Ájiniyaz atíndagí NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí 1-kurs Baslawısh tálim jónelisi Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw páninen

ÁJINIYAZ ATÍNDAGÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

1-kurs Baslawısh tálim jónelisi


Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw páninen

Ózbetinshe jumısı

Tayarlaǵan: __________________

Qabıllaǵan: __________________
Topıraq ekologiyası. Topıraqtaǵı mashqalalar hám olarǵa qarsı gúres. Jer haqqındaǵı nızam hám topıraq qáwipsizligi.


Joba

1. Topıraq haqqında ulıwma túsinik.

2. Topıraq resurslariniń pataslanıwı.

3. Jerdiń shorlanıwı, erroziyası, shólllew hám de onıń unamsız aqıbetleri.

4. Jerdiń resursların qorǵaw ilajları.







Topıraq haqqında ulıwma túsinik.

Bunnan bir neshe milliard jıllar ilgeri er qattı tas penenhám jar taslardan ibarat bolǵan. Oǵan suw, samal, ıssı hám suwıq hawa temperaturası tásir etip emirgan hám topıraqqa aylantırǵan. Payda bolǵan erda ósimlikler, haywanlar payda bolǵan. Sebebi ósimlikler erdan erigen mineral duzlardı túbiri arqalı jıljıtıw ózgeshelikine iye.

Topraqlardıń tábiyaat daǵı hám jámiyet turmısındaǵı roli oǵada kútá úlken bolıp tabıladı. Topıraq organizmler ushın turmıs ortalıǵı, azıq dáregi esaplanadı. Sonday eken, topıraq dep, uniumdorlik qásiyetine iye bolǵan er maydanınıń ústki, gewek qatlamına aytıladı.

Topıraq tawsılatuǵın hám tiklenetuǵın resurslarǵa kiredi. Dúzilisine kóre 3 tiykarǵı qatlamǵa ajratıladı :

1. 
   eń ústki gumus penen (shirindil) qatlam ;
   
2. 
   -mineral hám organikalıq birikpeler toplantuǵın jıyek;
   
3. 
   penen-topıraq payda bolatuǵın ana jinsi.
   

Topıraqtıń hár bir jıyeki organikalıq hám mineral birikpeler qospasınan ibarat. Topıraq tariyxıy quram tapqan quramalı, ǵárezsiz tábiy dene bolıp ózgeriwshi bolıp tabıladı. 1 gramm topıraqta 1 mln. den artıq ápiwayı haywanlar hám tómen ósimlikler ushraydı. Ekenin aytıw kerek, saw ónimli 1 gektar erdagi topıraqta 3-3, 5 milliard tonna mikro hám mikroorganizmlar bolıp, olar 8-12 tonnanı quraydı. Bularǵa atız tıshqanları, topıraqta jasawshı túrme-túr shıbın-shirkeyler, jawın jawın qurtıları sıyaqlılar kiredi. Ásirese, jawın jawın qurtısınıń topıraq strukturasın jaqsılaw daǵı roli kútá úlken bolıp tabıladı. Jawın jawın qurtıı erda 1 metrge shekem tereńlikte “kanalchalar” qazib, olar arqalı ósimlik túbiri sırtdan dem alıwı hám suw, azıq elementlar sorıwı imkaniyatın beredi. Olar jılında awqat as sińiriw qılıw shólkemleri arqalı 300-400 tonna topıraqtı ótkerip, topıraq ónimliligin asıradı. Jawın jawın qurtısınıń er ónimliligin asırıwdaǵı áhmiyetin esapqa alıp AQSh hám geyde Batıs Evropa mámleketlerinde onı ko'paytirib satıwshı arnawlı fermalar islep turıptı. Bunday jumıslar respublikamız hám wálayatımızda da dúzilip atır.

Insan payda bolıpdiki, onıń turmısı er menen baylanıslı. Sebebi ol erni jasaw mákanı, tirishilik dáregi hám islep shıǵarıw quralı retinde qabıl etken.

Jer júzinde túrli qabıqlar ortasındaǵı baylanıslılıq topıraq arqalı ámelge asadı, tábiy landshaftlardıń hasası esaplanadı, litosfera menen atmosfera ortasında elementlardıń óz-ara baylanısın júz etedi.

Topıraq xalıqtıń bahasız tábiy baylıǵı hám insannıń jasawı ushın zárúr bolǵan turmıs dáregi bolıp tabıladı. Sebebi insan jasawı ushın kerek bolǵan azıq-túlik energiyasınıń 88% ini topıraqtan, 10% ini orman hám otlaqlardan, 2% ini okeandan alıp atır. Topıraqtıń adamlıq jámiyeti ushın áhmiyeti sonda, óz-ózinen tazalaw ózgeshelikine iye bolıp, tábiyaat daǵı patas elementlardı biologiyalıq jol menen tazalaydı hám neytrallastıradı.

Jer maydanınıń 2/3 (361 mln. km2) bólegin suwlıq, 1/3 (149 mln. km2) bólegin quraydı. Qurǵaqlıqtıń 13% i (1, 9 mlrd.ga) haydab egin egiledi, 14% ini suwǵarılatuǵın egin maydanındaǵı erler quraydı.