Jismoniy tarbiya fani bo'yicha o'quv tarbiya jarayonini rejalashtirish texnologiyasining asoslari

2.Jismoniy tarbiya darslarida ishlarni rejalashtirish guruhlari

Jismoniy tarbiya darslari bo`yicha o`quv rejasini tuzishda viloyat va tumanning ob-havo sharoitini o`rganish zarur. Ko`pincha bular bir-biridan farq qiladi.

Tuman va viloyatning ommaviy sport tadbirlarini kalendari bilan tanishish zarur. Bunday axborotlar o`qituvchiga dastur bo`limlarini nabatma-navbat o`tishini aniqlash uchun zarur. Yetakchi jismoniy mashqlar turlarini va ish shakllarini aniqlash uchun o`qituvchi maktab, aholi yashayotgan texnik sport va jismoniy tarbiyaga oid an`analarni o`rganadi, o`quv tarbiya ishlarining samaradorligini oshirish yo`llarini belgilaydi.
O`z o`rnida shuni ta`kidlab o`tish kerakki, jismoniy tarbiya darslarida ishlarni rejalashtirish ikki guruhga bo`linadi:
1. Davlat hujjatlari.
2. Davlat hujjatlari asosida o`qituvchi tuzgan hujjatlar.
Birinchi galda rejalashtirish ishlarida davlat hujjatlarini ko`rib chiqamiz: O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi standartlari (DTS) va o`quv dasturi.
O`quv dasturi “Jismoniy tarbiya” faniga yillik soatlarning hajmi belgilab berilgan.
Jismoniy tarbiya majmuasi maktabda “Alpomish” va “Barchinoy” jismoniy tarbiya bo`yi cha o`quv dasturlariga asoslanadi.
DTSlari o`quv dasturi “Jismoniy mashqlar, jismoniy hujjatlarini rivojlantirish uchun mashqlar, jismoniy jihatlarni rivojlantirish uchun mashqlar, fanlararo aloqa uzviylik talablari belgilab berilgan”.
“Dastur tayyorlashda birinchi navbatda jamiyatning sotsial (ijtimoiy) buyurtmasi, ya`ni jamiyat talab ehtiyojlari hisobga olinadi. Maktab bitiruvchilarining jismoniy tayyorgarligi talablari “Alpomish” va “Barchinoy” majmuida o`z aksini topgan, shuni yodda tutish kerakki, dastur alohida sport turlaridan iborat emas, shuning uchun dastur bo`limlaridagi vazifalarni bir marotabada, sharoit, imkoniyat hamda mavsumlarni hisobga olgan holda hal etib borish zarur”.³³
Jismoniy tarbiya bo`yicha o`quv dasturlari doimo takomillashib, vaqti bilan o`zgarib boradi. Maktab dasturining o`zgarish sabablariga quyidagilar kiradi:
-o`quv dasturida o`zgarishlar bo`lsa;
-o`quv sport bazasining birmuncha yaxshilanishi, fan yutuqlari va ilg`or tajribalarni o`quv jarayoniga qo`llash;
-o`quvchilar ma`lumotining oshishi, metodikaning takomillashganligi, o`quvchilarning tayyorgarlik darajasi;
- jismoniy tarbiyada yangi vazifalarning qo`yilishi izlanishga chaqiradi va yangi maqsadlarni hamda ish usullarini qo`llashni talab etadi.
DTS va o`quv dasturining uqtirish xatini sinchiklab o`qish zarur, chunki unda o`qituvchi uchun eng zarur va muhim ma`lumotlar mavjud. Biroq dastur qanday takomillashgan bo`lmasin, bu hujjat “jismoniy tarbiya” fanini maqsadini, o`quv materialini va mazmunini belgilovchi hujjatdir. Eng muhimi, uni amalga oshirishda yuqori natijalarga erishish zarur. Jismoniy tarbiyaning hamma shakl va turlari shunga qaratilgan. Shuning uchun o`qituvchi o`quvchilarning jismoniy tarbiya darslarini bilimdonlik bilan rejalashtirishi kerak.
O`qituvchilarning ko`p yillik tajribalari shuni ko`rsatadiki, jismoniy tarbiya darslaridan qo`yilgan vazifalarning samaradorligi tizimini tashkil etish zarur. Bu tizim qator rejalarni mantiqiy bir-biriga bog`lab, tugallangan hisoblanadi. Bularning har biri o`z funktsiyasiga ega. Bir butun olganda jismoniy tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq qilib tashkil etish imkonini beradi. Bu tizim quyidagi hujjatlarni o`z ichiga oladi:
a) yillik o`quv-tarbiya ishlarining reja-grafigi;
b) dastur materiallarini darslarga taqsimlash rejasi, ish reja va dars konspekti.
O`quv-tarbiya ishlarining reja grafigi. Bu barcha parallel sinflar uchun bir yilga tuziladi. Uning asosiy vazifasi bir tekis, o`quv materialini maqsadga muvofiq qilib taqsimlash va yillik ishni tartibga solishdir. Grafikni tuzib chiqish o`quv meteriallarining tahlilidan boshlanadi. Bu asosiy mashqlarni aniqlash, vaqtni hisobga olish, ularni o`zlashtirish uchun zarurdir. Hozirgi dastur tahlili shuni ko`rsatdiki, mashqlar har bir sinfda aniq qo`yilgan. Vaqtni taqsimlab chiqishda mashqlarni murakkabligini va o`quvchilar tomonidan shu mashqlarni o`zlashtirishning qiyinligi bilan bog`liq bo`lgan tomonlarni hisobga olish zarur.

Jismoniy mashq mashg’ulotlarining darsdan tashqari formalarini propaganda qilishni hamda bu mashg’ulotlarni malakali o’tkazadigan jamoatchi aktivlar tayyorlashni kuchaytirish va yaxshi ommaviy fizkultura harakatini yanada rnvojlantirishning muhim shartidir.

Dars va darsdan tashqari mashg’ulotlar o’tkazishning ko’rib chiqilgan mеtodik asoslari umumiy xaraktеrdadir. Ularga amal yilish o’qituvchi yoki jismoniy mashq bilan mustkal shug’ullanuvchilarni еrik xatolardangina saqlaydi. Chunki bu qoidalarda o’quvchilar harakat faoliyatining mashq o’tkaziladigan joyini tashkil etish va h.k.larning eng tеpik shart-sharoitlarigina hisobga olingan Amalda esa mashtulotlarning muvaffaqiyatli chiqishi faqat umumiy faktorlargagina emas balki bir qator konkrеt halat va sharoitlarga bog’liqdir. Ularni xеch qanday qoidalarda tutishning iloji yo’q. Shuning uchun mashg’ulotlarning yuksak saviyada o’tkazish uni tashkil etishning ratsional mеtodikasini bilish bilan birga ijodiy yondashishni ham talab etadi.
Ijodning mohiyati jismoyaiy mashg’ulotlarning maqsad va vazifalarini amalga oshirishning eng yaxshi yo’llarini qidirib topishdan iborat Mashg’ulotlardagi konkrеt sharoitni to’g’ri baholay olish, odamlarni jismoniy tarbiyalash qonuniyatlarini hamda turli yoshdagi kishilarni o’ziga xos tomonlarini bilish va eng asosiysi, mashg’ulotlar o’tkazishdagi qotib qolgan mеtodlarga tanqidiy munosabatda bo’lishdan iborat dadil, mеtodik fikr ijod uchun asosiy manba sifatida xizmat qiladi.
Maktabda o’quvchilar kun tartibida olib boridadigan jismoniy tarbiya ishlariga mashg’ulotgacha gimnastika, ya'ni birinchi dars
boshlanishidan oldin o’tkaziladigan gimnastika dars jarayoniga olib
boriladigan fizminutalar, uzaytirilgan tanaffuslarda o’tkaziladigan harakatli o’yinlar, sayrlar va kun tartibidagi sport soatlari kiradi. Bu jismoniy tarbiya shakllarini maktab kun tartibida o’tkazishda albatta o’quv ya'ni «dars» va sinfdan tashqari olib boriladigan jismoniy tarbiya shakllarini ham hisobga olgan holda nagruzkalarni boshqarish lozim.
Har kuni birinchi dars boshlanishdan oldin o’tkaziladigan jismoniy mashqlardir. Maqsad - o’quvchilarning diqqatini ish faoliyatini jalb etish ya'ni darsga tayyorlashdir. Darxakikat, maktabga bolalarning ba'zi birlari oldin kеlsa boshqalari gimnastika boshlanishi paytiga еtib kеlalilar. O’quvchilarning ba'zi birlari maktabga kеlganga qadar o’ynab yugurishga ulgurgan bo’lsa ba'zi birlari kеchikmaslik uchun shoshilib kеlishadi. Ayrimlari shoshlimasdan. Lanj hollatda kеladilar ya'ni hamma o’quvchilarning ham dars boshlanishidan oldin diqqati bir xil bo’ladi.
Shuning uchun asosiy vazifa hamma bolalar dikktini aqliy mеhnatga jalb etishdir, ya'ni birini tinchlantirish, birini esa uyg’otishdir. Ana shuning uchun ham mashg’ulotdan oldin o’tkaziladigan gimnastika ayni muddaodir. Maxsus tanlab olingan mashqlar bolalarni tinchitadi, ulardagi xayajonlanish holatini bosadi, boshqalarni tеtiklashtiradi.
Mashg’ulotgacha o’tkaziladigan gimnastikaning har bir komplеksi:
a) muskul va yurak-tomir sistеmasiga har tomonlama ta'sir ko’rsatishi;
b) o’quvchilarning qaddi-qomatiga ijobiy ta'sir ko’rsatishi,
v) nagruzkani takomillashtirilishi,
g) mashqlarning o’quvchilarga tonish bo’lishi va еngil bajarilishi:
d) emotsinal holatni oshirish;
е» o’tkazish joyining talabga javob bеrishni taqozo etadi.
Darsdan oldin bajariladigan gimnastikani har bir shahar va qishloq maktablarida o’tkazilishi shart.
Maktab ma'muriyati va jismoniy tarbiya o’qituvchilari bu tadbirni yaxshilab yo’lga qo’yishi uchun o’qituvchilar kollеktivi, o’quvchilar, fizkultura aktivi va ota-onalar bilan birgalikda tayyorgarlik ishini olib borishi kеrak.
Agar pеdagoglar sovеtida darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastika jiddiyroq muxokama qilinsa bu holda gimnastika maktab hayotiga tеzroq singadi.
Mashgulolargacha o’tkaziladigan gimnastika maktab dirеktorining buyrug’i bilan e'lon qilinsa, yanada yaxshi bo’ladi, chunki bu holda o’quvchilarning intizomi yaxshilanib bu muhim tadbirga butun kollеktiv safarbar qilinadi.
Rеspublikamizning iqlim sharoitini hisobga olib, maktab maydonchasiga qum-shag’al yotqizib shabbalash va atrofiga daraxt o’tkazish yoki yomg’irdan saqlaydigan va issiq kunlarda salqin bеradi soyabonlar o’rnatish kеrak.
Jismoniy targ’ibya o’qituvchisi darsdan oldin gimnastika mashg’ulotlarini o’tkazish uchun eng yaxshi sportchi yoshlardan o’ziga aktivlarini tayyorlashi lozim.
Mashg’ulotgacha gimnastika mashqlari o’tkazuvchilarni tayyorlashdagi eng yaxshi ycul sеminar o’tkazishdir. Sеminarda quyidagi shartllarga amal qilishi kеrak.
1. Har bir yoshdagi o’quvchilarning jamoatchi instruktorlari bilan mashqlar komplеksini alohida-alohida o’rganish.
2.. Har bir mashqning nomini aytib, uning qanday bajarilishini o’quvchilarga ko’rsatib, ularga mashqni bajarib ko’rishni taklif qilish, mashqning tasirini tushuntirib, bajarishda yo’l qo’yilgan xatolarni eslatib o’tish.
3. Instruktorlarga hamma mashqlarni bеlgilangan tartibda bajartirib, har bir harakat va holatlar to’xtab-to’xtab, ularni aniq ijro etish.
4. Harakatlarni aniq bajara olmagan o’quvchilarga shu harakatni puxta o’rganib olgunlariga qadar harakatlarni takrorlash.
5. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi va sinf jumhuriyatlari sinfda mashqlar komplеksini o’rgatayotgan paytlarida o’quvchilarning jamoatchi instruktorlik talablarini to’g’ri bajarishlariga ko’maklashishlari lozim.
O’quvchilarga mashqlar komplеksini jismoniy tarbiya darslarida o’rgatish mumkin. Shningdеk bu komplеks chiroyli yozilib maktabning ko’zga ko’rinarli joyga osib qo’yilishi lozim. O’quvchilar bu komplеksni uyida o’zlari mustakip ravishda takrorlaydilar. Jismoniy tarbiya darslaridan vaqtincha yoki butunlay ozod etilgan o’quvchilar shifokorning maslaxati uyda har kuni zrtalab gigiеnik gimnastika mashqlari komplеksini bajarishlari lozim.
Ko’pchilik maktablarning tajribasiga asosan o’quvchilarda darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastikaga xavas uyg’otish uchun sinflirga musobaqa tashkil etilib maxsus salomatlik burchagi tuzish. Unga natijalarni yozib borishlari shart.
Buning uchun fizkultura aktividan sudyalar tanlanib ular
har bir sinfda mashqlarning bajarilishi, xulki, aktivtilini o’quvchilarning uyushqoqligi ko’p jihatdan ular bilan olib bеrilgan
tayyorgarlik ishlariga bog’liq bo’ladi. Mashqlarni bajarish uchun har bir sinfga maydonda alohida doimiy joy ajratib qo’yish lozim Gimnastika mashqlari musiqa bilan o’tkazilsa yanada yaxshi bo’ladi.
Darsdan oldin o’tkaziladigan gimnastika mashqlar komplеksi boshlang’ich sinflarda 7-8 minugacha davom etadi.
Har bir mashqlar komplеksini o’quvchilarga bir hafta davomida bajartirish mumkin. O’quvchilarda mashq bajarishga bo’lgan xavasni oshirish maqsadida har ikki-uch kundan kеyin komplеksning biror qismini o’zgartirib turish lozim Albatta, I-IV sinflar uchun mashqlar komplеksini oldin jismoniy tarbiya o’qituvchisining o’zi tuzib bеradi, kеyinchalik esa bu ishni jamoatchi instruktor yoki razryadli sportchilarga topshirish kеrak. Jismoniy mashqlar komplеksi hamma asosiy muskullarga tasir etadigan qilib tuzilishi lozim.
Darsdan oldin bajariladigan gimnastikaning asosiy mazmunini umumrivojlantiruvchi mashqlar tashkil qilib ular butun organizmni, barcha muskullarni rivojlantirishga qaratilgandir. Hamma o’quvchilarni bir maydonga joyshashtir imkoniga ega bo’lgan maktablarda bu mashqlarni yurish, yugurish harakatlari bilan to’ldirib borish tavsiya etiladi. Mashg’ulotgacha o’tkaziladigan gimnastika mashqlarini ham muayyan bir izchillikda qo’llash, ularning organizmga ta'sirini asta-sеkin oshira borish kеrak. Darsdan oldin bajariladigan gimnastikani yurishdan, muskullarga normal tasir ztadigan.
Umumta’lim maktablarida jismoniy madaniyat darslari va sport to’garaklarini sifatli tashkil qilib borishda yuqorida qayd etilgan yosh xususiyatlarining davrini hisobga olish muhim bulgan vazifalardan biridir. Bunday holatlarda, ayniqsa, 7- sinfda tahsil olayotgan o’g’il va qiz o’quvchilar bilan ko’proq harakatda bajariladigan jismoniy mashqlarni tashkil etish kerak. Bu yoshdagi bolalar harakat faoliyatlari ancha balandligi bilan farq qiladi. YOsh bolalar fiziologik xususiyatlari va harakat faoliyati ular bilan jismoniy madaniyat dars va mashg’ulotlari jarayonida yoki sinfdan tashqari o’tkaziladigan tadbirlarda harakatli sport o’yinlarini ko’proq o’tkazishni taqozo qiladi. Muayyan yoshdagi bolalar organizmida jismoniy madaniyat va sport mashg’ulotlari jarayonida qanday o’zgarishlar sodir bo’lishini har bir jismoniy madaniyat mutaxassisi yaxshi bilishi kerak. CHunki bu yoshda bolalarda suyak tizimi shakllanib, qon bosimi ko’tarilib, skelet suyaklari, ko’krak qaburg’asi rivojlanib boradi. ismoniy madaniyat darslarini shunday tashkil etish kerakki, unda har bir o’quvchining morfologik tuzilishidagi kamchiliklar aniqlanib, ana shu kamchiliklarni bartaraf etish choralari ko’rilishi lozim. Olib borilgan izlanish va kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, yosh xususiyatlariga ko’ra o’g’il va qiz bola o’rtasidagi tafovut unchalik katta bo’lmasa-da, lekin qiz bolalar 11-12 yoshda o’g’il bolalarga qaraganda 2-3 yosh farq qiladi. Lekin 11-12-13-14 yoshda bu o’zgarishlar o’g’il bolalarda tez sur’atlarda rivojlanishini ko’ramiz. Bunday o’zgarish va farqli jihatlar o’quvchilarning uy sharoitiga bog’liq, boshqacha qilib aytganda, shu yoshda qiz bolalar o’g’il bolalarga qaraganda ko’proq mehnat qilishadi. Bunday o’zgarishlarni aniqlashda biz bolalarning yashaydigan uylari maktabdan uzoq ekanligiga ham e’tibor qaratamiz. YOsh bolalar organizmidagi jismoniy rivojlanish bilan bog’liq bo’lgan xususiyatlarni hisobga olish muhim masalalardan biridir. Buning uchun har bir bola bilan tibbiy nazorat olib borish maqsadga muvofiqdir. YAna bir muhim masala shundaki, O’zbekiston hududida yashayotgan o’g’il bolalar kalta, gavdalarining beldan yuqori qismi oyoqlariga qaraganda uzunligi bilan farq qiladi. Buning natijasida ularning sport o’yinlaridan o’rin olgan futbol, qo’l to’pi, basketbol, voleybol, yengil atletika bo’yicha yuqori natija ko’rsatishi ancha qiyin. Bunday farqli jihatlar haqida olimlar tomonidan turli tadqiqotlar o’tkazilgan. Olimlarning tahliliy xulosalariga ko’ra bolaning jismonan shakllanishida asosan genetika ya’ni irsiyot bilan bog’liq ancha muammolar mavjuddir. Bunda, asosan, qarindosh-urug’chilik sabab bo’lishi ta’kidlangan. Biroq, buni yanada ishonarli dalillar bilan isbotlab berish lozim. Shu bilan birga, milliy yerli halq, ya’ni yurtimiz bolalarida yelka muskullari, qo’l muskullarining kuchi, rivojlangani hech bir millat bolalaridan qolishmaydi. Buning yorqin isboti sifatida boks, kurash, sharqona yakka kurash kabi sport turlari mamlakatimizda nihoyatda rivojlanib jahonda nufuzli o’rinlarni olganini alohida qayd etish lozim. SHunday ekan, bolalarning morfologik rivojlanish yo’larini izlash, alohida tadqiqotlar o’tkazib, bolalar rivojlanishining yangi takomillashgan dasturlarini tuzish kerak. Yosh organizm har tomonlama tashqi muhit ta’siriga moslashishga harakat qiladi. Organizm o’zining tabiiy rivojlanish qonuniyatlariga ega bo’lganligi sababli bajarilishi murakkab bo’lgan mashqlar yoki uzoq muddatda bajarishga mo’ljallangan jismoniy mashqlar, yoxud mashq jarayonida sport turlarining texnik va taktik tomonlarini o’zlashtirishda oddiydan-murakkabga, osondan-qiyinga qarab boruvchi pedagogik tamoyillardan foydalanilsa, yosh organizmning bunday holatlarga moslashishi ko’nikma va malaka hosil qilishi osonroq kechadi. Ko’nikma va malaka yosh organizmda birdaniga shakllanmaydi, chunki bir mashqni uzoq muddat bajarish, qayta-qayta takrorlash usuli bilan shakllanadi. Bu borada olib borgan kuzatishlar bir qator natijalarni ko’rsatmoqda. Jumladan, 11-12 yoshdagi bolalar bilan yengil atletikaning uzoq masofalarga yugurish bo’yicha natijalarini nazorat qilganimizda ko’pchilik bolalarning manzilga ya’ni finishga yetib kela olmaganligi ko’zga tashlanadi. Bunda yosh bolalarda iroda, chidamlilik kabi sifatlar, jismoniy fazilatlar yaxshi rivojlanmaganligi namoyon bo’ladi. Jismoniy madaniyat va sport to’garaklarida o’quvchilar bilan murakkab mashqlar bajariladi. Biroq jismoniy tarbiya jarayonida maxsus mashqlar bosqichma-bosqich, muntazam o’tilmagani tufayli o’quvchilarning jismoniy tarbiyadan natijalari past bo’lib kelmoqda. O’sib kelayotgan yosh organizm o’zining tuzilishi jihatidan rivojlanishi bilan katta yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishiga to’g’ri keladi. Kuch, iroda, egiluvchanlik, epchillik kabi jismoniy sifatlar insonda tabiatan mavjud bo’ladi, biroq organizmdagi bu jismoniy sifatlarni yanada rivojlantirish, uning jismoniy mashqqa moslashishini ta’minlash, so’zsiz, jismoniy madaniyat o’qituvchilari zimmasiga yuklanadi. CHunki har bir jismoniy madaniyat va sport mutaxassisi yosh organizm xususiyatlarini bilishi, buning uchun anatomiya, fiziologiya, pedagogika, psixologiya, sport metrologiyasi, biomexanika, jismoniy madaniyat nazariyasi fanlarini yaxshi o’zlashtirishi lozim. SHu taqdirdagina u o’z oldiga qo’ygan vazifalarni bajarishi mumkin bo’ladi. Aks holda, o’sib, rivojlanayotgan organizmni tormizlanish holatiga olib kelish mumkin. Amaliyotda shunday holatlar ham uchraydiki, bolaning tashqi ko’rinishi o’ta rivojlangan bo’lsa-da, sport mashg’ulotlari jarayonida jismoniy mashqlarni yaxshi bajara olmaydi. YOki uzoq davom etadigan mashqlarni bajarishda qiynaladi. Bular nimaning natijasi? Bu, albatta, umumta’lim maktablarida jismoniy madaniyat mashg’ulotlari jarayonida yosh organizm tuzilishi jismoniy rivojlanishi va ularning qobiliyati, nimaga qodir ekanligi hisobga olinmaganligining natijasi, degan xulosaga keldik. Bularning’ oldini olish uchun jismoniy madaniyat o’qituvchilari va sport murabbiylari o’z ustida tinmay izlanishi, nazariy bilimlarni chuqurlashtirish orqali amaliy mashg’ulotlarni talab darajasida tashkillashtirishi lozim bo’ladi. Bunda bir narsani hisobga olish kerakki, yosh organizm tashqi muhit ta’siriga javob beradi, u har tomonlama tez sur’atlar bilan rivojlanishga harakat qiladi, buning uchun ularda moyillik bo’ladi. Bunday holatda sportchi o’z organizmini muntazam ravishda jismoniy mashqlar yordamida tayyorlab borishi kerak. Tashqi muhitga va jismoniy mashqlarga moslashish, so’zsiz, yosh bolalar organizmi rivojlanganligi va jismoniy tayyorgarligiga bog’liq. Jismoniy rivojlanish jarayonida bolalarning yurak qon urishi ko’payadi.