Йилларга мўлжалланган янги ўзбекистоннинг тараккиёт стратегияси

Халқаро инвестиция фаолиятида хорижий
валюта паритет муносабатлари
Мўминова М.

Режа:

Режа:

01
02
Валюта курслари тизими. Айирбошлаш курси қандай ўзгарувчан (ёки сузувчи) билан белгиланишини тушунтиринг.
Халқаро инвестиция фаолиятида тўлов баланси ҳисобварағининг ҳар бир таркибий қисмининг аҳамияти.
Валюта курси – бу, бир мамлакат пул бирлигининг бошқа мамлакатлар пул бирлигида ифодаланган баҳосидир. Валюта курсини ўрнатиш котировкалаш деб аталади. У тўғри ва тескари котировкалашга ажратилади. Агар хорижий валюта бирлигининг баҳоси миллий валютада кўрсатилса, бунга тўғри котировкалаш деб аталади
Талаб ва таклифга асосан аниқланадиган эгилувчан ёки эркин сўзиб юрувчи валюта курси тизими.
Давлат аралашуви асосида аниқланадиган қатъий белгиланган валюта курси тизими.
Валютанинг сотиб олиш қурби баробарлигига (паритетига) нисбатан миллий валютанинг курса юқори, пасть ва баробар (паритетли) бўлиши мумкин. Миллий валютанинг юқори курси – бу баробар (паритет) курсдан юқори бўлган ҳолда ўрнатилган расмий курсдир. Миллий валютанинг паст курси эса – баробар (паритет) курсдан паст бўлган ҳолда ўрнатилган расмий курсдир. Баробар (паритет) валюта курси, икки мамлакатдаги бир хил турдаги товар ва хизматлар саватининг нисбати сифатида аниқланади.

Валюта курслари режимлари

Валюта курслари режимлари

Мослашувчан (ёки сузувчи) валюта курслари
01
Белгиланган валюта курслари
03
Рухсат этилган валюта курслари
02
Мослашувчан валюта курси режими - бу икки валюта ўртасидаги алмашув курси валюта бозорида эркин ўзгариб турадиган режимдир. Бугунги кунда барча асосий валюталар эркин сотувда бўлиб, уларнинг жуфтлик курслари валюта бозорида мослашувчан тарзда ўзгариб туради.
Расмий валюта курслари (одатда паритетлар дейилади). “Соф” сузувчи валюта курси тизимида ҳукуматлар валюта бозорига фақат вақтинчалик номутаносибликларни юмшатиш учун аралашадилар. Агар ҳукумат қандайдир валюта курси мақсадига эга бўлса, у тўғри макроиқтисодий сиёсатни қабул қилиш орқали мақсадга эришишга ҳаракат қилади.
Рухсат этилган айирбошлаш курси режими бу икки валюта ўртасидаги алмашув курси расмий паритет деб номланувчи олдиндан белгиланган даражада собит бўлиб қоладиган режимдир.
Ҳақиқатан ҳам қатъий белгиланган тизимда айирбошлаш курси ўзининг доимий паритетида қолиши кутилмоқда. Мамлакатнинг бошқа валюталар билан қатъий курсни ушлаб туришини эълон қилишнинг ўзи етарли эмас. Ишончли бўлиш учун у ҳар доим расмий паритетни сақлаб қолиш учун интизомли тизимни ўрнатиши керак.
“Тўлов баланси” тушунчасининг пайдо бўлиши “савдо баланси” атамаси билан узвий боғлиқдир. “Савдо баланси” атамаси илк бор Э.Мисселденнинг “Савдо доираси” (1923 й.) асарида фойдаланилган бўлиб, унда Англия савдо балансининг
дастлабки ҳисоб-китоблари берилган .
Халқаро валюта фондининг тўлов баланси борасидаги дастлабки тушунчасига мувофиқ, тўлов баланси муайян мамлакат аҳолиси ва бошқа мамлакатлар аҳолиси ўртасидаги маълум вақт мобайнидаги барча иқтисодий трансакциялар ҳақидаги тизимли ҳисоботни намоён этади. Шундай қилиб, “тўлов баланси” атамаси барча ташқи иқтисодий операцияларни акс эттирувчи статистик ҳисоботга айланди.
Статистик ҳисобот маъносида тўлов балансини атамасини ишлатиш дастлаб қатор танқидларга сабаб бўлган бўлсада, уни сақлаб қолишга қарор қилинди.
Халқаро валюта фонди томонидан чоп этиладиган тўлов баланси бўйича йўриқнома мамлакатлар учун тўлов балансини тузиш бўйича ягона халқаро стандарт ҳисобланади.
Тўлов баланси – маълум бир вақт мобайнида (чорак, ярим йил, бир йил ва ҳ.к.) бир мамлакат ва унда рўйхатдан ўтган корхоналар, жисмоний шахслар ва давлат идораларининг бошқа мамлакатлардаги корхоналар, жисмоний шахслар ва давлат идоралари билан амалга оширган барча иқтисодий операцияларини ўзида акс эттирувчи статистик ҳисоботдир. Масалан, товар ва хизматларни экспорт ёки импорт қилиш, бошқа бир давлатга кредит бериш ёки жалб этиш, кредит бўйича тўловларни амалга ошириш, халқаро пул ўтказмалари, қимматли қоғозлар бўйича халқаро савдолар ва бошқалар шулар жумласидандир. Ушбу ҳисобот мамлакат ташқи иқтисодий ҳолатини таҳлил қилиш ва унга оид пул-кредит, валюта сиёсати каби макроиқтисодий сиёсатни амалга ошириш учун муҳим статистик асос вазифасини ўтайди.
Масалан, экспорт ўз мамлакати учун молиявий оқим ҳосил қилади, импорт эса чиқиб кетишни (салбий оқим) яратади. Резидентнинг хорижий қимматли қоғозни сотиб олиши салбий молиявий оқимни келтириб чиқаради, хориж банкининг резидент банкка берган кредити эса ижобий молиявий оқимни келтириб чиқаради.
Товарлар ва хизматлар экспорти ва импорти, бир мамлакатнинг хорижда ишловчи ҳамда ўша давлатда ишловчи чет эллик ишчиларнинг даромадлари ва харажатлари, бир мамлакатнинг ташқи активлари ва мажбуриятлари бўйича қўлга киритган ёки тўлаб бериши лозим бўлган даромадлари, шунингдек, халқаро пул ўтказмалари, грантлар ва инсонпарварлик ёрдамлари ва бошқа операциялар тўлов балансининг жорий операциялар ҳисобида акс этади.
бир мамлакатдаги корхонанинг бошқа бир мамлакат корхонасига катта миқдорда бағараз молиявий ресурс тақдим этиши ёки ихтиёрий равишда қарзидан воз кечиши каби капитал трансфертлари ҳамда ер, табиий ресурслар, шартномалар, маркетинг ишланмалари каби ишлаб чиқарилмаган номолиявий активлар савдолари тўлов балансининг капитал билан боғлиқ операциялар ҳисобида жамланади.
Мамлакатлар ўртасидаги активлар ва мажбуриятлар билан боғлиқ операциялар тўлов балансининг молиявий операциялар ҳисобида юритилади. Молиявий ҳисоб тўғридан тўғри инвестициялар, портфел инвестициялар, молиявий деривативлар (своп, опцион ва ҳ.к.), бошқа инвестициялар (валюта ва депозитлар, савдо кредитлари ҳамда аванслари ва бошқалар) ва резерв активларидан иборат.
Назарий жиҳатдан, жорий ҳамда капитал билан боғлиқ операциялар ҳисоблари сальдоси йиғиндиси молиявий ҳисобнинг сальдосига тенг бўлиши лозим. Аммо, амалиётда ҳисобот шаклланишида фойдаланиладиган маълумотлар турли манбалардан олиниши, актив ва мажбуриятлар қийматининг ўзгариши ва бошқа ўзгаришлар тўлов баланси қисмларининг номутаносиблигига олиб келади. Ушбу номутаносибликлар тўлов балансида соф хатолар ва йўқотишлар сифатида кўрсатилади.
Марказий банк тақдим этган “Ўзбекистон Республикаси тўлов баланси, халқаро инвестицион позицияси ва ташқи қарзи” нашрига кўра, 2019 йилнинг 9 ойи якунлари бўйича жорий операциялар ҳисобининг дефицити ўтган йилнинг мос даврига нисбатан деярли икки мартага қисқарган бўлиб, 1,4 млрд. АҚШ долларини ташкил этди. Дефицитнинг қисқариши экспортнинг ўсиш суръатлари импортникига нисбатан юқорироқ бўлгани билан изоҳланади.
Жорий операциялар ҳамда капитал билан боғлиқ операциялар ҳисобларидаги дефицитлар молиявий операциялар ҳисоби эвазига молиялаштирилади. Масалан, жорий операциялар ҳисоби дефицитининг асосий манбаларидан бири бўлган савдо баланси дефицити (импорт ҳажмининг экспорт ҳажмидан ортиқлиги) асосан молиявий операциялар ҳисобидаги инвестициялар ва қарзлар эвазига қопланади.
Ўзбекистон мисолида кўрадиган бўлсак, Марказий банк маълумотига кўра, 2019 йилнинг 9 ойи давомида амалга оширилган товарлар импортнинг катта қисмини (32%) машиналар, ускуналар ҳамда механизмлар ташкил қилмоқда. Ушбу маҳсулотлар учун тўловлар асосан молиявий ҳисобдаги жалб қилинаётган инвестициялар ҳамда ташқи қарзлар эвазига молиялаштирилди.

Ҳақиқий фоиз ставкасини фоиз ставкалари ва инфляция ставкаларини ҳисобга олган ҳолда ҳисобланг ва Фишернинг халқаро алоқалари ҳақидаги фикрини тушунтириш.

Ҳақиқий фоиз ставкасини фоиз ставкалари ва инфляция ставкаларини ҳисобга олган ҳолда ҳисобланг ва Фишернинг халқаро алоқалари ҳақидаги фикрини тушунтириш.

Айирбошлаш курсининг ўзгариши учун реал фоиз ставкасининг нисбий ҳаракати муҳим аҳамиятга эга.
Мамлакат реал фоиз ставкасининг ошиши унинг валютасининг қимматлашишига, реал фоиз ставкасининг пасайиши эса валютанинг қадрсизланишига олиб келади.
Албатта, агар реал фоиз ставкаси ҳаракати бошқа мамлакатдаги худди шундай реал фоиз ставкаси ҳаракати билан мос келадиган бўлса, икки валютанинг курслари ўзгариши керак.
Пул-кредит сиёсати ва валюта курси тасаввур қилайлик, мамлакат кенгроқ пул-кредит сиёсатига ўтишга қарор қилди. Бу кутилмаган ўзгариш. Аксарият иқтисодчилар ушбу монетар шок ички иқтисодиётга камида иккита таъсир кўрсатишига рози бўлишади:
■ Реал фоиз ставкаси вақтинча пасаяди.
■ Ички нархлар даражасига юқори босим пайдо бўлади ва инфляция тезлашади.
Кўриб чиқилганидек, иккала омил ҳам миллий валютанинг бошқа валюталарга нисбатан қадрсизланишига олиб келади. Акс ҳолда жорий ҳисоб (инфляция туфайли) ҳам, молиявий ҳисоб ҳам (реал фоиз ставкаси пастлиги сабабли) дефитситга учраган бўларди.
Шу сабабларга кўра, кенгайтирувчи пул-кредит сиёсати миллий валютанинг қадрсизланишига олиб келади, чекловчи пул-кредит сиёсати эса миллий валютанинг қадрсизланишига олиб келади.
Фискал сиёсат ва валюта курси фараз қилайлик, давлат давлат харажатларини молиялаштириш учун бюджет ва фискал сиёсат аралашмасидан фойдаланишга қарор қилди.
Қолган ҳамма нарса тенг, янада чекловли фискал сиёсат ҳукуматнинг солиқлар улушини ошириши ва давлат харажатларини молиялаштириш учун қарз олиш улушини камайтиришини англатади. Кенгайтирилган фискал сиёсат ҳукуматнинг солиқларни камайтириши ва бюджет тақчиллигини оширишини англатади.
Чекловчи солиқ-бюджет сиёсати давлат қарзларини камроқ олишни назарда тутади, бу эса ички реал фоиз ставкасининг пасайишига олиб келиши керак. Ўз навбатида, ички реал фоиз ставкасининг бу пасайиши миллий валютанинг қадрсизланишига (инвеститсияларнинг чиқиб кетишига) олиб келиши керак. Шу билан бирга, янада чекловчи фискал сиёсат ҳам иқтисодий фаоллик ва инфлятсияни секинлаштириши керак. Бу икки омил миллий валютанинг қимматлашишига олиб келиши керак (жорий ҳисобни яхшилаш).
Бу таъсирлар бир-бирига қарама-қарши бўлиб, фискал сиёсат ва валюта курслари ўртасидаги боғлиқлик ҳақида умумий хулосалар чиқариш қийин. Кўпгина иқтисодчиларнинг фикрича, фоиз ставкаси омили устунлик қилади ва янада чекловли сиёсатнинг аниқ натижаси миллий валютанинг қадрсизланиши бўлади.
Кенгайтирилган солиқ сиёсати тескари таъсир кўрсатади. Бу юқори ички реал фоиз ставкасини келтириб чиқаради, бу эса валютанинг қимматлашишига олиб келиши керак.

Халқаро паритет муносабатлари фоиз ставкалари ва инфляция ставкалари қандай боғланиши ҳақида батафсил маълумот беради. Халқаро молиянинг паритет муносабатлари тўплами қуйидагича:

Халқаро паритет муносабатлари фоиз ставкалари ва инфляция ставкалари қандай боғланиши ҳақида батафсил маълумот беради. Халқаро молиянинг паритет муносабатлари тўплами қуйидагича: