Jismoniy tarbiya darsini boshlang`ich. Kamalatdinov

Jismoniy  tarbiya  darslarida  o`quvchilar  faoliyatini  tashkillash  usuliyati. 

Umumiy  ta`lim  maktablari,  kasb-unar  va  akademik  litseylar,  gimnaziyalar, 

kollejdlar,  oliy  o`quv  yurtlari  va  boshqa  ta`lim  muassasalarida  o`tkaziladigan 

jismoniy tarbiya dasrlarida jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish mashg`ulotlarida 

ishtirok etaetgan o`quvchilarning aoliyati boshariladi. 

O`quvchilar  faoliyatini  boshqarish  deganda  mashg`ulot  davomida  o`qituvchi 

rejasiga  muvofiq  jismoniy  mashqlarni  bajarishni  tashkillash  uslubiyatini 

tushunamiz. 

Ta`lim-tarbiya  jaraenida  jismoniy  tarbiya  o`qituvchilari,  o`quvchilar 

faoliyatini  jismoniy  tarbiya  darslarida  birvarakayiga  (frontal),  uzluksiz-ulab, 

guruo`chalarga  ajratib,  yakkama-yakka  va  aylanib    yurib  mashq  bajarish 

uslubiyatlari orali tashkillaydilar. 

1.  O`quvchi  faoliyatini    tashkillashning  frontal  usuliyati  deganda  guruhdagi 

barcha  o`quvchilarni  birvarakayga  o`qituvchi  bilan  birgalikda  bir  hil  vazifani  hal 

qilish  uchun  mashqni  eppasiga  bajarishi  tushuniladi.  Bu  uslubiyatning  azalligi 

mashqni  bajarish  uchun  barcha  o`quvchilarni  teng  qamrab  olinishidir  va  ularni 

birvarakayiga  band  qilishi  bulib,  dars  (mashg`ulot)da  yuqori  zichlikka  erishiladi 

hamda  yuklamani sur`ati, intensivligi va me`eri barcha uchun bir bulish-ligidadir. 

Bu  uslubiyatdan  asosan  darsning  tayerlov  va  yakunlov  qism-larida,    yangi  

materialni  uzlashtirish,  takomillashtirish  darslarida,    ko`proq    kichik  eshdagi 

o`quvchilar bilan mashg`ulotlarda foydalaniladi. 

2.  O`quvchi  faoliyatini  uzluksiz-ulab  tashkillash  usuliyati.  Mashqni  bajarish 

navbatini  tushuntirishlarsiz,  uslubiy  kursatma-larni  harakatni  bajarish  ritmiga 

moslab,  xatolarni  tuzatish  uchun  guruhni  to`xtatmay,  yuqori  zichlikka  erishish 

maqsadida  harakat  faoliyatini  to`la  bajarish  tarzida  naomen  buladi.  Bu 

uslubiyatning  afzalligi  yuklama  me`erini,  uni  xajmini,  intensivligini  guruhdagi 

barcha o`quvchi uchun (jismoniy tayergarligidan qat`iy nazar) bi hildi bulishligiga 

erishishdir. Bu  bilan  sinf,  guruh  o`quvchilari  umumiy  jismoniy  tayergarligini  

baholash, ayniqsa o`quvchilarning uzlari  uchun tengdoshlariga nisbatan uz harakat 

imkoniyatlari  darajasini  taqqoslash,  solishtirish  imkoniyati  yaratiladi.  Asosan 

---

 

35

darsning  tayerlov,  yakunlov  qismlari  hamda  yangi  materiani  uzlashtirish 

boshlangan darsning asosiy qismida kүproq foydalaniladi. 

3.  O`quv  guruhi  (sin)ni  guruhlarga  ajratish  usuliyatining  mazmuni  jismoniy 

rivojlanganligi,  jismoniy  tayergarligi,  darsda  qo`yilgan  vazifalarni  turli-tumanligi, 

uni  hal  qilish  uchun  lozim  bulgan  jixozlarni  xisobga  olish  bilan,  ko`p  sonli 

o`quvchilar  guruhini  mayda,  kichik  guruhlarga  ajratishdir.  U  uslubiyatdan  asosan 

darsning  asosiy  qismida  oydalaniladi.  O`quvchi  faoliyatini  tashkillash, 

guruhchalarga  ajratish  uslubiyati  ta`lim  jaraenida  jismoniy  rivojlanganligi, 

jismoniy  tayergarligini  hisobga  olib  shug`ullanish  imkoniyatini  yaratadi.  Bu  uz 

navbatida  o`qitish  jaraenini  kuchiga  yarasha,  jismoniy  imkoniyatini  hisobga 

olishdek afzalliklarni vujudga keltiradi va ta`lim jaraeni uchun sarflanaetgan vaqtni 

tejaydi.  Har  bir  guruh  o`qituvchi  topshirig`i  bian  mustaqil,  alohida  vazifani  hal 

qilishga yunaltiriladi. Bu uslubiyat har bir guruh uchun rahbarlik vazifasini bajara 

oladigan,  oldindan  tayerlangan,  mavzuni  texnikasidan  xabardor,  guruhcha  faolini 

tayerlashni o`qituvchi zimmasiga yuklaydi. 

4. O`quvchi faoliyatini yakkama-yakka tashkillash uslubiyatidan asosan o`quv 

yilining,  o`quv  choragining,  Davlat  standarti  dasturidagi  bulimlarning  o`qitib 

bulingan  mavzularini  takrorlash  darslarida  oydalanida.  O`quvchilar  faoliyatini 

yakkama-yakka  tashkillash  o`quvchi-lardan  texnik  jihatdan  ma`lum  nazariy  va 

amaliy  bilimlarga  ega  bulishni,  uz-uzini  va  guruhdoshini  hafvsizligini  ta`minlay 

bilish,  mashqni  kursata  olish  va  eng  asosiysi  uzlashtirilaetgan,  tanishti-rilaetgan, 

mustakamlanaetgan  va  takomillashtirilaetgan  o`quv  materiali,  o`quvchilar  uchun 

oldindan urgatilgan mashq texnikasi tanish material bulishi shart. Qolaversa, ayrim 

darslarda har bir o`quvchi uchun o`quv yilida uzlashtirib ulgurmagan mavzular eki 

mashqlaridan  vazifalar  beriladi.  Bu  usuliyatdan  asosan  urta  va  katta  maktab 

eshdagi o`quvchilar bilan o`tkazilgan darslarda foydalanish tavsiya qilinadi. 

5.  O`quvchi  faoliyatini  aylanib  yurib  mashq  bajarish  usuliyati  orqali 

tashkillash  asosan  yuqori  sin  o`quvchilari  bilan,  rejalashtirilgan  o`quv  materiali 

urganib  o`lgurganidan  so`ng,  mashqdan-mashqqa  o`tish,  o`qituvchining  buyrug`i 

(signali),  signalisiz  mashqni  bajargandan  so`ng  urin  almashtirish  maqsadida 

---

 

36

boshqa jihozga o`tish tarzida tashkillanadi. Bu usuliyatning samaraliligi shundaki, 

vaqt tejaladi, o`quvchilarning barchasi birvarakayiga band buladi, ularda mustaqil 

shug`ullanishga  extiej  va  instruktorlik  malakalari  shakllanadi.  Bu  usuliyatning 

«Kreystring» deb ataladigan turt hil kurinishi mavjud. 

 

1.5. Jismoniy tarbiya darsida mustaqil malakalarini shakllantirish. 

O`quvchilarni mustaqil ishlashi mashg`ulotlarni tashkillashning alohida shakli 

siatida  ham,  belgilangan  vazifalarni  hal  qilish  uchun  o`quvchi  faoliyatini 

tashkillash  usuliyati  tarzida  ham  kuzga  kurinishi    mumkin.  Mustaqil  ishlashni 

urgatishning  asosiy  va  xususiy  maqsadi  mashg`ulotlarda  o`quvchilarni  mustaqil 

shug`ullantirilishini tarbiyalash. 

O`quvchining faoliyatidagi mustaqil ishlash malakasining dasrtlabki belgilari, 

tashqaridan  erdamsiz  eki  ahamiyatsiz  darajadagi  erdam  bilan  ishlashi  orqali 

naomen buladi. 

O`quvchining mustaqilligining darajasi uni eshiga xos anglashi imkoniyatlari 

va o`quv materialining mazmuniga bog`liq. 

Kichik  maktab  eshidagi  bolalarda  mustaqillik  birinchi  navbatda  taqlid  qilish 

va uni qaytarish tarzida namoen buladi. O`rta va katta maktab eshida mustaqil ish 

quyidagicha olib boriladi: 

1.  bilimning  turli  hil  manbalari  -  jismoniy  tarbiyaning  darsliklari,  o`quv  va 

kurgazmali qurollaridan foydalanish bilan, 

2. amaliy o`quv materiali - vazialar kursatilgan o`quv kartochkalari, buyurtma 

qilingan  mashqlar,  urganishni  nazorati-kartochkalari,  dasturni  urgatuvchi 

algoritmlar printsipi asosida tuzilgan vazialar asosida va boshqalar. 

O`quvchilarni o`quv va kurgazmali qurollarni urganish orqali mustaqil ishlari 

ular  tomonidan  tekst  matnini,  kuragzmali  qurolda  ifodalangan  mazmunni 

hrgangandan  so`ng  o`qituvchinin  bilimlar  nazorati  dasturadiga  tanlab  olingan 

savollarga va uning turli variantlariga bergan javoblari tarzida namoen buladi. 

O`quv  vazifa  kartochkasida  (oldin  uzlashtirilgan  harakat  faoliyatlarini 

mustahkamlash,  umumiy  jismoniy  tayergarlik  uchun)  har  bir  shug`ullanuvchini 

---

 

37

bitta  dars  (eki  bir  necha  dars)  davomida  jismoniy  mashqlar  sanalgan  buladi. 

Kartochkalar  bo`yicha  muvaffaqiyatli  ishlash  faqat  o`qituvchi  bilan  o`quvchilarni 

bir-birlarini  to`la  tushunishlari  va  yaxshi  moddiy  texnik  bazani  mavjud  bilishligi 

orqali  amalga  oshirildi  xolos.  Bu  o`quvchilarga  bir-biriga  halaqit  bermavy,  uzini 

navbati u eki bu snaryada kutmay bajarish imkonini beradi. 

Buyurtma  tarzidagi  mashqlar  -  mashq  buyurtmaning  ma`nosi  shundan 

iboratki,  shug`ullanuvchilarga  har  tomonlamalilik,  ma`lum  darajadagi  xusherlik, 

uziga  ishonishdek  xislatlarni  namoen  qilish  talabini  quyadigan  harakatlar 

(mashqlar) tavsiya qilinadi. 

Nazorat  qilib  ta`lim  beradigan  topshiriqlar  orqali  kursatma,  vazifa  berib 

darsning  vazifasinin  hisobga  olish  bilan  o`quvchilarni  mustaqil  ijodiy  faoliyatga 

yunaltiradi.  Bunday  topshiriqlar  har  bir  sinf,  dars,  ta`lim  etapi  uchun  ishlab 

chiqiladi.  Jismoniy  tarbiya  darslarida  quyidagi  nazorat-ta`lim  topshiriqlarining 

hillari qo`llaniladi:  

a) harakat malakalari va ko`nikmalarini shakllantirish bo`yicha, 

b) umumiy va maxsus jismoniy tayergarlikni amalga oshirish bo`yicha, 

v) harakat faoliyatining tashkillashni ratsional shakllarini anglab olish o`yinlar 

va  musobaqalarda  individual  va  guruhlar  bilan  bajariladigan  mashqlarda  taktik 

usullarni maqsadga muvofiq qo`llash orqali. 

Topshiriqning  birinchi  qismi  ta`lim  yunalishiga  ega  (masalan,  chigal  ezish 

uchun tavsiya qilingan poyma-poy, chaa mashqlardan ularni ketma-ketligiga rioya 

qilib  kompleksi  tuzish),  ikkinchi  qismi-nazorat  yunalishi  (masalan,  tuzilgan 

kompleks bo`yicha sin bilan chigal ezish o`tkazish). 

Algoritm  tipidagi  ta`lim  programmasi  asta-sekinlik  bilan  qiyinligi 

oshiriladigan,  birbiri  bilan  uzaro  bog`liq  komplekslarni  va  sekin-astalik  bilan 

harakat  malakalarini muvaffaqiyatli  uzlashtirishga  yunaltirilgan o`quv vazifalarini 

uz ichiga oladi. Kompleks 5-6 seriyadan iborat o`quv vazifalaridan iborat. Birinchi 

seriyada uzlashtirilishi kerak bulgan harakat faoliyatini egallash uchun o`quvchilar 

jismoniy tayergarligi darajasini oshirishga yunaltirilgan mashqlarni uz ichiga oladi. 

Ikkinchisi  urganilaetgan  harakat  faoliyatidagi  dastlabki  holatni  (eki  asosiy 

---

 

38

elemientni)  uzlashtirish  uchun  mashq  beralida.  Uchinchi  uzlashtirilishi  lozim 

bulgan  harakatni  bajarilishini  ta`minlovchi  mashq  beralida  va  uni  erdami  bilan 

faoliyat  uzlashtiriladi.  Turtinchi  va  beshinchi  seriya  harakat  faoliyatin  texnikasini 

ayrim  qismlari  (elementlari)ni  uzlashtiriligi  bilan  bog`liq  mashqlarni,  oltinchi 

seriya texnikani takomillashtirishga yunaltirilgan mashqlarni uz ichiga oladi. 

O`quvchilarni  mustaqil  ishga  tayerlashda  bajarilishi  lozim  bulgan  mustaqil 

faoliyatning  hajmi,  undan  kelib  chiqadigan  maqsad  nimadan  iboratligiga  aniqliq 

kiritiladi,  shuningdek,  mashq  texnikasini  bajarish  (agar  texnika  ularga  tanish 

bulmasa)  ya`ni  o`quvchilarni  bajarishi  lozim  bulgan  vazifa  haqida  to`liq 

kursatmalar, tushuntirishlar qilinishi lozim buladi. 

Jismoniy  mashqlarni  mustaqil  bajarilaetganining  asosiy  nazorat  vositasi, 

o`quvchilarni  harakat  faoliyati  va  ularning  javobgarlaridir,  shuningdek  ularning 

javoblarini  to`g`riligi,  xatolarining  soni  va  xarakteri  haqidagi  o`qituvchining 

analitik faoliyatidir. 

Darsda  o`quvchilarni  mustaqil  faoliyati  bo`yicha  pedagogik  zur  berishning 

mantiqiy  yakuni,  ularning  yutuq  va  kamchiliklarini  aniqlash  haida  o`tkaziladigan 

muhokamadir. Unda dars, o`quvchi, o`qituvchi faoliyati mukamal tahlil qilinadi va 

o`quv  faoliyatlarining  xarakter  iva  to`g`riligiga  baho  beriladi.  O`quvchilarning 

mustaqil  ishini  samaradorligini  oshirish  uchun  o`quv  jaraenining  tashqi  tomoni 

bilan  birga  qatorda  ichki  tomonining  teskari  aloqasinin  yulga  qo`yilishi  ya`ni 

o`quvchining  uzi  mustaqil  ishi  natijalariga  kura  olgan,  egallagan,  uzlashtirgan 

bilimlari haqida ma`lumotining ahamiyati katta. 

Mustaqil  ish  paytida  ichki  aloqa  va  uni  teskarisini  yuzaga  keltirishning 

imkoniyati  uz-uzini  nazorat  va  uzini  uzi  tekshirish  orqali  yulga  qo`yilsa  natija 

kutilgandek buladi. 

O`z-uzini  nazorat  qilish  malakasini  rivojlanganligi  darajasining  kursatkichi 

jismoniy  mashqlarni  bajarishda  va  pedagog  tomonidan  qo`yilgan  vazifaning 

natijasini  o`quvchi  tomonidan  mustaqil  muvofiqlashtira  olishi  qobiliyati  orqali 

namoen buladi. O`quvchining uzini, uz faoliyati bo`yicha kamsiliklari va yutuqlari 

---

 

39

hamda  uzining  ijobiy  tomonlari  haqidagi  fikrining  mavjudli,  shular  haida  suhbat, 

baxs, munozaraga maxtalligini tarbiya jaraenidagi mohiyati bekiesdir. 

O`z  faoliyatiga  tuzatishlar  kirita  olishi,  uni  to`g`ri  eki  noto`g`riligi  haqida 

uziga  baho  bera  olishi,  jisomniy  tarbiya  darsidaeq  jismoniy  mashqlar  bilan 

shug`ullanish  mashg`ulotlarida  o`qituvchining  uz  o`quvchilariga  mustaqil  ishlash 

malakasini  berganligidan  dalolatdin.  Bu  malakani  berish  butun  dars  davomida 

emas,  uni  bir  bulagi  eki  qismida  ham  davom  ettirilishi  tarbiya  jaraenining 

samarasiga tag zamin (poydevor)dir. 

Jismoniy tarbiya darsiga quyidagi talablar qo`yiladi: 

-  jismoniy  tarbiya  darslari  muayyan  umumiy  va  xususiy  vazifalarga  ega 

bulishi, 

-  umumiy  vazifalalar  barcha  dars  eki  darslar  turkumi  jaraenida,  xususiy 

vazifalar esa alohida olingan bir dars mobaynida hal qilinishi, 

- dars usuliy tomondan va tarbiyaviy jihatdan to`g`ri tashkil qilinishi, 

- oldingi o`qitilgan materiallarni mashg`ulotlarda izchil davom ettirish va ayni 

paytda  ular  yaxlit  tugallangan,  muayyan  darajada  bulg`usi  darsning  vazifasi  va 

mazmuni bilan bog`lanishi, 

-  o`quvchilarning  tarkibi,  ularning  eshi,  jinsi,  jismoniy  rivojlanishi  va 

jismoniy 

tayergarligi 

har 

tomonlama 

jismoniy 

rivojlanish, 

sog`liqni 

mustahkamlash,  qaddi  qomatni  shakllanti-rishdek  tarbiyalash  uchun  erdam 

beruvchi mashqlar va o`yinlarni to`g`ri tanlash, 

-  darsni  o`quvchilar  uchun  qiziqarliligi  ularni  harakat  faoliyatiga  da`vat 

ettishi, 

- jismoniy tarbiya darsi o`quv kuni tarkibidagi boshqa darslar bilan muvofiq, 

uzviy olib borilishidek talablar jismoniy tarbiya darsining asosiy talablaridir. 

 

1.6. 1-3 sinflarda dars utkazish uslubiyati. 

Umumiy  ta`lim  maktablarida  jismoniy  tarbiya  ukuvchilari  xaetga,  ijtimoiy 

foydali  maxnatga,  Vatan  mudofasiga  tayerlash  maksadida  ularning  bekamu-kust 

---

 

40

kamol  topishlariga  xizmat  kiladi.  Maktabdagi  jismoniy  tarbiya  umumiy  ta`lim 

xarakterida bulishi, bolalar organizmiga xar tomonlama ta`sir kursatishi kerak. 

Maktab  voyaga  etaetgan  avlod  tafakkurini  shakllantirish  ustoxonasidir,  agar 

kelajakni  kuldan  chikarishni  istemasang,  mkatabni  kulda  mustaxkam  tutmoging 

lozim deb aytib utgan. 

Mustakil  Uzbekiston  Respublikamizda  bozor  iktisodiga  utish  davrida 

jamiyatning  uzi  oliy  ma`lumotli  mutaxassislarni  tayerlashga  yukori  talab  kuyapti. 

Chunki  oliy  ma`lumotli  mutaxassis  keng  doirradagi  dunekarashga,  uzi  tanlagan 

kasbiga  kizikkan  va  uning  talablariga  tulik  jabov  Bera  oladigan,  chukur  bilim 

kunikma va malakaga erishgan kobiliyatli erishgan kobiliyatli bulishi zarur. 

Vazirlar  axkamasining  1999  yil  27  maydagi  271-sonli  «Uzbekistonda 

jismoniy  tarbiya  va  sportni  yanada  rivojlantirish  chora-tadbirlari  tugrisida»  gi 

Karorida  jamiyatda  soglom  turmush  tarzni  shakllantirish,  kasalliklarning  oldini 

olish,  axolii  keng  katlamlarini,  ayniksa,  eshlarni  jismoniy  tarbiya  va  sport  bilan 

shugullanishga  jalb  etish  deyilgan.  Uzbekiston  Respublikasining  «Ta`lim 

tugrisida» gi Konunida (1997 y) ta`lim e`lon kilinishi Pedagogika Fani zimmasiga 

juda katta ma`suliyatli ulugvor vazifalarni yukladi. 

Xar  bir  mustakil  Fan  uzining  predmeti  (mavzusi)  va  metodologik  asoslariga 

egadir.  Jumladan,  jismoniy  tarbiya  xam  Fan  sifatida  shakllanib,  uzining 

predlmetiga  ega  buldi.  Xalk  ta`limining  asosiy  bugimini  uzluksiz  ta`lim  tizimi 

tashkil etadi. 

Uzluksiz ta`limni davlat ta`lim standartlari va tegishli ma`lum dasturlari bilan 

ta`minlashda,  avvalo,  ularning  jaxon  talablari  darajasida  bulishga,  yuksak 

ma`naviyat  zaminida  kurilganiga  asosiy  e`tibor  berish  lozxim.  Ta`lim  tizimida 

Yangi talab buyicha uch boskichga bulinadi. 

ə-boskich  maktabgacha  ta`lim,  ya`ni  q  eshdan  olti,  etti  eshgacha  oylada, 

bolalar  bogchasida  va  mulkchilik  kurinishidan  ka`tiy  nazar,  boshka  xil  ta`lim 

tashkilotlarida olib boriladi. 

Ikkinchi-  boshlangich  ta`lim,  ya`ni    1-  sinf  ukuvchilarini  uz  ichiga  oladi  va 

bunda ukish 6-7 eshdan boshlanadi. 

---

 

41

     Uchinchi- umumiy ta`lim: bunda ukuvchilar 5-9 siniflar doyrasida bilim va 

tarbiya beriladi. 

      Prezidentimiz    I.A.Karimovning    Uzbekston  Respublikasi  Oliy  

Majlisining  XXII  sessiyasida  suzlagan  nutkida  kursatib  berdilar,  ya`ni  biz  uz 

iste`dodli,    fidoyi  bolalarmiz,  farzantlarimizga  bilim  va  kasb  chukkirlarini  zabt 

etish uchun kanot berishimiz kerak. 

      Mamlakatimizda  «Soglom  avlod  uchun»    keng  kulamli  chukur  uylab 

chikilgan  dastur  xalk  tomanidan  mamnuniyat  bilan  kabul  kilinib  amalga 

oshirilmokda. 

     Chunki  usib  kelayodgan  yosh  avlod  tarbiyalash,  eng  avvalo  va  asosan 

ukuv-tarbiya jarayonini    mukammalligiga boglik. 

   Jismoniy  tarbiyaning  maksadi-ukuvchilar  tanasidagi  barcha  azolarini 

soglom usishini ta`minlash, ularni akliy va jismoniy  mexnatga shuningdek, Vatan 

mudafaasiga taerlashdir.  

       

      Abdulla Avloniy ta`kidlaganidek, «Tarbiya biz uchun yo xaet, yo momot, 

yo  nojod,  yo  xolokat,  yo  ibiodot,  yo  folokatdir».  Abdulla  Avloniyning  fikiricha, 

soglom  fikir,  yaxshi  oxlok  va  ilm-ma`rifatga  ega  bulmok  uchun  badanni  tarbiya 

kilish zarurdir. 

       Vazifalari-      soglomlashtirish,  ta`lim  berish,  tarbiyalash  vazifalarini  xal 

kilish. 

      Jismoniy 

tarbiya 

kilishlarga  katta 

ta`sir  kursatib 

salomatligini 

mustaxkamlaydi, ishlash  kobiliyatini oshiradi, uzok umr kurishga erdam beradi.  

Vositalari-  jismoniy  tarbiyaninng  asosiy  vositalari  jismoniy    mashiklar, 

tabiyatning  soglomlashtirish    kuchlari  (  suv,  xova,  kuyosh),  gigienik    omillar 

(shaxsiy va jamoa gigienasi ), kompleks dasturdagi xar bir sinfda utiladigan mashk 

turlari (sport turlari ) vosita bulib xisoblanadi. 

          Xarakatchanglik  sifatlarini  rivojlantirish  xamda  xarakat-malaka  va 

kunikmalarni    urgatish  uchun  ukituvchi  utgaziladigan    sharoitni  xisobga  olgan 

xolda tanlab oladi. 

---

 

42

       Programmada  kursatilgan    bilimlarni  ukuvchilar    tomonidan  tulik 

egallash,  jismoniy  mashklarni    foydali  ekani,  shaxsiy  va  jamoa  gigienasi  va 

gigienik koydalariga rioya kilish. Bu vazifalarni xal kilish uchun ukutuvchi suxbat 

tarikasida, bilim beri shorkali amalga oshirish kerak. 

Jismoniy mashklar  gigienasi xakida  tushuncha berish ukuvchilarda jismoniy  

tarbiya  darisiga  bulgan  kizikishni    ortiradi  va  ongini  ustiradi.  Bu  vazifa 

ukuvchilardan  kup  kuch  sariflashni  va  imkoniyatlardan  tugri  foydalanishni  talab 

kiladi. 

       Ukituvchi ishni shunday tashkil kilish kerakki, ukuvchi maktabda va uyda 

bir xil jismoniy tarbiyaga odatlansin. 

      Uktuvchilarga  doimo  jismoniy  mashkni  organizmga  ta`siri    tugrisida, 

soglikni mustakkamlash ish kobiliyatini  oshirishi tugrisida tushuncha berib borish 

kerak. 

      Bizlarga  ma`lumki,  6-9  yoshdagi  ukuvchilar  organizimi  bir  tekis    va  tez 

rivojlanish  xususiyatiga  ega.  Bolaning  xar  yili  usishi  2-3    sm.  ga  ogirligi  esa  2-3 

kg,ga    kukrak   kafasining rivojlanishi 2-3 sm buladi. 

      Organizmning  suyak  kismi  juda  tez  usadi.  Ugil  bolalarda    asosan,  oek  

kismi  uzunlik    xisobiga      tez  usadi,  kiz  bolalarda  esa  gavda  kismi  tez  usadi,  toz, 

kul, tirsak, bilak suyaklari yaxshi  kota boshlaydi.  Umurtkolar orasidagi togaylar 

xali yaxshi kotmaganligi uchun organizm eguluvchan  buladi. 

      Organizmning  tez  usishi  bilan  (ya`ni  suyak  kismri  )  Undagi  suyak 

xujayralarida xali organik moddalar kup, miniral   tuzlar esa kam.  Shuning uchun 

suyak egiluchan buladi. Shu sababli jismoniy   tarbiya darisida nagruzkani  xaddan   

tashkari   berish   maksadga  muvofik  emas.                        ( balantlikdan kattik  

joyga sakurash, juft bulib mashk bajartirish va boshkalarni berish  mumkin emas). 

Bularda muskullar bir xil rivojlanmaydi. Katta  muskullar tez shakillanadi, kichik 

muskullar  sekn  rivojlanadi.  Shu  sababli    bularga  eng  kichik    xarakatni  kiyinrok  

bajaradi. Bolalarning muskul xujayrasida suv kup, oksil  moddalar kam buladi. Bu 

davrda   muskul  kam ish kobiliyati  bilan xarakterlanadi. Bu ukutuvchidan darsda 

uzok dovom etgadigan statik xolatdan  mashkni bir xil va bir tamonlama xarakatni  

---

 

43

bermaslikni  talap  etadi.  Darisda  muskul  gruppalarini  tugri  proportsional  

rivojlanishga  erishish  kerak.  Masalan:  nishonga  anik  muljallash  mashkni  berish 

kerak ( kichik  muskul gruppasiga ). Tortilish  va tayanish  mashklarini  juda kam 

berish kerak, uchun, kukrak kafasidagi  suyaklar  yaxshi kotmagan. Bu esa kukrak 

kafasi kiyshik usishiga olib kelishi mumkin. 

 Yurak  –kon    tomir      sistemasi  bolaning  yuragi  uzini  xajmi  buyicha,  xali 

kichik,  kattalarga  nisbatan  yurak-kon  tomirlari  ingichka,  tomir  devorlari  elastik  

xolatga ega. Yurak muskullari xali yaxshi (kuchli) kiskarish kobiliyatiga ega emas. 

6-9 eshdagi bolalarni (7-10) maktabda ukitish va urgatishdan avaal sul boyligi 

yaxshi  rivojlangan  buladi.  Bu  eshdagi  ukuvchilarda  muskul-xarakat  sezgilari 

rivojlana  boshlaydi,  uz  xarakatini  kurish  va  kinestetik  nazorat  kilishlari  rivojlana 

boshlaydi.  Kichik  eshdagi  bolalarda  xarakatni  kabul  kilish  tuligicha  buladi. 

shuning  uchun  ukituvchi  urgatish  paytida  tushuntirish  bilan  mashkni  kursatib 

borishi  kerak  va  xarakatni  asosiy  zvenolarini  bir  necha  marta  kaytarib  borishi 

kerak. Ukuvchilar-kiska vakt ichida xarakatlarni yaxshi muljalga ololmaydi. «Ung 

va  chapga»  burilishlarni  chalkashtirib  yuboradi.  Shuni  sezgan  ukituvchi  shu 

sezgilarni kuprok mashk kildirishi kerak. 

Jismoniy  tarbiya  vositalariga  xarakteristika-vosita  kullaniladigan  xarakat 

vazifalarini bajarish uchun kerakli xarakatlar. 

Jismoniy  tarbiyaning  kompleks  vositalarini  jismoniy  mashklar,  tabiatining 

soglomlashtirish kuchlari va gigienik omillar tashkil etadi. 

Insonning  jismoniy  tarbiyasi  uziga  xos  asosiy  vositasini  jismoniy  mashklar 

tashkil  etadi.  Jismoniy  mashklar  jismoniy  tarbiya  konuniyatlariga  muvofik 

mashklar tarixiy davrlarda tuplanib va metodik tomondan gimnastik, uyin, sport va 

turizm  turida  rasmiylashdi.  Jismoniy  mashklar  jismoniy  tarbiya  vosita  sifatida 

shugullanuvchilar faol xarakat faoliyatini nazarda tutadi. U onglilik xarakteri kator 

psixik  potsesslarni  yigindisida  aks  etadi.  Kamolotga  intilish.  Xarakat  maksadi 

xakida  va  etishishi  uchun  vositalarni  tasavvur  etish,  shu  mashkni  bajarish  niyati 

iroda  kuchlanishi.  Mashklarni  bajarish  bilan  atrofdagi  sharoitni  idrok  kilish. 

Xarakatni tasavvurlash         va x k. 

---

 

44

Amaliy  mashgulotlar  utkazishщ  uchun  ukuvchilar  ukuv  bulimlariga 

taksimlanadilar.  Bunda  ukuvchilar,  asosan,  jinsi,  jismoniy  tayergarligi,  sogligi  va 

kizikishiga karab maxsus bulimlarga taksimlanadi. Ukuv bulimlaridagi ukuvchilar 

soni  urta  maktabda  ishni  tashkil  kilish  va  moxiyati  (mikdori)  xakidagi 

yuriknomaga (instruktsiya) kura 16 tadan oshmasligi kerak. 

Maxsus  ukuv  bulimlarining  ukuvchilari  mashgulotlar  jaraenida  (soglomligi) 

salomatligi,  jismoniy  tayergarligi  va  jismonan  rivojlanganligi  tibbiy  xodim 

bulimga utkazilishi mumkin. 

Asosiy  bulimdagi  ukuvchilar  kasal  bulib  kolsalar  eki  boshka  biror  sabab 

bulsa, ukuv yilining xoxlagan paytida maxsus bulimga utkazilishi mumkin. 

Ukuv  ishlari  jaraenida  urgatish  va  tarbiyalash  olib  boriladi.  Maktab  ukuv 

tarbiya ishlarini tashkil kilishda dars ish shakli xisoblanadi. 

Xar  kanday  dars  uziga  xos  xususiyatga  ega.  Umuman  dars  3  kismli  va  3 

kismli buladi. 3 kismli dars, asosan, 1 sinfda kullaniladi (kirish, tayergarlik, asosiy 

va xulosa kismi), 2-3 sinflarda 3 kismli dars utiladi. 

Dars vazifasi-ukuvchilarni tashkil kilish, dars kismiga tayerlash va emotsional 

xolatini oshirish. Bu vazifalar anik saflanish, kiska vazifa bilan tanishtirish, URM 

(umum rivojlantiruvchi mashk)ni yaxshi bajartirish bilan echiladi. 

1-3  sinflarda  dars  tuzilishi  uziga  xos  xususiyatga  ega.  Dars  ukuvchilarning 

eshlariga,  jinsiga  va  jismoniy  tayergarligiga  karab  tuziladi  va  jismoniy  mashklar 

tanlanadi. Dars xaftasiga ikki marta utkazilishi kerak va iloji bulsa, 2 kun oraligida 

kuyish  zarur.  Darsni  jadvalning  birinchi  va  oxirgi  soatlariga  kuymaslikka  xarakat 

kilish kerak, chunki ertalab birinchi soatga kuyilsa, organizmga birdaniga nagruzka 

berilishi  mumkin,  oxiriga  kuyilsa  dars  kizikarsiz  utadi,  ukuvchilar  charchaydi. 

Jismoniy  tarbiya  ukituvchisi  darsda  raxbarlik  rolini  bajarishi  kerak,  dars  oldiga 

vazifalar kuyadi va shu vazifani bajarishi konuniydir. 

Dars oldiga kuyiladigan talablar. 

-

 

jismoniy tarbiya darsi anik vazifalarga ega bulishi kerak. 

-

 

metodik tuzilishi buyicha tugri bulishi kerak. 

-

 

Ukuv materiallari oldingi darsdagisiga keyingi darsning boglik bulishi 

---

 

45

-

 

dars  mazmuni  buyicha  ukuvchining  eshiga.  Jinsiga.  Jismoniy 

tayergarligiga va salomatlik gruppasiga mos bulishi kerak. 

-

 

Darslar kizik va ukuvchilarning aktivlik faoliyatini oshirishga karatilgan 

bulishi kerak. 

-

 

Darsning  mazmuni  ukuvchining  kaddi-komatini  tugri  va  jismoniy  xar 

tomonlama rivojlanishiga yunaltirilgan bulishi kerak 

Ukuvchilar faoliyatini darsda 3 ta metod buyicha tashkil kilinadi. 

1.Frontal 

2.guruxli 

3.Individual (shaxsiy) 

4.Aylanma 

Darsning  tayergarlik  kismi  (5-10  minut).  Tez  va  anik  tashkil  kilingan  dars 

sifatli  va  umumiy  utadi.  Shuning  uchun  ukituvchi  tayergarlikni  tanaffus  vaktidan 

boshlashi  kerak.  Ukituvchi  ukuvchilarga  kaysi  joyda  saflanish.  Kanday  yurishni 

kursatishi kerak. Bu ukuvchilarni intizomiga va uz ukuv mexnatini tashkil etishga 

jalb  kiladi.  Darsning  boshlanishi  uyushtirilgan  tarzda  utkazilsa,  butun  darsning 

mufakkiyatli utkazilishini ta`minlaydi. 

Tayerlov kismi (5-10 min) vazifasi, ukuvchilarni tashkil kilish, dars vazifasini 

tushuntirish, organizmni darsning asosiy  kismiga tayerlash. Mazmuni safga turish 

elementlari,  gimnastik  saflanish,  yurish,  kushimcha  kul  xarakatlari  bilan  yurish, 

umumrivojlantiruvchi va tayerlov mashklari, saflash elementlari buyicha uyinlar. 

Asosiy  kism  (25-30  min)  vazifasi,  ukuvchilar  tomonidan  xarakat.  Malaka  va 

kunikmalarni  egallash,  oldin  utilgan  materiallarni  mustaxkamlash,  jismoniy 

sifatlarni  tarbyailash  (chakkonlik,  tezkorlik)  ka`tiylik,  botirlik.  Mazmuni  URMni 

buyumli  va  buyumsiz  utilgan  materiallar  buyicha,  yurish.  Yugurish,  sakrash, 

emaklash,  oshib  tushish,  osilish,  muvozanat  saklash,  akrobatik  mashklar 

sergayratlikni talab kiladigan uyinlar. 

Asosiy kismiga programma mazmunidagi materiallar kiritilishi kerak. 

Darsda  urgatish,  tkarorlash,  kaytarish,  mutaxkamlash,  takomillashtirish 

vaziffalari kuyilishi kerak. 

---

 

46

Darsning  maksadi.  Fizkul`tura  zali,  sport  maydonchasidagi  tartib-koidalari 

bilan tanishtirish. 

Urgatish-ukuv  materialining  mazmunli.  Ilmiy  tarzda  tushuntirish.  Darsning 

struturasidagi  muxim  kismdir.  Darsning  ana  shu  kismida  ukituvchi  uzining 

bilimini,  chukurrok  mashklarni  urgatish  chogida  uzini  jiddiy  tutishi  kerak.  Uning 

dikkati,  e`tibori,  ayniksa  u  tushuntirish  chogida  bolalarga  dikkat  bilan  razm  solib 

borsa, bu ularda uz aksini topadi. 

Mustaxkamlash  mustaxkamlash  mashklari  maxsus  topshiriklar  sistemasi 

tarikasida  ukituvchi  tomonidan  yangi  materialni  tushuntirib  berilganidan  keyin 

darsning bir kismi mustakil dars sifatida utkazilishi mumkin. 

Mustaxkamlash  tarikasida  materialning  asosiy  tayanch  joylariga,  nazariy 

koidalarning  amaliy  ukuv  faoliyati  alokasiga,  kunikma  va  malakalarning 

shakllanish jaraeniga e`tibor beriladi. Bunday vazifa ukuv materialrini egallashga, 

mashklar va mustakil bajarilgan mashklarning turlarini tanlashga erdam beradi. 

Takrorlash  vazifasi.  Ukuv  materialini  mavzular,  bulimlar,  sinflar  buyicha 

sistemalashtirishdir.  Maktab  ukuvchilari  kupincha  takrorlash  chogidagina  ba`zi 

kunikma va malakalarni mashk kiladilar va umumlashtiradilar. 

Darsning yakunlash kismi (3-5 min) vazifasi asta-sekin ish xajmini ukuvchilar 

faoliyatini  keyingi  darsga  tayerlash,  uyga  vazifa  berish,  darsni  yakunlash,  yangi 

xarakatlarga  tashkiliy  ravishda  utish  (safga  turgan  xolda  tartibli    ravishda,  sinfga 

eki  uyga  chikib  ketish).Mazmuni,  saflanish,  ashula  bilan  yurish,  ritmik  mashklar, 

sokni  uyinlar,  nafasni  rostlaydigan  mashklar,  darsni  utkazishdagi  ukituvchining 

oxirgi suzi, uyga vazifa. 

Darsni  yakunlash  kismi  3-5  minut  bulib,  organizmni  oldinga  xolatga 

keltirishdir.  Agar  darsning  asosiy  kismi  xarakatli  uyin,  sport  uyinlari  bilan 

tugallansa,  nafasni  rostlovchi  mashklar,  dikkatni  jalb  kiluvchi  mashklar  bilan 

tugallanishi  kerak.  Darsning  bu  kismiga  e`tiborsizlik  kilish  mumkin  emas. 

Ukituvchi 3-5 minut davomida darsning ijobiy tmonlarini ta`kidlaydi va ukuvchilar 

bajargan mashklarning kamchiligini aytadi, birmuncha faollik kursatganlar nomini 

tilga oladi. 

---

 

47