Ájiniyaz atındaǵı Nόkis mámleketlik pedagogika institutı Baslawısh tálim fakulteti Baslawish tálim hám sport tárbiyalıq is tálim baǵdarı 3

Ájiniyaz atındaǵı Nόkis mámleketlik pedagogika institutı Baslawısh tálim fakulteti Baslawish tálim hám sport tárbiyalıq is tálim baǵdarı 3^a-kurs talabası Jalǵasova Aygúldiń Matematika oqıtıw metodikası páninen “Nomerlewge úyretiwde matematikalıq diktanntıń ornı. Baslawısh klaslarda 10,100,1000 hám kόp xanali sanlar ústinde teris emes pútin sanlardı nomerlewge úyretiw metodikası” temasında jazǵan 1-ámeliy jumısı
Rejesi:

1. 
   Matematika oqitiwdiń uliwma bilim beriwshilik maqseti.
   
2. 
   10 ishindegi sanlar boyinsha nomerlewge u’yretiwdin’ tayarliq da’wiri.
   
3. 
   10 ishindegi sanlar boyinsha nomerlewge u’yretiw baslawish klass matematikasinin’ tiykari.
   
4. 
   100 ishindegi sanlar ústinde teris emes pútin sanlardı nomerlewge úyretiw.
   
5. 
   Kόp xanali sanlardi nomerlewge úyretiw metodikasi.
   

Házirgi waqıtta ilimiy-texnikanıń rawajlanıw ásirinde matematika júdá áhmiyetli orındı iyeleydi. Sonıń ushın mekteplerde matematika sabaǵı reformalandi hám baslawısh klaslarda matematika oqıtıw dástúrine de kόplegen όzgerisler kiritildi. Matematika oqıtıw metodikası, eń áwel, kishi jastaǵı oqúwshılardı ulıwmalıq bir tizimde oqıtıw hám tárbiyalaw wazıypasın όz aldına maqset etip qoydı.

Basqa hár qanday oqıw pánleri sıyaqlı matematika oqıtıwdıń da όz maqseti bolıp, tόmendegishe:

1. 
   Matematika oqıtıwdıń ulıwma bilim beriwshilik maqseti.
   
2. 
   Matematika oqıtıwdıń tárbiyalıq maqseti.
   
3. 
   Matematika oqıtıwdıń ámeliy maqseti.
   

Matematika oqıtıwdıń ulıwma beriwshilik maqseti όz aldına tόmendegishe wazıypalardı qoyadı:

1. 
   Oqiwshilarǵa málim bir dástúr tiykarinda matematikaliq bilimler sistemasin beriw. Bul bilimler sistemasi pán sipatindaǵı matematika haqqindaǵı oqiwshlarǵa jeterki maǵliwmat beriwi, olardi matematika pániniń joqari bilimlerin iyelewge tayarlawi kerek. Sonin menen qatar oqiwshilar όz bilimleriniń isenimli ekenligin biliwi, baqlay aliwdiń tiykargi metodlarin biliwi kerek;
   
2. 
   Oqiwshilardiń awizeki hám jazba matematikaliq bilimlerin rawajlandiriw, yaǵniy, matematikani úyreniw oqiwshilardiń όz ana tilinde qátesiz sόylewi, όz pikirin aniq bayan ete aliw kόnlikpelerin όzlestiriwge járdem beriwi;
   
3. 
   Oqiwshilardi matematikaliq nizamlar tiykarinda real haqiyqatlardi biliwge úyretiw kerek. Bul arqali oqiwshilardiń waqiyalardi keńislikte kόz aldina keltiriw qabiletleri qáliplesedi hám logikaliq oylawi jáne de rawajlanadi.
   

Nomerlew ha’m olar u’stinde arifmetikaliq a’mellerdi orinlaw baslawish matematika kursinin’ tiykarin quraydi. Birinshi onliqti nomerlewde 1-10 sanlarin sanaw, nomerlerdi aytiw, izbe-izligin, u’lken-kishilerin o’zlestiriw de na’zerde tutiladi.

Baslawish klasqa endi qa’dem qoyg’an balalar tu’rli shan’araqlardan keledi ha’m sog’an bola olardin’ matematikaliq tayarlig’i da ha’r tu’rli boladi. Geybirewleri mektepke shekemgi mekemelerde ta’rbiya alg’an bolsa, geybirewleri u’yde ta’rbiyalang’an boladi. Olar qanday tayarliq penen kelmesin baslawish klass oqitiwshisi olarg’a bilim ha’m ta’rbiyani birdey berip baradi. Tek g’ana ,en’ a’wel, mug’allim oqiwshilardin’ tayarliq da’rejelerin bilip aliwi maqsetke muwapiq boladi. Sebebi, da’slebinde ha’rbir balag’a jeke qatnas islense, olardin’ jeke xarakteri, uqibi ha’m qizig’iwshilig’in da bilip aliwg’a boladi.

Oqiwshilardin’ tayarliq da’rejesin u’yreniw oqiw baslang’a shekem yamasa oqiw jilinin’ da’slepki birinshi ha’ptesinde a’melge asiriliwi kerek. Oni aniqlawda to’mendegishe sorawlar beriw mu’mkin:

• 
  Sanawdi bilesiz ba? Sanan’.
  
• 
  Tayaqlardi, bayraqlardi sanan’.
  
• 
  Stolda neshe qa’lem bolsa, sonsha bayraqsha alin’.
  
• 
  Qaysi don’gelekler ko’p? Qizil ma yaki ko’k pe?
  
• 
  Ta’rtip penen berilgen na’rselerdi ta’rtip boyinsha sanan’.
  
• 
  5-2, 8-2, 4-3 siyaqli sorawlar.
  

Bul nomerlewge u’yretiwdin’ tayarliq da’wiri bolip, mug’allim ha’r bir oqiwshinin’ o’zlestiriw da’rejesi boynsha keste du’zip, oni ju’ritse maqsetke muwapiq boladi.

Koncentrler (10 ishindegi sanlar) boyinsha nomerlewge u’yretiwde tek g’ana natural sanlar qatari u’yretilmesten, 10 ishindegi sanlar qatnasindag’i qosiw, aliw a’melleri, mug’darlar (u’lken, kishi, ten’), ayirim geometriyaliq figuralardin’ qa’siyetleri de u’yretilip bariladi. Misali, mug’darlardi u’yreniwde: Natural sanlar qatarinda ha’rbir san qatar ta’rtibi boyinsha o’zinen aldin kelgen sannan u’lken, al o’zinen keying sannan kishi boladi (1<2<3<4<5<6<7<8<9). Geometriyaliq figuralardin’ qa’siyetleri haqqinda bolsa to’mendegishe misal keltirsek boladi: Bul su’wrette ko’rsetilgen figuranin’ ati u’shmu’yeshlik dep ataladi. Onin’ neshe to’besi bar? A’bette, 3. Demek, bul figuranin’ ati onin’ to’belerinin’ sani menen baylanisli eken.

Nomerlewge u’yretiwde predmetlerdin’ bir jinisli, birdey qa’siyetke iye boliwi ju’da’ a’hmiyetli. Misali: Su’wrettegi Asan menen Azattin’ neshe shari bar?

O qiwshilar Asannin’ sharlarin sanaydi. Demek, Asanda 4 shar. Al Azatta bolsa 2 shar bar eken.

10 ishindegi sanlardi nomerlewge u’yretiw barisinda da’stu’r boyinsha ha’r bir san jeke toqtalip u’yretiledi. Bunda 2 sanin u’yreniwden baslap sol jan’adan o’tilgen sandi aldin o’tilgen sanlardi paydalaniw arqali keltirip shig’ariw ko’rsetile baslaydi. Misali: 9 sanin alip qarayiq.

9 9 9 9 9 9 9 9

/ \ / \ / \ / \ / \ / \ / \ / \

1 8 2 7 3 6 4 5 5 4 6 3 7 2 8 1

9 saninin’ usi ko’riniste an’latiliwi oqiwshi sanasinda qosiw processinin’ avtomatlasiwina tiykar bolip xizmet etedi. Sonin’ menen birge, qosiwdin’ en’ tiykarg’i nizami yag’niy qosiliwshilardin’ orni almasqani menen, qosindinin’ ma’nisi o’zgermeytug’inlig’in sanlardi joqaridag’iday ko’riniste an’latiw arqali tu’sindiriwge boladi.

Sanlardi o’siw ta’rtibindegi izbe-izlik penen sanaw qosiw a’melinin’, al keri ta’rtipte sanaw aliw a’melinin’ tiykari esaplanadi. Sonin’ usin sanlardin’ izbe-izligin, qatar ta’rtibindegi ornin ha’m sannin’ o’zinen aldin ha’m keyin kelgen qon’silas sanlarin biliwi ju’da’ a’hmiyetli.

1

2

3

5

6

7

7

8

9

10 ishinde nomerlewge u’yretiw keyingi koncentrlerdegi sanlardi nomerlewge u’yretiwdin’ tiykari esaplanadi.

Sonin’ menen birge, balalardi oqitiwda olardin’ jas o’zgesheligi de esapqa alinadi. Matematika adamdi shidamliliqqa, duris qararlardi qabil etiwge, aqil-oyinin’, logikasinin’ rawajlaniwina ta’sir etedi.Bul pa’nge bolg’an qizig’iwshiliqti arttiriw ushin sabaq barisinda ha’r tu’rli interaktiv metodlar menen didaktikaliq oyinlardan paydalaniladi. Matematikani oqitiw barisinda tan’lang’an ha’r qanday didaktik oyin balanin’ qizig’iwshilig’in arttiriw menen birge, topar menen islesiw ta’jriybesin de arttiradi.

Oqiwshilarg’a 10 ishindegi sanlardin’ izbe-izligi, qatar ta’rtibi ha’m qa’siyetleri tanistirilip, baslang’ish tu’sinikler berilgennen son’ 100 ishindegi sanlardi nomerlewge u’yretile baslaydi. 100 ishindegi nomerlew eki basqishqa bo’linedi: 11-20 sanlarin nomerlew ha’m 21-100 sanlarin nomerlew.

11-20 sanlarin nomerlewge u’yretiwde oqiwshilarg’a birlikler xanasi tu’sinigine qosimsha onliqlar xanasi tu’sindiriledi. Oqiwshilar bir xanali san ha’m eki xanali sandi ajirata aliwi sonin’ menen birge olardi o’z so’zlerinde ayta aliwi kerek. Misali: 8 sani bir xanali san, 14 sani eki xanli san bolip, onda 4 birlik 1 onliq bar. Bul terminlerdi o’z so’zlerinde qollana aliwi ushin oqiwshilarg’a to’mendegishe tapsirmalar beriledi:

1. 
   Berilgen sanlardan bir xanali ha’m eki xanali sanlardi eki toparg’a ajiratip jazin’.
   
2. 
   6 qa’legen bir xanali san jazin’ ha’m oni 10g’a arttirin’.
   
3. 
   1 ha’m 2 sanlarin paydalanip da’slep bir xanali san keyin eki xanali sanlardi jazin’.
   
4. 
   Tek g’ana 2 saninan paydalanip bir xanali ha’m eki xanali sanlardi jazin’.
   

En’ son’g’i tapsirmani orinlaw waqtinda oqiwshilar 22 sanin jaziw ushin 2 saninan eki ma’rte paydalanilg’anin, biraq bul san birdey eki belgi ja’rdeminde jazilg’anlig’ina itibar beriwi kerek.

Oqiwshilarg’a 11-20 sanlardi nomerlewge u’yretiw 21-100 sanlarin nomerlewge u’yretiwdin’ tayarliq basqishi bolip, birinshi basqishtin’ o’zinde oqiwshilar onliqlar xanasi menen tanis boladi. Nomerlew waqtinda 11-20 sanlarin payda etiw didaktikaliq materiallar menen bekkemlenedi:

1. 
   Sanlar kassasinan 10 birik alin’. Oni basqasha qalay atasaq boladi? (bir onliq)
   
2. 
   12 saninda neshe birlik ha’m neshe onliq bar?
   
3. 
   Sanaq sho’pleri ja’rdeminde 15 sho’p alin’ ha’m 10 sho’pti bir bo’lek, 5 sho’pti bir bo’lek ajiratip baylan’.
   
4. 
   Bir onliq ha’m besh sho’p alin’. Ha’mmesi qansha boldi?
   
5. 
   Qaysi san bir onliq ha’m 9 birlikten ibarat?
   

100 ishinde nomerlewge u’yretiwde uzinliq birigi esaplang’an detsimetr(dm) birgelikte u’yretiledi. Bul uzinliq o’lshem birligi oqiwshilarda onliq xana tu’sinigin ele de bekkemlewge xizmet etedi. Misali: Berilgen kesindinin’ uzinlig’i 1 dm 5 sm bolsa, demek, bul 1 onliq sm ha’m 5 sm degen so’z.

Birlikler ha’m onliqlar haqqindag’i tu’siniklerin toliq qa’liplestiriw keyin ala 100 ishinde arifmetikaliq a’mellerdi orinlaw ushin tiykar bola aladi. Misali: 35 sani 3 onliq ha’m 5 birlik. Demek, bul sannin’ birler xanasinda 5 sani al, onlar xanasinda 3 sani orin alg’an. 100 ishindegi sanlar u’stinde arifmetikaliq a’meller orinlang’anda birlikler xanasi menen birlikler xanasi, onliqlar menen onliqlar xanasindag’i sanlar arasinda orinlanadi. 35+22=(3 onliq 5 birlik ha’m 2 onliq 2 birlik, birlikler xanasindag’i sanlardi qosiwdan baslaymiz, 5 birlik+ 2 birlik 7 birlike ten’ boladi. Son’ onliqlar xanasin orinlaymiz, 3 onliq+ 2 onliq 5 onliqqa ten’ boladi. Endi payda bolg’an sanimizdi o’z xanalarina jayg’astirsaq, birliklerdi qosqanda payda bolg’an sandi birlikler xanasina, onlilardi qosiwdan payda bolg’an sandi onliqlar xanasina jazamiz. Na’tiyje 57ge ten’. Bul san 5 onliq 7 birlikten turadi. )

Ko’p xanali sanlardi nomerlewge u’yretiwde oqitiwshinin’ waziypasi to’mendegilerden ibarat:

1. 
   Predmetlerdi birimlep, onlap, ju’zlep, gruppalarg’a bo’lip sanaw.
   
2. 
   1000 ishindegi sanlardi oqiw ha’m jaziw, olardin’ natural sanlar qatarinda keliw ta’rtibin biliw.
   
3. 
   Sanlardi ju’zlik, onliq, birliklerden payda etiw (misali, 234-2 ju’zlik, 3 onliq, 4 birlik).
   
4. 
   On’nan shepke esaplag’anda birlikler, onliqar, ju’zlikler qaysi orinda turiwin biliw.
   
5. 
   Sandi xana qosiliwshilari qosindisi ko’rinisinde jaza aliwi ha’m xana birliklerin biliw (234=2*100+3*10+4*1)
   

1000 ishindegi sanlardi nomerlewdi u’yreniw na’tiyjesinde oqiwhilar to’mendegishe bilim, ko’nlikpe ha’m uqipliliqlarg’a iye boliwi kerek:

1. 
   1000 ishindegi sanlardi nomerlewdi biliwi, sannin’ payda boliwin, o’zinen alding’i ha’m keyingi qon’silas sanlar menen baylanisin biliw.
   
2. 
   Ha’r bir sannin’ sanlar qatarindag’i ornin biliw.
   
3. 
   Sanlardin’ orninin’ mug’darlarin bilgen halda oqiy ha’m jaza aliwi.
   
4. 
   Salistiriw.
   
5. 
   Sandi xana qosindisi tu’rinde jaza aliw.
   
6. 
   Sanlardin’ natural izbe-izligin bilde halda qosiw ha’m ayiriwdi biliw.
   
7. 
   U’sh xanali san ha’m u’shinshi xana birlikleri tu’sinigine iye boliwi.
   
8. 
   100,…,200,…,300,…,400,…,500,…,600,…,700,…,800,…,900,…,1000 sanlari arasin toltira aliwi kerek. Usi tiykarda olar 100-1000 sanlarin nomerlep shig’adi.
   
9. 
   U’sh xanali sanlardin’ orin ta’rtibi, yag’niy olardin’ ju’zlikler, onliqlar ha’m birliklerden turatug’inin bilip aliwlari kerek.
   

To’mesndegishe shinig’iwlardi orinlaw arqali olar nmerlewge baylanisli bilimlerin bekkemleydi:

1. 
   Sanlardi da’pterin’izge ta’rtibi menen jazin’: 196, 169, 961,700, 619, 81,…
   
2. 
   U’sh ju’z on ha’m u’sh ju’z bir sanin jazin’.
   
3. 
   696 ha’m 703 sanlari arasindag’i sanlardi jazin’.
   
4. 
   5,7,9 cifrlari menen jazilatug’in barliq sanlardi jazin’.
   
5. 
   635, 67, 306, 666 sanlarindag’i 6 cifrasi neni bildiredi.
   
6. 
   6 ju’zlik ha’m 3 birlik, 5 onliq ha’m 2 birlik, 10 ju’zlik, 4 onliqtan ibarat bolg’an sanlardi jazin’.
   
7. 
   71 ha’m 701, 333 ha’m 33, 500 ha’m 501, 600 , 601 ha’m 160 sanlarin jaziw ushin neshe cifr ha;m neshe san kerek.
   

Ko’p xanali sanlardi nomerlew metodikasi aldin o’tilgen temalardin’ dawami retinde u’yretiledi.

Ko’p xanali sanlardi nomerlewdi (awizeki ha’m jazba) u’yreniw isin bir nshe basqishqa bo’liw mu’mkin.

1. 
   Tayarliq jumisi.
   

Bu basqishtin’ waziypasi bir xanali, eki xanali ha’m u’sh xalai sanlardi nomerlewdin’ tiykarg’i ma’selelerin ta’kirarlaw.

1. 
   Sanlrdi oqin’:526, 308, 700, 999, 1000, 528. Bul sanlarda neshe ju’zlik, onliq ha’m birlik bar?
   
2. 
   To’mendegilerden ibarat sanlardi jazin’: 8 ju’zlik, 2 onliq, 6 birlik; 9 ju’zlik, 4 birlik.
   
3. 
   Min’ saninda neshe ju’zlik, neshe onliq, neshe birlik bar?
   
4. 
   2,5,3 cifralarin paydalanip jaziw mu’mkin bolg’an ba’rshe u’sh xnali sanlardi jazin’.
   

2. 
   Nomerlewdi u’yreniw.
   

Bul basqish balalardi 1-klass ha’m 2-klass min’liqlar klasi menen, ha’rbir klass xanalarinin’ atlari menen tanistiriwdan ibarat.

3. 
   Ekinshi klass sanlarinin’ payda boliwi, oqiliwi ha’m jaziliwi menen tanisiw.
   
4. 
   Alti xanali sanlardin’ payda boliwi, oqiliwi ha’m jaziliwi menen tanisiw.
   
5. 
   Oqiwshilarin’ bilim, ko’nlikpelerin bekkemlew.
   
6. 
   Millionlar klasinin’ payda boliwi menen tanisiw.
   

Ko’p xanali sanlar ishinde nomerlewge u’yretiwde klass tu’sinigine ayriqsha itibar beriledi.

Min’lar klasi			Birlikler klasi
Ju’z min’lar	On min’lar	Bir min’lar	Ju’zlikler	Onliqlar	Birlikler

Ko’p xanali sanlardi nomerlewge u’yretiw na’tiyjesinde ooqiwshilar:

1. 
   Millionlar klasi ishinde natural sanlardin’ qalay ataliwin o’zlestirip liwlari, olardin’ qalay payda boliwin tu’siniwi.
   
2. 
   Klaslardin’ ataliwi ha’m klaslar ishindegi xanalardi biliwi kerek.
   
3. 
   Millionlar klasi ishindegi ha’r qanday sandi oqiy ha’m jza aliwi kerek.
   
4. 
   Sanlardi salistira aliwi kerek.
   
5. 
   Ha’r qanday sandi xana qosiliwshilari ko’rinisinde jaza aliwi kerek.
   
6. 
   Sanlardi 10,100,1000 ese arttira aliwi ha’m nol menen tamamlanatug’in sanlardi 10,100,1000 ese kemeyttire aliwlar kerek.
   

Nomerlewge u’yretiw metodikasin o’zlestiriwde ko’p xanali sanlardin’ payda boliwinda 999,9 999,99 999,………,… nan paydalanip ko’p xanali sanlardin’ payda boliw metodin analiz etiw jaqsi na’tiyje beredi. Bul jere xanalar birligi boyinsha jan’a sanaq birligi payda boliwi u’yretiledi. Misli, 9+1, 10 sani payda boladi, bul jan’a sanaq birliginin’ payda boliwi esaplanadi.

9+1=10 10-1=9

99+1=100 100-1=99

999+1=1000 1000-1=999

9999+1=10000 10000-1=9999

Buni to’mendegishe dawam ettiriwge boladi:

9999+1= (9900+99)+1= (99+1)+9900= 100+9900=10 000

10000-1=(9990+10)-1= 9990+(10-1)= 99900+9=9999

Sonin’ menen qatar oqiw sabaqlig’indag’i tapsirmalardi orinllaw arqali ko’p xanali sanlardi nomerlewge u’yretiw bilim ha’m ko’nlikpelerin bekkemleymiz. Misali:1. Sanlardi oqin’:

100;120;1000; 10 010; 11 011; 978; 3998; 98 729; 99 985; 20 220.

1. 
   Berilgen sanlardan aldin keletug’in sandi aytin’.
   
2. 
   Berilgen sanlardan keyin keletug’in eki sandi aytin’
   

2-misal. Berilgen sanlardi salistirin’ ha’m o’siq ta’rtibinde jazin’:

864; 17 385; 9 796; 999 999; 1 000 000; 199 999.

3-misal: Berilgen sanlari xana birliklerinin’ qosindisi ko’rinisinde jazin’:

834540; 2345604; 1010300; 1182502; 1365316.

Paydalanilg’an a’debiyat: M.E,Jumayev, “Matematika o’qitish metodikasi”, “Turon-Iqbol” Toshkent-2016,23-24-betler, 121-122-123-124-betler, 173-174-175-176-betler, 182-183-184-185-186-187- betler.