari, pulsometriya (bir daqiqada-yurak qisqarish soni) va uning o‘z o‘zini nazorat qilishidagi tutgan o‘rni, o‘z o‘zini nazorat qilish daftarining sportchi funktsional tizimini baholashdagi va patologik (kassalik) holatlarni erta aniqlashdagi axamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 12-modul. Anamnez, asab, mushak va yurak-qon tomir tizimlari faoliyati 1-mavzu. Sportchilarni sport anamnezi va jismoniy rivojlanish Anamnez turlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish, morfologik belgilar, jismoniy rivojlanishni tekshirish uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar organizmining funktsional holati xarakteristikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. Sportchilarni asab tizimi xususiyatlari va uning rivojlanishi Asab tizimi. Ma`lumki, asab tizimi, organizmning barcha faoliyatini boshqaradi va yo‘naltirilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish, jismoniy tarbiya va sport bilan tizimli mashg‘ulotlar natijasida asab tizimi mukammallashishi sodir bo‘lishi, kuch, harakatchanlik, asab jarayonlarining mutanosibligi, harakat apparatining vegetativ a`zolar bilan o‘zaro ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Asab-mushak tizimi. Harakat doirasi holati mushaklar tonusi, harakatlar hajmi, mushaklar kuchi, harakatlar tezligi, pay reflekslari, koordinatsiya bo‘yicha aniqlanadi. Tonus paypaslash yoki maxsus asbob-miotonomter bilan; harakatlar hajmi-bukish yoki yozish, yaqinlashtirish va uzoqlashtirish, pronatsiya, supinatsiya imkoniyati bor burchak kattaligi bo‘yicha; kuch-dinamometr bilan; harakatlarning tezligi va koordinatsiyasi maxsus funktsional sinamalar bilan; pay reflekslari (tizza, axill)-tizza qopqog‘idan pastda sonning to‘rt boshli mushagi payiga yoki axill payiga bolg‘acha bilan urish orqali aniqlanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 3-mavzu. Mushak yuklamasining bolalar asab tizimi va tayanch-harakat apparatining funktsional holatlariga ta`siri Markaziy asab tizimiga jismoniy yuklamalarning ta`siri haqida nazariy 11 ma`lumotlarga ega qilish. Vegetativ va simpatik asab tizimining jismoniy yuklamalar ta`sirida o‘zgarishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Eshitish va vestibulyar apparatlar haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Jismoniy mashqlarning tayanch-harakat apparatga (suyakka, muskulaturaga va umurtqaga) ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 4-mavzu. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tekshirish shakllari va uslublari Odam organizmi-funktsional tizim ekanligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Tashqi nafasni baholash uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Zaxira imkoniyatlarni baholash uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Organizm funktsional holatini nazorat qilish va tahlil qilish shakllari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 5-mavzu. Bolalar va o‘spirinlar organizmining ish faoliyatiga jismoniy yuklamalarning ta`siri Jismoniy yuklamaning yurak qon-tomir tizimi, nafas olish tizimi, endokrin tizimi va modda almashinuviga ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Yurak-qon tomir tizimi funktsional holati ko‘rsatkichlari: - Yurak qisqarishlari tezligi: yurak faoliyati-yurak qisqarishlari maromi bolalar va o‘spirinlar o‘sishi hamda rivojlanishi xarakteri bilan aniqlanadi. Bolalardagi qon aylanish xususiyatari modda almashinuvning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. O‘sib borayotgan organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji yurak ishi kattalashishini talab qiladi. - Arterial bosim – yurak qon-tomir tizimi funktsional holati ko‘rsatkichi. - B.Korotkov bo‘yicha auskultativ o‘lchanadi. Nafas tizimga ta`siri: kattalarga qaraganda, bolalarda jismoniy yuklamalar mobaynida tashqi anfas intensifikatsiyasi nafas olish chuqurligi hisobiga emas, balki nafas olish tezligi hisobiga sodir bo‘ladi. sistematik tarzdagi mashg‘ulotlar natijasida bolalarda nafas olishning neyrogumoral boshqarilishi yaxshilanadi, nafas olish tizimi ishi bir-biriga moslashishi yaxshilanishi ta`minlanadi. Endokrin tizimga ta`siri: Mushak ishi bolalar buyrak usti beziga ijobiy ta`sir ko‘rsatadi. Yuklamaning hissiyotliligi buyrak usti bezlarining sekretor funktsiyasi oshishiga olib keladi. Mushak yuklamasida moslashish reaktsiyalarini ta`minlashda gipofiz, oshqozon osti bezi, qaolqonsimon bez va jinsiy bezlar ma`lum va ahamiyatli rol o‘ynaydi. Modda almashinuvga ta`siri: Mushak yuklamasi modda almashinuv jarayonlariga katta talablar qo‘yadi. Bu chiqarish tizimi funktsiyasi, avvalambor buyraklar funktsiyasi kuchayishidir, sababi ular qonni metabolizm mahsulotlaridan tozalash orqali qonning kimyoviy tarkibi doimiyligini ta`minlash haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 6-mavzu. Massajning fiziologik va gigiyenik asoslari hamda sport shikastlanishlarida qo‘llanish xususiyatlari Massaj tarixi. Ijtimoiy ahamiyati. Organizmning fiziologik funktsiyalariga ta`siri. Massaj usullari va qo‘llanilishining negizlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega 12 qilish. Massaj tarixi: Massaj qadimgi Xitoyda, Hindistonda, qadimgi Gretsiyada, Rumda tarqalagan. Ammo, shubhasiz, massaj rivojlanishi tarixida rol Gretsiyaga tegishli. Birinchilardan bo‘lib massajni nafaqat sog‘liqni saqlash va tiklash uchun, balki kasalliklarni davolashning juda yaxshi vositasi sifatida qo‘llashgan. Ijtimoiy ahamiyati Bizning kunlarimizda massaj nafaqat o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi, balki juda ham keng ommabop bo‘ldi. Masalan, massaj bemorlarni operatsilarga (jarrohlik muolajalarga) tayyorlashda yordam beradi, operatsiyadan (jarrohlik muolajalardan) keyingi davrda tiklash vositasi hisoblanadi, ko‘rpa-tushak tartibidan keyingi yuzaga keladigan mushaklar atrofiyasiga qarshi kurashishiga yordam beradi va boshqalar. Massaj san`atiga balet artistlari, dramatik tetar artistlari va tsirk xodimlari murojaat qilishadi. Sportsmenlar uchun massaj sport mahoratini oshirishda, charchash bilan kurashishda yordamchi hisoblanadi, u ruhiy-jismoniy ish qobiliyatini tiklash va oshirishning eng yaxshi vositasidir. Organizm fiziologik funktsiyalariga ta`siri Massaj muolajalari ta`siri ostida terida biologik faol moddalar paydo bo‘ladi va qonga tushadi, ular to‘qima gormonlari hisoblanadi va tomir reaktsiyalarida, asab impulslari uzatilishida va boshqa reaktsiyalarda ishtirok etadi. Masalan, hujayralarda bog‘langan holda faolsiz joylashgan atsetilxolin massaj ta`siri natijasida eruvchan, faol holaga o‘tadi. Atsetilxolin asab impulslarini bir hujayradan boshqa hujayraga o‘tkazishda muhim rol o‘ynaydi. Massaj usullari xususiyatlari va qo‘llanilishi To‘qimalarga mexanik ta`sir qilish-cho‘zish, surish, bosish, ishqalash, burash. Bu limfa, qon, to‘qimalararo suyuqlik sirkulyatsiyasiga (aylanishiga) yordam beradi, epidermisning kuchgan hujayralari chiqarilishiga sharoit yaratadi. Mexanik omil dimlanish hodisalariga jiddiy taxsir ko‘rsatadi, modda almashinuv va teri nafas olishiga ta`sir ko‘rsatadi. Massaj ta`siri organizmga turlichadir. U deyarli barcha kasalliklarda qo‘llaniladi, kapillyar qon aylanishiga, qon tomirlar tonusiga juda yaxshi ta`sir ko‘rsatadi. 13-modul. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi. 1-mavzu. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining maqsadi hamda vazifalari Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining maqsadi hamda vazifalari, tadqiqot metodlari va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi, amaliyot uchun ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 2-mavzu. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining rivojlanishi Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining rivojlanish tarixi, sharq mutafakkirlarini mazkur fanga qo‘shgan hissasi, O‘zbekiston olimlarini fanni rivojlanishiga qo‘shgan hissasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 3-mavzu. O‘quvchilar sog‘lom turmush tarzining fiziologik asoslari Sog‘lom turmush tarzini asosiy komponentlari, mashq qilishning umumiy fiziologik asoslari, gipodinamiya (harakatning kamayishi) va uni organizmga 13 ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 4-mavzu. Jismoniy mashqlar sog‘lom turmush tarzining asosi sifatida Jismoniy mashqlar sog‘lom turmush tarzi sifatida. Jismoniy mashqlar organizmga ta`siri. Jismoniy mashqlarni inson salomatligiga ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 5-mavzu. O‘quvchi-yoshlar organizmini funktsional imkoniyatlarini rivojlantirish Organizmni funktsional imkoniyatlari haqida tushuncha, organizm funktsional imkoniyatlarini yoshga qarab o‘zgarishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 6-mavzu. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarni chiniqtirishning fiziologik asoslari Chiniqtirishning fiziologik asoslari, an`anaviy chiniqtirish metodlarini fiziologik asoslari, noan`anaviy chiniqtirish metodlarini fiziologik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 7-mavzu. Adaptatsiyaning (moslashishnig) fiziologik asoslari Adaptatsiya (moslashish) haqida tushuncha va uning turlari. Adaptatsiyani (moslashishnig) fiziologik xususiyatlari. Umumiy adaptatsiya (moslashish) sindromi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 8-mavzu. Jismoniy mashqlarning fiziologik tavsifi Sport turlarini fiziologik tavsifi. Statik va dinamik ish. Standart va nostandart harakatlar. Siklik va asiklik harakatlarni fiziologik asosi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 9-mavzu. Jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo‘llanilishi Jismoniy mashqlar erkin harakat vositasi sifatida qo‘llanilishi, kun tartibida jismoniy mashqlarni o‘rni va ahamiyati. Jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo‘llanilishining fiziologik me`yorlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 10-mavzu. Sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik ta`rifi Start va start oldi holatini fiziologik ta`rifi. Razminkaning (Qo’l-oyoq chigalini yozish, tanani qizdirib olish) fiziologik asosi. Ishga kirishish va turg‘un holat. O‘lik nuqta va ikkinchi nafas. Charchash va uning fiziologik ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 11-mavzu. Tiklanish holati va uning fiziologik ahamiyati Tiklanish bosqichlari. Funksional tizimlarni tiklanishining (o’z holiga qaytishinig) geteroxronligi (notekisligi). Tiklanish va dam olish jarayonlari samaradorligini oshirish vositalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 14 12-mavzu. Jismoniy harakat ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishning fiziologik asoslari Harakatni dinamik stereotipi. Harakat malakalarini shakllanishining fiziologik asoslari. harakat malakalarini shakllanish fazalari. Harakat malakasining somatik va vegetativ komponentlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 13-mavzu. Jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta`minlash Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishda ayrim sistemalarning xususiyatlari. Muskul faoliyatini vegetativ ta`minlash. Muskul faoliyatini anaerob (kislorodsiz) va aerob (kislorodli) ta`minlash haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 14-mavzu. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida jismoniy yuklamalarni me`yorlashni fiziologik asoslash Jismoniy yuklamalarni me`yorlashni fiziologik mexanizmi. Jismoniy mashqlarni me`yorlash tamoyillari. Jismoniy tarbiya darslarida puls egriligini (Yurak qisqarish sonini) fiziologik tavsifi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 15-mavzu. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishni fiziologik asoslari Kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik va chidamlilik sifatlarini rivojlantirishning fiziologik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 16-mavzu. Sport turlariga o‘quvchilarni tanlash va yo‘naltirishning fiziologik asoslari Sportga tanlash va yo‘naltirishning fiziologik asoslari. Sportga tanlashda ayrim sistemalarning (tizimlarnig) xususiyatlari. Sportga tanlashda irsiyatning o‘rni va ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 17-mavzu. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi ayollar organizmini fiziologik xususiyatlari Ayollar harakat va vegetativ funktsiyalarini xususiyatlari. Ayollarni aero b (kislorodsiz) va anaerob (kislorodli) imkoniyatlari. Sport bilan shug‘ullanishni ayollar organizmiga ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 18-mavzu. Tashqi muhitni alohida sharoitlarida sportchi ish qobiliyatining fiziologik asoslari Ekstremal (Shoshilinch) sharoitlarda sportchi ish qobiliyatining o‘zgarishi. Sportchi ish qobiliyatini pasaytiradigan omillarning fiziologik ta`rifi. Sportchi ish qobiliyatini aniqlash usullari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 19-mavzu. Sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning fiziologik asoslari Gipokineziya (harakatnig kamayishi, kamharakatlilik) va organizm funktsiyalariga uning salbiy ta`siri. Ertalabki gimnastika va ishlab chiqarish 15 gimnastikasining fiziologik asoslari. Ish qobiliyatiga ommaviy sport turlarini ijobiy ta`siri. Uzoq umr ko‘rishga, sog‘liqni va ish qobiliyatini saqlashga optimal (mioriy) harakat qilishni ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 14-modul. Jismoniy mashqlar biomexanikasi. 1-mavzu. Jismoniy mashqlar biomexanikasi fanining maqsadi hamda vazifalari Biomexanikani o‘qitishning mazmuni. Jismoniy mashqlar biomexanikasi uning paydo bo‘lishi, tarixiy taraqqiyoti, talabalarning biomexanika fandan bilim asoslarini egallashda nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Tirik tizimlardagi mexanik harakatlar haqida ma`lumotlarga ega qilish. Ushbu mavzu bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalarga ega qilishda nazariy bilim berish. 2-mavzu. Odam tanasi harakatining dinamikasi Dinamikaning asosiy qonunlar va tushunchalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Kuch va kuch momenti, kuch impulsi va kinematik moment. Nyuton qonunlari ushbu mavzu bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalarga ega qilishda nazariy bilim berish. Ilgarilanma va aylanma harakatlarda tananing inert o‘lchamlari. Odam tanasi massalarining geometriyasi; odam tanasi bo‘laklarining umumiy va xususiy og‘irlik markazlari, tananing hajm va sirt markazlari haqida umumiy nazariy bilim berish. 3-mavzu. Biomexanik tizim bo‘lgan odam tanasi harakat apparatining tuzilishi Biomexanik zanjirlar. Tana bo‘laklarining ulanishi; bioknematik zanjirlar va juftlar (berk bo‘lmagan, berk va tarmoqlangan darajalari) To‘la bog‘langanlik to‘g‘risida tushuncha mavzular bo‘yicha chuqur nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Tebranuvchi mayatniklar va richaklarning tezlanishi va muvozanat shartlari haqidagi bilimlar bo‘yicha nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 4-mavzu. Harakat sifati biomexanikasi Kuch, tezlik va harakatning davomiyligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Ko‘chish, tezlik va harakat davomiyligi hamda tezligi va kuchi oralig‘ida o‘zaro bog‘liqlikni bo‘lmasligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 5-mavzu. Xususiy biomexanika O‘q atrofida aylanish. Odam tanasining va uning bo‘laklarining o‘q atrofida aylanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Aylanma harakat shartlari. Markazga intilma tezlanish manbai. Ushlab turuvchi kuch. Ushlab turuvchi va aylantiruvchi qismlarning o‘zaro ta`siri. Markazga intilma va markazdan qochma kuchlar. Mavjud va mavjud bo‘lmagan markazdan qochma inertsion kuchlar haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 16 6-mavzu. Tana holatini saqlash va o‘z joyida harakatlar Odam tanasining muvozanati haqida umumiy nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Muvozanatdan chiqaruvchi kuchlar; ularning momentlari, joy o‘zgartirvchi (yoki muozanatdan chiqaruvchi) va muvozanatlovchi mavzu to‘g‘risida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Tana holatini saqlashda mushak ishining statik turlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 7-mavzu. Joy o‘zgartiruvchi harakatlar Sport snaryadlariga tezlik berish usullari haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Sport snaryadlari uchishning mexanik asoslari. To‘pning uchishi yoki tayanchdan sapchish mexanikasi mavzusi bo‘yicha nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 8-mavzu. Yurish va yugurish biomexanikasi, dinamikasi Yurish va yugurish biomexanikasi hamda dinamikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 9-mavzu. Kinematika haqida tushuncha va Nyuton qonunlari Kinematika haqida tushuncha va Nyuton qonunlari haqida naziy ma`lumotlarga ega qilish. 10-mavzu. Ayrim sport turlari biomexanikasi Sport turlarini o‘ziga xos xususiyatlari va ulardagi harakatlar biomexanikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 11-mavzu. Aylanma va ilgarilanma harakatlar Jismning harakatini, uning fazodagi vaziyatining o‘zgarishi, aylanma va ilgarilanma harakatlarni o‘rgatish hamda bu haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 12-mavzu. O‘q atrofida harakatlar O‘q atrofida harakatlarni nazariy asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 13-mavzu. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning biomexanikasi asoslari Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarni biomexanik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 14-mavzu. Differentsial biomexanika. Sportda-texnik mahorat biomexanikasi Tana tizimi va uning motorikasi mavzusi bo‘yicha nazariy ma`lumot berish. Odam tanasi tuzilishining uning harakat imkoniyatlariga ta`siri. Tana proportsiyasi va uning konstitutsiyasi shu mavzu bo‘yicha nazariy ma`lumotlarga ega qilish. Ushbu mashqni qanday bajara oladi. (jismoniy tarbiya texnikasini egallashning effektivligi) Shu mavzu bo‘yicha nazariy bilimlarga ega qilish. 17 Mutloq va solishtirma samaradorlik. Jismoniy tarbiya texnikasining amalga oshirish samaradorligi nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Texnikani amalga oshirish samaradorligining ikki turi. Texnikaning egallashning biomexanik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish. 15-mavzu. Lokomator harakatlar Er usti va musht bilan o‘zaro tayanch hosil qilib bo‘ladigan lokomator harakatlar haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Tayanchdan itarilish mexanizmi mavzusiga asoslangan chuqur nazariy bilim berish. Tayanch bilan tayanadigan harakatlanuvchi tana bo‘lagining o‘zaro ta`siri. Tayanchdan itarilishda tayanchning reaktsiyasi. Muvozanatlovchi kuchlar va ularni tashkil etuvchilar uchun nazariy ma`lumotlarga ega qilish. IV. Amaliy mashg`ulotlar bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Amaliy mashg‘ulotlarda ma`ruza va seminar mashg‘ulotlarida egallangan bilimlarni talabalar amaliy ko‘rib bajarish orqali ko‘nikma va malakalari shakllantiriladi. Amaliy mashg‘ulotlarda tavsiya etiladigan mavzular. Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari. Ob-havo, iqlim va unga moslashuv. Suv va tuproq gigiyenasi. Sport inshootlari gigiyenasi va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug‘ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari davrida ovqatlanish gigiyenasi Ayrim sport turlari bilan shug‘ullanish gigiyenasi. Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati. Chiniqishni gigiyenik asoslari. Jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashtirishning gigiyenik asoslari. Umumiy sport patologiyasi asoslari. Sportchilarni kasallanishi va jarohatlanishi. Sport pedagogik nazorat mazmuni va metodlari. Yoshlar va o‘quvchilarni jismoniy tarbiyasida shifokor nazorati. Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari. Davolash jismoniy tarbiyasi asoslari. O‘quvchilarning jarohatlanishi. Yurak qon tomir tizimi kasalligi. Nafas olish organlari modda almashuvining buzilishi va tomir kasalliklari. Jarohatlar va asab tizimi kasalligi, tayanch-harakat apparati kasalliklarini davolash jismoniy tarbiyasi. Yoshlar va o‘quvchilar salomatligini tibbiy nazorati. Yoshlar va o‘quvchilarning tibbiy guruhlarga taqsimlanishi. Bir tibbiy guruhdan ikkinchi boshqa guruhga o‘tish isboti va kuzatish usullari. O‘zini nazorat qilish qoidalari. Sportchilarni sport anamnezi va jismoniy rivojlanish. Sportchilarni asab tizimi xususiyatlari va uning rivojlanishi. Mushak yuklamasining bolalar asab tizimi va tayanch-harakat apparatining 18 funktsional holatlariga ta`siri. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tekshirish shakllari va uslublari. Bolalar va o‘spirinlar organizmining ish faoliyatiga jismoniy yuklamalarning ta`siri Massajning fiziologik va gigiyenik asoslari hamda sport shikastlanishlarida qo‘llanish xususiyatlari Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha kafedra professor o‘qituvchilari tomonidan ko‘rsatma va tavsiyalar ishlab chiqildi. Unda talabalar asosiy ma`ruza mavzulari bo‘yicha olgan bilim va ko‘nikmalarini amaliy mashg‘ulotlar orqali yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o‘quv qo‘llanmalar asosida talabalar bilimlarni mustahkamlashga erishish, tarqatma materialllardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalarning bilimini oshirish, mavzular bo‘yicha ko‘rgazmali qo‘rollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi. V. Lobaratoriya mashg`ulotlari bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Lobaratoriya mashg‘ulotlarda ma`ruza va seminar mashg‘ulotlarida egallangan bilimlarni talabalar amaliy ko‘rib bajarish orqali ko‘nikma va malakalari shakllantiriladi. Lobaratoriya mashg‘ulotlarda tavsiya etiladigan mavzulari. Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari. Ob-havo, iqlim va unga moslashuv. Suv va tuproq gigiyenasi. Sport inshootlari gigiyenasi va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug‘ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi. Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati. Chiniqishni gigiyenik asoslari. Yoshlar va o‘quvchilarni jismoniy tarbiyasida shifokor nazorati. Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari. Yoshlar va o‘quvchilar salomatligini tibbiy nazorati. Yoshlar va o‘quvchilarning tibbiy guruhlarga taqsimlanishi. Bir tibbiy guruhdan ikkinchi boshqa guruhga o‘tish isboti va kuzatish usullari. O‘zini nazorat qilish qoidalari. Sportchilarni sport anamnezi va jismoniy rivojlanish. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tekshirish shakllari va uslublari. Massajning fiziologik va gigiyenik asoslari hamda sport shikastlanishlarida qo‘llanish xususiyatlari. VI. Seminar mashg`ulotlari bo‘yicha ko‘rsatma va tavsiyalar Seminar mashg‘ulotlarida talabalar ma`ruza mashg‘ulotlaridagi mavzular bo‘yicha berilgan ma`lumotlarni qay darajada o‘zlashtirganligi aniqlanadi, baholanadi hamda ularni bilimlari yanada mustahkamlanadi. Seminar mashg‘ulotlarda tavsiya etiladigan mavzulari. Fanning jismoniy tarbiya gigiyenasi moduli bo‘yicha seminar mashg‘ulotlar mazmuni 1-mavzu. Jismoniy tarbiya gigiyenasi fanining maqsadi hamda vazifalari 19 Jismoniy tarbiya gigiyenasi rivojlanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Umumta`lim maktab o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda katta, o‘rta va kichik me`yordagi gigiyenaga taalluqli tavsifini tahlil qilish, rivojlanish bosqichlari va har bir yosh davrlardagi ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 2-mavzu. Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari o‘quv fan sifatida tutgan o‘rni Boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqasi, tarixi. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida gigiyenaning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 3-mavzu. Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari Havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida havo gigiyenasining ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Harorat, namlik, havoning harakat tezligi va yo‘nalishi. Barometrik bosim. Tashqi sharoitning o‘zgarishiga odam organizmining moslashuvi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 4-mavzu. Ob-havoning mashg‘ulotlarga ta`siri Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini o’tkazishda ob-havoning ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 5-mavzu. Iqlim va unga moslashuv Iqlim va akklimatizatsiya (Klimatnig o’zgarishi). Iqlim va uning organizmga ta`siri. O‘zbekiston sharoitida iqlimning o‘ziga xosligi, mikroiqlim (kichik iqlim), adaptatsiya (moslashuv) haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 6-mavzu. Suv va tuproq gigiyenasi Suvning organoleptik kimyoviy va epidemiologik xususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Ichimlik suviga bo‘lgan gigiyenik talablar. Suvning qattiqligi. Suvni tozalash va zararsizlantirish. Jismoniy tarbiya va sport amaliyotida tuproq gigiyenasi ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Tuproqning asosiy hususiyatlari. Uni zararsizlantirish va tuproqni tozalash jarayoni haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 7-mavzu. Sport inshootlari gigiyenasi va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug‘ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi Ochiq va yopiq sport inshootlarining, ahamiyati, uni loyihalash va qurilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Sport inshootlarining tiplari. Ochiq va yopiq bolalar sport maydonchalari, sog‘lomlashtirish shaharchalari yoritilganligining gigiyenik ahamiyati va harorat rejimi, shaxsiy 20 gigiyenaning gigiyenik aspektlari, uning sog‘lom turmush tarzi bilan aloqasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 8-mavzu. Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari davrida ovqatlanish gigiyenasi Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari davrida ovqatlanishning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Ozuqa moddalarning tarkibi. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar ovqatlanishining o‘ziga xos xususiyatlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Issiq iqlimda jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullangan vaqtda ovqatlanish gigiyenasi va suv ichish tartibi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 9-mavzu. Ayrim sport turlari bilan shug‘ullanish gigiyenasi Sport turlari bilan shug‘ullanishning, sportga tanlash va yo‘naltirishning gigiyenik asoslari. Sportga tanlashda ayrim tizimlarning xususiyatlari. Sportning alohida turlari bilan shug‘ullanishga bo‘lgan gigiyenik talablar. Ayrim sport turlari bilan shug‘ullanishda gigiyenaning o‘rni va ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 10-mavzu. Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 11-mavzu. Chiniqishni gigiyenik asoslari Chiniqtirishning gigiyenik asoslari, an`anaviy chiniqtirish metodlarini gigiyenik asoslari, noan`anaviy chiniqtirish metodlarini gigiyenik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 12-mavzu. Jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashtirishning gigiyenik asoslari Jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashni gigiyenik mexanizmi. Jismoniy mashqlarni me`yorlashga qo‘yiladigan talablar va me`yorlash tamoyillari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Fanning sport tibbiyoti moduli bo‘yicha seminar mashg‘ulotlar mazmuni 1-mavzu. Sport tibbiyotining paydo bo‘lishi va rivojlanishining qisqacha tarixi Sport tibbiyotining jismoniy tarbiya o‘qituvchilarini o‘qitishdagi tutgan o‘rni. Tibbiyot va sport tibbiyoti tushunchalari. Sport tibbiyotining maqsadi va vazifasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 2-mavzu. O‘zbekistonda sport tibbiyotini tashkil etish asoslari O‘zbekiston Respublikasi aholisining sog‘ligini saqlashda va jismoniy tarbiya o‘qituvchilarini tarbiyalashda chiqarilayotgan qarorlar. O‘rta Osiyo mamlakatlarida sport tibbiyoti rivojlanishi. O‘zbekistonda jismoniy tarbiyaning rivojlanishidagi sport 21 tibbiyotida yangi-tibbiy nazoratning vujudga kelishi. O‘zbekiston Respublikasida sportchilar uchun tashkil qilingan dispanserlar, stasionarlar (maxsus shifoxonalar), reablitatsiya (tiklanish) markazlari va sanatorilar haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 3-mavzu. Umumiy sport patologiyasi asoslari Patologik (kasallik) holat haqida tushuncha. Sportchilarda patologik holatni o‘ziga xosligi. Sportchilarda patologik holatni kelib chiqishidan oldingi holatlar (charchash, zo’riqish). Patologik holatni olidini olishda takroriy nazorat qilish va sportchilar jismoniy ish qobiliyatini murakkab sinamalar orqali nazorat qilishning ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 4-mavzu. Sportchilarni kasallanishi va jarohatlanishi Salomatlik haqida tushuncha. Stress (bosim-kuchlanish) organizmning umumiy tanglik holati. Kasallik sabablari. Reaktivlik (qarshi ta’sir). Irsiyat va uning kasallik paydo bo‘lishidagi ahamiyati. Sportchilar jarohatlanishi va uning sabablari. Sportchilar jarohatlanishi va oldini olish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 5-mavzu. Sportchilarda shifokor (tibbiy) pedagogik nazorat o’tkazish mazmuni va metodlari Tibbiy pedagogik nazorat (TPN). Tibbiy pedagogik nazoratning asosiy vazifalari. Tibbiy pedagogik nazoratni tashkil qilish shakllari. Tibbiy-pedagogik nazorat o‘tkazishda qo‘llaniladigan uslublar. Tibbiy pedagogik nazorat o‘tkazishda qo‘llaniladigan funktsional sinamalar haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 6-mavzu. O‘quvchi-yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishida shifokor nazorati Birlamchi shifokor nazoratini tashkil qilish va uning vazifasi, maqsadi. Shifokor nazoratida qo‘llaniladigan usullar. Funktsional tizim va ularni baholash. Shifokor nazoratining xulosa qilishi, tibbiy guruhlar va uning bayonnomasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 7-mavzu. Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari Qayta tiklash vositalarini tasnifi: a) pedagogik, b) psixologik, v) tibbiy vositalar. Sportda qo‘llaniladigan qayta tiklash vositalari. Oqsil moddalar. Farmakologik va fizikaviy tiklash vositalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 8-mavzu. Davolash jismoniy tarbiyasi asoslari Davolash jismoniy tarbiyaning organizmga ta`siri. Davolash jismoniy mashqlar asosiy turlari. Shifobaxsh davolash jismoniy mashqlar. Suzish, gimnastika, engil atletika, sport o‘yinlari davolash jismoniy vosita sifatida qo‘llanilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 22 9-mavzu. O‘quvchilarning jarohatlanishi (shikastlanishi) O‘quvchilar, sport bilan shug‘ullanuvchilarning shikastlanishi. O‘quvchilar, sport bilan shug‘ullanuvchilarning shikastlanishlari sabablari. Zo‘riqish. O‘ta zo‘riqish. O‘tkir va surunkali o‘ta zo‘riqish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 10-mavzu. Yurak qon tomir tizimining sportchilarda o‘ziga xosligi, kasalligi Yurak qon-tomir tizimining funktsional holati. Sportchilar yuragining tuzilishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Sportchilar yuragining funktsional xususiyatlari (deiatatsiysi, gipertrafiysi). Shifokor tibbiy pedagogik nazoratning Yurak qon-tomir tizimini dinamik kuzatuvi va uning ahamiyati (pulsometriy, arterial qon bosimni o’zgarishi). Yurak aritmiyalari. Yurak poroklari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 11-mavzu. Nafas olish organlari, modda almashuvining buzilishi va tomir kasalliklari Nafas olish organlari tizimining funktsional holati. Sportchilarda nafas olish organlari xususiyatlari. Sportchilarda modda almashinuvi va uning buzilishi. Sportchilarda varikoz va tromboflebit kasalligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 12-mavzu. Jarohatlar va asab tizimi kasalligi, tayanch-harakat apparati kasalliklarini davolash jismoniy tarbiyasi Jarohatlar turiga va jarohat bosqichiga qarab davolash jismoniy tarbiya qo‘llanishi. Asab kasalligi turiga qarab davolash jismoniy tarbiyasi qo‘llanishi. Tayanch-harakat apparati kasalliklarida (osteoxondroz, deformiryushiy osteartroz, radikulit, ishaz) davolash jismoniy tarbiyasi qo‘llanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 13-mavzu. Tibbiy nazorat Tibbiy nazoratning dastlabki, takroriy, qo‘shimcha turlari. Disponserizatsiyatibbiy nazoratdagi tutgan o‘rni. Shifokor va trenerning birgalikda sportchilarni nazoratini ahamiyati. Sanitariya-gigiyenik nazorat o‘tkazishning tibbiy nazoratdagi ahamiyati. Sport musobaqalarida tibbiy xizmatni tashkil etish haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 14-mavzu. O‘quvchi-yoshlarni tibbiy guruhlarga taqsimlanishi Tibbiy guruhga ajratish nimaga asoslanishi haqida. Tibbiy guruhlar ajratishda anamnez (sorab surishtrish), samotoskopiya (ko’rib, kuzatib) antropometriya (o’lchab), fiziometriya (aparatlar orqali) tekshiruvlari. Organizmning funktsional tizimlari. Asosiy, qo‘shimcha va maxsus guruhlar haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 15-mavzu. Bir tibbiy guruhdan ikkinchi boshqa guruhga o‘tish isboti va kuzatish usullari Sport bilan shug‘ullanuvchilarni tibbiy kuzatuvining turlari (birlamchi, qayt a (takroriy), qo‘shimcha). Dinamik kuzatuv va uning sportchilarni bir guruhdan 23 ikkinchi guruhga o‘tishdagi tutgan o‘rni. Qo‘shimcha tibbiy kuzatuv o‘tkazilishi, uning maqsadi, maxsus shifokorlar maslahatining bir guruhdan boshqa guruhga o‘tkazishda roli haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 16-mavzu. O‘z-o‘zini nazorat qilish qoidalari Tibbiy shifokor nazoratida o‘z-o‘zini nazorat qilishning ahamiyati. O‘z - o‘zini nazorat qilish daftari, pulsometriya (bir daqiqada-yurak qisqarish soni) va uning o‘z o‘zini nazorat qilishidagi tutgan o‘rni, o‘z o‘zini nazorat qilish daftarining sportchi funktsional tizimini baholashdagi va patologik (kassalik) holatlarni erta aniqlashdagi axamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 17-mavzu. Sportchilarni sport anamnezi va jismoniy rivojlanish Anamnez turlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish, morfologik belgilar, jismoniy rivojlanishni tekshirish uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar organizmining funktsional holati xarakteristikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 18-mavzu. Sportchilarni asab tizimi xususiyatlari va uning rivojlanishi Asab tizimi. Ma`lumki, asab tizimi, organizmning barcha faoliyatini boshqaradi va yo‘naltirilishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega qilish, jismoniy tarbiya va sport bilan tizimli mashg‘ulotlar natijasida asab tizimi mukammallashishi sodir bo‘lishi, kuch, harakatchanlik, asab jarayonlarining mutanosibligi, harakat apparatining vegetativ a`zolar bilan o‘zaro ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Asab-mushak tizimi. Harakat doirasi holati mushaklar tonusi, harakatlar hajmi, mushaklar kuchi, harakatlar tezligi, pay reflekslari, koordinatsiya bo‘yicha aniqlanadi. Tonus paypaslash yoki maxsus asbob-miotonomter bilan; harakatlar hajmi-bukish yoki yozish, yaqinlashtirish va uzoqlashtirish, pronatsiya, supinatsiya imkoniyati bor burchak kattaligi bo‘yicha; kuch-dinamometr bilan; harakatlarning tezligi va koordinatsiyasi maxsus funktsional sinamalar bilan; pay reflekslari (tizza, axill)-tizza qopqog‘idan pastda sonning to‘rt boshli mushagi payiga yoki axill payiga bolg‘acha bilan urish orqali aniqlanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 19-mavzu. Mushak yuklamasining bolalar asab tizimi va tayanch-harakat apparatining funktsional holatlariga ta`siri Markaziy asab tizimiga jismoniy yuklamalarning ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Vegetativ va simpatik asab tizimining jismoniy yuklamalar ta`sirida o‘zgarishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Eshitish va vestibulyar apparatlar haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Jismoniy mashqlarning tayanchharakat apparatga (suyakka, muskulaturaga va umurtqaga) ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 20-mavzu. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tekshirish shakllari va 24 uslublari Odam organizmi-funktsional tizim ekanligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Tashqi nafasni baholash uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Zaxira imkoniyatlarni baholash uslublari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Organizm funktsional holatini nazorat qilish va tahlil qilish shakllari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 21-mavzu. Bolalar va o‘spirinlar organizmining ish faoliyatiga jismoniy yuklamalarning ta`siri Jismoniy yuklamaning yurak qon-tomir tizimi, nafas olish tizimi, endokrin tizimi va modda almashinuviga ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Yurak-qon tomir tizimi funktsional holati ko‘rsatkichlari: - Yurak qisqarishlari tezligi: yurak faoliyati-yurak qisqarishlari maromi bolalar va o‘spirinlar o‘sishi hamda rivojlanishi xarakteri bilan aniqlanadi. Bolalardagi qon aylanish xususiyatari modda almashinuvning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. O‘sib borayotgan organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji yurak ishi kattalashishini talab qiladi. -

Arterial bosim – yurak qon-tomir tizimi funktsional holati ko‘rsatkichi. - B.Korotkov bo‘yicha auskultativ o‘lchanadi. Nafas tizimga ta`siri: kattalarga qaraganda, bolalarda jismoniy yuklamalar mobaynida tashqi anfas intensifikatsiyasi nafas olish chuqurligi hisobiga emas, balki nafas olish tezligi hisobiga sodir bo‘ladi. sistematik tarzdagi mashg‘ulotlar natijasida bolalarda nafas olishning neyrogumoral boshqarilishi yaxshilanadi, nafas olish tizimi ishi bir-biriga moslashishi yaxshilanishi ta`minlanadi. Endokrin tizimga ta`siri: Mushak ishi bolalar buyrak usti beziga ijobiy ta`sir ko‘rsatadi. Yuklamaning hissiyotliligi buyrak usti bezlarining sekretor funktsiyasi oshishiga olib keladi. Mushak yuklamasida moslashish reaktsiyalarini ta`minlashda gipofiz, oshqozon osti bezi, qaolqonsimon bez va jinsiy bezlar ma`lum va ahamiyatli rol o‘ynaydi. Modda almashinuvga ta`siri: Mushak yuklamasi modda almashinuv jarayonlariga katta talablar qo‘yadi. Bu chiqarish tizimi funktsiyasi, avvalambor buyraklar funktsiyasi kuchayishidir, sababi ular qonni metabolizm mahsulotlaridan tozalash orqali qonning kimyoviy tarkibi doimiyligini ta`minlash haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 22-mavzu. Massajning fiziologik va gigiyenik asoslari hamda sport shikastlanishlarida qo‘llanish xususiyatlari Massaj tarixi. Ijtimoiy ahamiyati. Organizmning fiziologik funktsiyalariga ta`siri. Massaj usullari va qo‘llanilishining negizlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Massaj tarixi: Massaj qadimgi Xitoyda, Hindistonda, qadimgi Gretsiyada, Rumda tarqalagan. Ammo, shubhasiz, massaj rivojlanishi tarixida rol Gretsiyaga tegishli. Birinchilardan bo‘lib massajni nafaqat sog‘liqni 25 saqlash va tiklash uchun, balki kasalliklarni davolashning juda yaxshi vositasi sifatida qo‘llashgan. Ijtimoiy ahamiyati Bizning kunlarimizda massaj nafaqat o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi, balki juda ham keng ommabop bo‘ldi. Masalan, massaj bemorlarni operatsilarga (jarrohlik muolajalarga) tayyorlashda yordam beradi, operatsiyadan (jarrohlik muolajalardan) keyingi davrda tiklash vositasi hisoblanadi, ko‘rpa-tushak tartibidan keyingi yuzaga keladigan mushaklar atrofiyasiga qarshi kurashishiga yordam beradi va boshqalar. Massaj san`atiga balet artistlari, dramatik tetar artistlari va tsirk xodimlari murojaat qilishadi. Sportsmenlar uchun massaj sport mahoratini oshirishda, charchash bilan kurashishda yordamchi hisoblanadi, u ruhiy-jismoniy ish qobiliyatini tiklash va oshirishning eng yaxshi vositasidir. Organizm fiziologik funktsiyalariga ta`siri Massaj muolajalari ta`siri ostida terida biologik faol moddalar paydo bo‘ladi va qonga tushadi, ular to‘qima gormonlari hisoblanadi va tomir reaktsiyalarida, asab impulslari uzatilishida va boshqa reaktsiyalarda ishtirok etadi. Masalan, hujayralarda bog‘langan holda faolsiz joylashgan atsetilxolin massaj ta`siri natijasida eruvchan, faol holaga o‘tadi. Atsetilxolin asab impulslarini bir hujayradan boshqa hujayraga o‘tkazishda muhim rol o‘ynaydi. Massaj usullari xususiyatlari va qo‘llanilishi To‘qimalarga mexanik ta`sir qilish-cho‘zish, surish, bosish, ishqalash, burash. Bu limfa, qon, to‘qimalararo suyuqlik sirkulyatsiyasiga (aylanishiga) yordam beradi, epidermisning kuchgan hujayralari chiqarilishiga sharoit yaratadi. Mexanik omil dimlanish hodisalariga jiddiy taxsir ko‘rsatadi, modda almashinuv va teri nafas olishiga ta`sir ko‘rsatadi. Massaj ta`siri organizmga turlichadir. U deyarli barcha kasalliklarda qo‘llaniladi, kapillyar qon aylanishiga, qon tomirlar tonusiga juda yaxshi ta`sir ko‘rsatadi. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi. 1-mavzu. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining maqsadi hamda vazifalari Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining maqsadi hamda vazifalari, tadqiqot metodlari va boshqa fanlar bilan bog‘liqligi, amaliyot uchun ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 2-mavzu. Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining rivojlanishi Jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining rivojlanish tarixi, sharq mutafakkirlarini mazkur fanga qo‘shgan hissasi, O‘zbekiston olimlarini fanni rivojlanishiga qo‘shgan hissasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 3-mavzu. O‘quvchilar sog‘lom turmush tarzining fiziologik asoslari Sog‘lom turmush tarzini asosiy komponentlari, mashq qilishning umumiy fiziologik asoslari, gipodinamiya (harakatning kamayishi) va uni organizmga ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 26 4-mavzu. Jismoniy mashqlar sog‘lom turmush tarzining asosi sifatida Jismoniy mashqlar sog‘lom turmush tarzi sifatida. Jismoniy mashqlar organizmga ta`siri. Jismoniy mashqlarni inson salomatligiga ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 5-mavzu. O‘quvchi-yoshlar organizmini funktsional imkoniyatlarini rivojlantirish Organizmni funktsional imkoniyatlari haqida tushuncha, organizm funktsional imkoniyatlarini yoshga qarab o‘zgarishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 6-mavzu. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarni chiniqtirishning fiziologik asoslari Chiniqtirishning fiziologik asoslari, an`anaviy chiniqtirish metodlarini fiziologik asoslari, noan`anaviy chiniqtirish metodlarini fiziologik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 7-mavzu. Adaptatsiyaning (moslashishnig) fiziologik asoslari Adaptatsiya (moslashish) haqida tushuncha va uning turlari. Adaptatsiyani (moslashishnig) fiziologik xususiyatlari. Umumiy adaptatsiya (moslashish) sindromi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 8-mavzu. Jismoniy mashqlarning fiziologik tavsifi Sport turlarini fiziologik tavsifi. Statik va dinamik ish. Standart va nostandart harakatlar. Siklik va asiklik harakatlarni fiziologik asosi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 9-mavzu. Jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo‘llanilishi Jismoniy mashqlar erkin harakat vositasi sifatida qo‘llanilishi, kun tartibida jismoniy mashqlarni o‘rni va ahamiyati. Jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo‘llanilishining fiziologik me`yorlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 10-mavzu. Sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik ta`rifi Start va start oldi holatini fiziologik ta`rifi. Razminkaning (Qo’l-oyoq chigalini yozish, tanani qizdirib olish) fiziologik asosi. Ishga kirishish va turg‘un holat. O‘lik nuqta va ikkinchi nafas. Charchash va uning fiziologik ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 11-mavzu. Tiklanish holati va uning fiziologik ahamiyati Tiklanish bosqichlari. Funksional tizimlarni tiklanishining (o’z holiga qaytishinig) geteroxronligi (notekisligi). Tiklanish va dam olish jarayonlari samaradorligini oshirish vositalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 27 12-mavzu. Jismoniy harakat ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishning fiziologik asoslari Harakatni dinamik stereotipi. Harakat malakalarini shakllanishining fiziologik asoslari. harakat malakalarini shakllanish fazalari. Harakat malakasining somatik va vegetativ komponentlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 13-mavzu. Jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta`minlash Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishda ayrim sistemalarning xususiyatlari. Muskul faoliyatini vegetativ ta`minlash. Muskul faoliyatini anaerob (kislorodsiz) va aerob (kislorodli) ta`minlash haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 14-mavzu. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida jismoniy yuklamalarni me`yorlashni fiziologik asoslash Jismoniy yuklamalarni me`yorlashni fiziologik mexanizmi. Jismoniy mashqlarni me`yorlash tamoyillari. Jismoniy tarbiya darslarida puls egriligini (Yurak qisqarish sonini) fiziologik tavsifi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 15-mavzu. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishni fiziologik asoslari Kuch, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik va chidamlilik sifatlarini rivojlantirishning fiziologik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 16-mavzu. Sport turlariga o‘quvchilarni tanlash va yo‘naltirishning fiziologik asoslari Sportga tanlash va yo‘naltirishning fiziologik asoslari. Sportga tanlashda ayrim sistemalarning (tizimlarnig) xususiyatlari. Sportga tanlashda irsiyatning o‘rni va ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 17-mavzu. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi ayollar organizmini fiziologik xususiyatlari Ayollar harakat va vegetativ funktsiyalarini xususiyatlari. Ayollarni aero b (kislorodsiz) va anaerob (kislorodli) imkoniyatlari. Sport bilan shug‘ullanishni ayollar organizmiga ta`siri haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 18-mavzu. Tashqi muhitni alohida sharoitlarida sportchi ish qobiliyatining fiziologik asoslari Ekstremal (Shoshilinch) sharoitlarda sportchi ish qobiliyatining o‘zgarishi. Sportchi ish qobiliyatini pasaytiradigan omillarning fiziologik ta`rifi. Sportchi ish qobiliyatini aniqlash usullari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 19-mavzu. Sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning fiziologik asoslari 28 Gipokineziya (harakatnig kamayishi, kamharakatlilik) va organizm funktsiyalariga uning salbiy ta`siri. Ertalabki gimnastika va ishlab chiqarish gimnastikasining fiziologik asoslari. Ish qobiliyatiga ommaviy sport turlarini ijobiy ta`siri. Uzoq umr ko‘rishga, sog‘liqni va ish qobiliyatini saqlashga optimal (mioriy) harakat qilishni ahamiyati haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Jismoniy mashqlar biomexanikasi. 1-mavzu. Jismoniy mashqlar biomexanikasi fanining maqsadi hamda vazifalari Biomexanikani o‘qitishning mazmuni. Jismoniy mashqlar biomexanikasi uning paydo bo‘lishi, tarixiy taraqqiyoti, talabalarning biomexanika fandan bilim asoslarini egallashda nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Tirik tizimlardagi mexanik harakatlar haqida ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Ushbu mavzu bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalarga ega qilishda nazariy bilim berish. 2-mavzu. Odam tanasi harakatining dinamikasi Dinamikaning asosiy qonunlar va tushunchalari haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Kuch va kuch momenti, kuch impulsi va kinematik moment. Nyuton qonunlari ushbu mavzu bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalarga ega qilishda nazariy bilim berish. Ilgarilanma va aylanma harakatlarda tananing inert o‘lchamlari. Odam tanasi massalarining geometriyasi; odam tanasi bo‘laklarining umumiy va xususiy og‘irlik markazlari, tananing hajm va sirt markazlari haqida umumiy nazariy bilim berish. 3-mavzu. Biomexanik tizim bo‘lgan odam tanasi harakat apparatining tuzilishi Biomexanik zanjirlar. Tana bo‘laklarining ulanishi; bioknematik zanjirlar va juftlar (berk bo‘lmagan, berk va tarmoqlangan darajalari) To‘la bog‘langanlik to‘g‘risida tushuncha mavzular bo‘yicha chuqur nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Tebranuvchi mayatniklar va richaklarning tezlanishi va muvozanat shartlari haqidagi bilimlar bo‘yicha nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 4-mavzu. Harakat sifati biomexanikasi Kuch, tezlik va harakatning davomiyligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Ko‘chish, tezlik va harakat davomiyligi hamda tezligi va kuchi oralig‘ida o‘zaro bog‘liqlikni bo‘lmasligi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 5-mavzu. Xususiy biomexanika O‘q atrofida aylanish. Odam tanasining va uning bo‘laklarining o‘q atrofida aylanishi haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Aylanma harakat shartlari. Markazga intilma tezlanish manbai. Ushlab turuvchi kuch. Ushlab turuvchi va aylantiruvchi qismlarning o‘zaro ta`siri. Markazga intilma va markazdan qochma kuchlar. Mavjud va mavjud bo‘lmagan markazdan qochma inertsion kuchlar haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 29 6-mavzu. Tana holatini saqlash va o‘z joyida harakatlar Odam tanasining muvozanati haqida umumiy nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Muvozanatdan chiqaruvchi kuchlar; ularning momentlari, joy o‘zgartirvchi (yoki muozanatdan chiqaruvchi) va muvozanatlovchi mavzu to‘g‘risida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Tana holatini saqlashda mushak ishining statik turlari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 7-mavzu. Joy o‘zgartiruvchi harakatlar Sport snaryadlariga tezlik berish usullari haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Sport snaryadlari uchishning mexanik asoslari. To‘pning uchishi yoki tayanchdan sapchish mexanikasi mavzusi bo‘yicha nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 8-mavzu. Yurish va yugurish biomexanikasi, dinamikasi Yurish va yugurish biomexanikasi hamda dinamikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 9-mavzu. Kinematika haqida tushuncha va Nyuton qonunlari Kinematika haqida tushuncha va Nyuton qonunlari haqida naziy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 10-mavzu. Ayrim sport turlari biomexanikasi Sport turlarini o‘ziga xos xususiyatlari va ulardagi harakatlar biomexanikasi haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 11-mavzu. Aylanma va ilgarilanma harakatlar Jismning harakatini, uning fazodagi vaziyatining o‘zgarishi, aylanma va ilgarilanma harakatlarni o‘rgatish hamda bu haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 12-mavzu. O‘q atrofida harakatlar O‘q atrofida harakatlarni nazariy asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 13-mavzu. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning biomexanikasi asoslari Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarni biomexanik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 14-mavzu. Differentsial biomexanika. Sportda-texnik mahorat biomexanikasi Tana tizimi va uning motorikasi mavzusi bo‘yicha nazariy ma`lumot berish. Odam tanasi tuzilishining uning harakat imkoniyatlariga ta`siri. Tana proportsiyasi va uning konstitutsiyasi shu mavzu bo‘yicha nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. Ushbu mashqni qanday bajara oladi. (jismoniy tarbiya texnikasini egallashning effektivligi) Shu mavzu bo‘yicha nazariy bilimlarga ega qilish. Mutloq va solishtirma samaradorlik. Jismoniy tarbiya texnikasining amalga oshirish samaradorligi nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. 30 Texnikani amalga oshirish samaradorligining ikki turi. Texnikaning egallashning biomexanik asoslari haqida nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. 15-mavzu. Lokomator harakatlar Er usti va musht bilan o‘zaro tayanch hosil qilib bo‘ladigan lokomator harakatlar haqida nazariy ma`lumotlarga ega bo‘lishini ta`minlash. Tayanchdan itarilish mexanizmi mavzusiga asoslangan chuqur nazariy bilim berish. Tayanch bilan tayanadigan harakatlanuvchi tana bo‘lagining o‘zaro ta`siri. Tayanchdan itarilishda tayanchning reaktsiyasi. Muvozanatlovchi kuchlar va ularni tashkil etuvchilar uchun nazariy ma`lumotlarga ega ekanligini aniqlash va baholash. VII. Mustaqil ta`lim va mustaqil ishlar Talaba mustaqil ta`limni tayyorlashda muayyan fanning hususiyatlari hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi. - darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish; - tarqatma materiallar ma`ruzalar qismini o‘zlashtirish; - maxsus adabiyotlar bo‘yicha mavzular ustida ishlash; - mashg‘ulotlarda ishlatiladigan sport anjomlarini o‘rganish; - talabaning o‘quv, ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularini chuqur o‘rganish; - faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari; - masofaviy ta`lim. Tavsiya etiladigan mustaqil ta`limning mavzulari: Jismoniy tarbiya gigiyenasi fanining maqsadi hamda vazifalari. Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari o‘quv fan sifatida tutgan o‘rni. Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari. Ob-havo, iqlim va unga moslashuv. Suv va tuproq gigiyenasi. Sport inshootlari gigiyenasi va jismoniy tarbiya hamda sport bilan shug‘ullanuvchilarning shaxsiy gigiyenasi Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari davrida ovqatlanish gigiyenasi Ayrim sport turlari bilan shug‘ullanish gigiyenasi. Jismoniy tarbiya va bolalar sportining gigiyenik mohiyati. Chiniqishni gigiyenik asoslari. Jismoniy tarbiya darslarida yuklamalarni me`yorlashtirishning gigiyenik asoslari. Sport tibbiyotining paydo bo‘lishi va rivojlanishining qisqacha tarixi. O‘zbekistonda sport tibbiyotini tashkil etish asoslari. Umumiy sport patologiyasi asoslari. Sportchilarni kasallanishi va jarohatlanishi. Sport pedagogik nazorat mazmuni va metodlari. Yoshlar va o‘quvchilarni jismoniy tarbiyasida shifokor nazorati. Sportda ish qobiliyatini tiklash vositalari. Davolash jismoniy tarbiyasi asoslari. 31 O‘quvchilarning jarohatlanishi. Yurak qon tomir tizimi kasalligi. Nafas olish organlari modda almashuvining buzilishi va tomir kasalliklari. Jarohatlar va asab tizimi kasalligi, tayanch-harakat apparati kasalliklarini davolash jismoniy tarbiyasi. Yoshlar va o‘quvchilar salomatligini tibbiy nazorati. Yoshlar va o‘quvchilarning tibbiy guruhlarga taqsimlanishi. Bir tibbiy guruhdan ikkinchi boshqa guruhga o‘tish isboti va kuzatish usullari. O‘zini nazorat qilish qoidalari. Sportchilarni sport anamnezi va jismoniy rivojlanish. Sportchilarni asab tizimi xususiyatlari va uning rivojlanishi. Mushak yuklamasining bolalar asab tizimi va tayanch-harakat apparatining funktsional holatlariga ta`siri. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tekshirish shakllari va uslublari. Bolalar va o‘spirinlar organizmining ish faoliyatiga jismoniy yuklamalarning ta`siri Massajning fiziologik va gigiyenik asoslari hamda sport shikastlanishlarida qo‘llanish xususiyatlari - jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining maqsadi hamda vazifalari. - jismoniy mashqlar fiziologiyasi fanining rivojlanishi. - o‘quvchilar sog‘lom turmush tarzining fiziologik asoslari. - jismoniy mashqlar sog‘lom turmush tarzining asosi sifatida. - o‘quvchi-yoshlar organizmini funktsional imkoniyatlarini rivojlantirish. - jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarni chiniqtirishning fiziologik asoslari. - adaptatsiyaning fiziologik asoslari. - jismoniy mashqlarning fiziologik tavsifi. - jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo‘llanilishi. - sport faoliyatida organizmda yuzaga keladigan holatlarning fiziologik ta`rifi. - tiklanish holati va uning fiziologik ahamiyati. - jismoniy harakat ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishning fiziologik asoslari. - jismoniy tarbiya jarayonida muskullar ishini vegetativ ta`minlash. - jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida jismoniy yuklamalarni me`yorlashni fiziologik asoslash. - jismoniy sifatlarni rivojlantirishni fiziologik asoslari. - sport turlariga o‘quvchilarni tanlash va yo‘naltirishning fiziologik asoslari. - jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi ayollar organizmini fiziologik xususiyatlari. - tashqi muhitni alohida sharoitlarida sportchi ish qobiliyatining fiziologik asoslari. - sog‘lomlashtiruvchi jismoniy tarbiyaning fiziologik asoslari. - jismoniy mashqlar biomexanikasi fanining maqsadi hamda vazifalari. - odam tanasi harakatining dinamikasi - biomexanik tizim bo‘lgan odam tanasi harakat apparatining tuzilishi. - harakat sifati biomexanikasi 32 - xususiy biomexanika - tana holatini saqlash va o‘z joyida harakatlar. - joy o‘zgartiruvchi harakatlar. - yurish va yugurish biomexanikasi, dinamikasi. - kinematika haqida tushuncha va nyuton qonunlari. - ayrim sport turlari biomexanikasi. - aylanma va ilgarilanma harakatlar. - o‘q atrofida harakatlar. - umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning biomexanikasi asoslari. - differentsial biomexanika. sportda-texnik mahorat biomexanikasi. - lokomator harakatlar VIII. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbaalari Asosiy adabiyotlar 1. Almatov K.T. Ulg’ayish fiziologiyasi o’quv qo’llanma M.Ulug’bek nomidagi O`zMU bosmaxonasi. T.2004 2. Sodiqov B.A Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi o’quv qo’llanma Yangi asr avlodi 2009 3. SPORT AND EXERCISE PSYCHOLOGY The Key Concepts Second Edition Ellis Cashmore First published 2002 This edition published 2008 by Routledge Qo‘shimcha adabiyotlar 4. Ш.М.Мирзиёев Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз.Тошкент “Ўзбекистон” – 2017 й. 5. Ш.Мирзиёев Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. “Ўзбекистон” НМИУ, 2016 й. 6. Ш.Мирзиёев Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови.“Ўзбекистон” НМИУ,2016й. 7. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947 сонли Фармони. 8. D.J.Sharipov “Salomatlik – barchaning va har bir kishining ishi” T., 2001 y. 9. Хрипкова А.Г., Антропова М.В. Адаптатция организма учащихся к учебной физической нагрузкам. М. Просвешение. 2002. Internet saytlarii 10. www.tdpu.uz 11. www.pedagog.uz 12. www.edu.uz 13. www.nadlib.uz (A.Navoiy nomidagi O’z.MK) 14. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari po