Йилларда франция

3. BUYUK BRITANIYA 60-70 YILLARDA. “TEXNOKRATIK DAVR” 
(“Texnokratiya erasi”). 
 
Gorold Vilsonning texnokratik inqilobi. 
 
Leyboristlar  muxolifotda  bo‘lgan  davrda  leyborizmning  g‘oyaviy  asosini  tubdan  yangilashga 
urinishlar ularga  xos bo‘ldi. Bu  jarayonni keskin  fraksiyalararo kurashlar  murakkablashtirdi. 1951 
yildagi  saylovdagi  mag‘lubiyatdan  keyin  sal  o‘tmasdan  leyboristlar  yetakchisi  K.Ettli  va  partiya 
raisi  G.Laski  o‘rtasida  kelishmovchilik  yuzaga  keldi.  Laski  partiyaning  ichki  hayotini 
demokratiyalashtirish,  yagona  markaz  tamoyilidan  voz  kechishni  ta’kidlardi.  Ettli  esa  qat’iy 
ravishda yetakchining daxlsiz huquqlarga ega bo‘lishi kerakligi tarafdori edi. Uning bu fikrini 1955 
yilda  partiya  yetakchisi  lavozimiga  saylangan  Xyu  Geytkell  ma’qulladi.  Yangi  rahbar  “jamoaviy 
partiya”  (ijroiya  qo‘mitasi  va  partiyaning  “quyi”  tashkilotlari)  faollarining  “parlamentar  partiya” 
(parlament  quyi  palatasidagi  leyboristlar  deputatlar)ga  (nisbatan)  o‘z  ta’sirini  o‘tkazishga  bo‘lgan 
har qanday o‘rinishlarni qat’iy bartaraf etardi.  
X.Geytskel  leyboristik  doktrinani  yangilashning  tashabbuskori  bo‘lib,  partiyaning  o‘ng  qanoti 
vakili  edi.  1950-1951  yillardagi  muvaffaqiyatsiz  saylov  kompaniyalari  davrida  boshlangan  bahs-
munozaralarning birinchi davri 1952 yilda “yangi fabian ocherklar”  nomli maqolalar to‘plashining 
nashr  qilinishi  bilan  yakunlandi.  Uning  mualliflari  sotsial-demokratik  islohotchilik  an’analaridan 
“faravon  davlat”  zamonaviy  modelini  shakllantirishga  qaratilgan  umummilliy  siyosatga  o‘tishga 
da’vat  qilishardi.  Geytskell  leyboristlarning  urushdan  keyingi  dasturi  asosiy  tezisi,  ya’ni 
iqtisodiyotning  qudratli  davlat  sektorini  yaratish  maqbulligini  ham  qayta  ko‘rib  chiqishga  urindi. 
Uning  fikricha  bozor  muhitiga  o‘zining  tabiiy  raqobat  qonunlari  bilan  birga  davlatning  faol  kirib 
borishi samaraliroq bo‘lardi.  
Leyboristlar  partiyasining  so‘l  qanoti  50-yillarda  odatiy  bo‘lmagan  “konservatorlar”  rolida 
bo‘lishdi.  Uning  yetakchisi  E.Biven  ishchilar  harakatining  klassik  tamoyillarini  saqlab  qolish 
tarafdori  edi.  Leyboristik  partiyaning  konsolidatsiyasida  1957  yildagi  konferensiya  muhim  qadam 
bo‘ldi. Uning davomida X.Geytskell va E.Biven guruhlari partiya doktrinasining barcha prinsipial 
masalalari  bo‘yicha  yagona  mavqega  kelishga  muvaffaq  bo‘lishdi.  So‘l  tomonga  yon  bosish 
iqtisodiyotning  rejaviy  asoslarni  kuchaytirishning  muhimligini,  boshqaruvchilar  (menejerlar) 
faoliyati  ustidan  “demokratik  nazorat”  o‘rnatishni,  soliq  siyosat  va  ijtimoiy  siyosat  yordamida 
daromad  va  mulk  sohasidagi  tengsizlikni  asta-sekin  kamaytirish  muhimligini  tan  olishdan  iborat 
bo‘ldi.  
1959 yil saylovlaridagi  mag‘lubiyatdan so‘ng leyboristlar partiyasida bahs-munozaralar yanada 
kuchaydi.  1960  yilda  Skarboroda  bo‘lib  o‘tgan  partiya  konferensiyasi  partiyaning  eng  muhim 
xujjati  “Vexi  60-x  gg”ning  qabul  qilinishi  bilan  yakunlandi.  Uning  mualliflariga  institutsionalizm 
nazariyasining ta’siri yaqqol edi. Bu yo‘nalish namoyandalari ITI (ilmiy texnikaviy inqilob) davrini 
sanoat  tizimining  ekspluatatsion  mohiyatining  kamayishi  va  ijtimoiy  taraqqiyotning  texnokratik 
modelining  shakllanishi,  “ijtimoiy  nazorat”ning  faollashuvi,  jamiyatning  markazlashtiruvchi 
institutlari  mavqeining  oshishi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  sanoat  tizimining  yangi  sifat  darajasi  deb 
qarashardi.  
1962  yildagi  X.Geytskellning  vafoti  partiya  rahbariyatidagi  kurashni  keskinlashtirdi.  Rahbar 
lavozimiga  Jorj  Braun  da’vogarlik  qilardi.  U  leyborist  parlamentlari  orasida  mustahkam  mavqega 
ega bo‘lgan va “parlament partiya”ning timsoli bo‘lgan o‘ng qanot vakili edi. So‘l markazlashgan 
doiralar  Jeyms  Kallagenni  qo‘llab-quvvatlashga  moil  edilar.  U  leyborizmning  klassik  tamoyillari 
tarafdori  emas  edi,  ammo  “jamoaviy  partiya”  va  kasabab  uyushmalari  harakati  bilan  bo‘lgan 
aloqalari  tufayli  so‘llarga  maqbul  edi.  “Sentrist”  (markazni  qo‘llab-quvvatlovchi)  Baralu  Vilsonni 
esa,  “o‘nglar”  va  “so‘llar”ning  mafkuraviy  munozaralarida  o‘tmishni  qadrlashni  ko‘ruvchi  va 
keyinchalik  texnokratik,  mafkuradan  xoli  etilgan  dasturlarning  ishlab  chiqilishiga  umid  bog‘lagan 
siyosatchilar  qo‘llab-quvvatlashdi.  “yangi  fabianchilar”ning  texnokratik  g‘oyalari  bilan  bog‘liq 

---

 
111 
yo‘nalishni  tanlagani  va  eng  yangi  siyosiy  texnologiyalar  Vilsonga  1963  yildagi  partiya  ichidagi 
saylovlarda ishonchli g‘alaba erishishga imkon berishdi.  
1963 yilda  bo‘lib o‘tgan  leyboristik partiya konferensiyasi  “leyboristlar  va  fan  inqilobi”  nomli 
dasturnomani  qabul  qildi.  Uning  asosiy  jihatlarini  asoslash  maqsadida  so‘zga  chiqqan  Vilson 
ta’kidladi:  “Bu  konferensiyada  o‘zimizning  kelgusidagi  barcha  rejalarimizda  biz  fan  inqilobi 
sharoiti  va  talablariga  mos  ravishda  sotsializmni  qanday  tushunishimizni  qayta  aniqlaymiz  va 
konkretlashtiramiz.  Vilson  fanni  iqtisodiy  rejalashtirish  bilan  birlashtirish”  tarafdori  edi.  U  buni 
nafaqat  Britaniya  iqtisodiyotini  sog‘lomlashtirish  garovi,  balki  sotsializmning  haqiqiy  ideallari 
tantanasiga eltuvchi eng to‘g‘ri yo‘l deb hisoblardi.  
1964  yildagi  parlament  saylovlari  arafasida  leyboristlarning  “texnokratik  inqilob”ning  asosiy 
g‘oyalarini  birlashtiruvchi  dasturiy  manifesti  e’lon  qilingan  edi.  Unda  davlat  “sanoatning  ikkala 
tomoni”  (tadbirkorlar  va  treu-yunionlar)  bilan  hamkorlikda  moddiy  resurslarni  jamlash  va  to‘g‘ri 
qayta taqsimlashga qodir bo‘lgan fan-texnika inqilobini asosiy yurituvchi kuch sifatida tasvirlangan 
Britaniya  sanoatini  har  tomonlama  zamonaviylashtirish,  moliya-budjet  tizimini  kuchaytirish 
zarurati  ta’kidlandi.  Mafkuraviy  konsepsiyaning  yangi  jihati  yollanma  ishchilarning  ishlab 
chiqarishni  boshqarish  va  daromadni  taqsimlashdi  “qatnashuvi”  muammosini  atroflicha  tahlil 
qilishdan  iborat  bo‘ldi.  Bu  “texnokratik”  saylov  kompaniyasida  ommaviy  axborot  vositalaridan 
unumli foydalanildi. 
15  oktabr  1964  yildagi  saylov  paytida  ovozlar  yetakchi  partiyalar  o‘rtasida  teng  bo‘lindi. 
Leyboristlar ovozlarning 44 % ini, konservatorlar  43 % ini olishdi.  Ammo  majoritar (ko‘pchilikni 
qo‘llashga qaratilgan) saylov tizimining o‘ziga  xosligi tufayli  leyboristlarning sal ko‘proq ovozga 
ega  bo‘lishi  “ko‘pchilikdan  iborat  hukumat”  tuzish  uchun  yetarli  bo‘ldi.  Ularning  parlamentdagi 
fraksiyasi  bundan  buyon  3,7  deputatdan  iborat  bo‘ldi,  konservator  esa  atigi  30  %,  liberallar  -  9 
mandatga ega bo‘lishdi.  
Hukumat asosini Ettli mahkamasida eng muhim lavozimlarni egallagan leyboristik partiyaning 
eski  a’zolari  tashkil  qilishdi.  Ammo  partiyaning  siyosiy  qiyofasi  ancha  o‘zgardi.  Vilson  hadeb 
hukumat  iqtisodiy  taraqqiyot  masalalari  bilan  shug‘ullamoqchi  “real  siyosat”  yuritmoqchi 
ekanligini  ta’kidlardi.  U  tobora  ko‘proq  leyboristlarga  xos  bo‘lgan  sotsialistik  iboralardan  voz 
kechib “mafkura tugashi erasi”ni e’lon qildi.  
Vilson  hukumati  duch  kelgan  eng  murakkab  muammo  to‘lov  balansidagi  turg‘un  tanqislik  va 
o‘sib  borayotgan  inflyatsiya  jarayonlari  edi.  “To‘xta  harakat  qil”  sxemasi  bo‘yicha 
rag‘batlantiruvchi  va  cheklab  qo‘yuvchi  siyosatning  almashib  kelishi  tobora  kamroq  samara 
berardi.  Obyektiv  tarzda  keyinchalik  tutiladigan  ikkita  yo‘l  bor  edi:  milliy  valyutani  devalvatsiya 
qilish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  siyosat  va  tadbirkorlik  faoliyati  va  pul  almashishi  ko‘lamlarini 
cheklashga  asoslangan  qat’iy  deflyatsion  siyosat.  Avvaliga  Vilson  hukumati  ikkinchi  variantni 
qabul qildi.  
Deflyatsion siyosat doirasida 1964 yil noyabrida moliya vazirligi sug‘urta va benzinga bojxona 
to‘lovlarini oshirishni ko‘zda tutuvchi  “krizis  budjeti”ni taqdim etdi.  1965 yilning  bahorida  foyda 
solig‘ini  oshirish  rejalashtirilayotgandi.  Korparatsiya  tipidagi  korxonalarga  katta  soliqlar  solindi. 
1964  yil  dekabrida  hukumat  treu-yunion  va  tadbirkorlik  doiralar  vakillari  tomonidan  imzolangan 
samaradorlik, narx va foydani rejalashtirishga ko‘ra qo‘shma qaror qabul qilindi. Oylik maoshning 
tez  ko‘tarilishiga  bog‘liq  bo‘lgan  turli  norozilik  namoyishlari  va  boshqa  xatti-harakatdan  voz 
kechishdi. Tadbirkorlar oylik maoshni kerakli darajada saqlab turish javobgarligini o‘z zimmalariga 
olishdi  va  asossiz  ravishda  mahsulot  narxini  ko‘tarishni  rad  etishardi.  Oylik  maoshning  yillik 
o‘sishining chegarasi 3,5%, narxlar o‘sishi chegarasi esa 4 % deb belgilandi. Avvaliga daromad va 
narxlar o‘sishini cheklash tizimida tred-yunion va tadbirkorlarning qatnashuvi ko‘ngilli xarakterga 
ega bo‘ldi.  
Inflyatsiyani to‘xtatish  va  muvozanatlashtirilgan to‘lov balansini ta’minlash  vazifasi  faqatgina 
davlat  budjetining  xarajat  qismini  qisqartirganda  samarali  hal  etilishi  mumkin  edi.  Ammo 
leyboristlarga  o‘zlarining  “barqaror”  saylovchilari  kayfiyatini  hisobga  olish  va  hali  unchalik 
mustahkam  bo‘lmagan  siyosiy  afzallikni  kuchaytirish  haqida  g‘amxo‘rlik  qilishga  to‘g‘ri  keldi. 
Bunday  sharoitda  Vilson  hukumati  nafaqat  budjet  xarajatlarini  qisqartirishga  botina  olmadi,  balki 
ijtimoiy  siyosatning  ko‘pgina  yo‘nalishlarini  ham  faollashtirdi.  1964  yilning  oxiridayoq  nafaqalar 
oshirildi  va tibbiy retseptlarga qo‘yilgan soliq  bekor qilindi. Uy-joy qurilishi  vazirligi  ijara to‘lovi 

---

 
112 
to‘g‘risidagi qonun loyihasini tayyorladiki. U kvartira oluvchilarning imtiyozlari ko‘lamini oshirdi. 
Shahar uy-joy qurilishi keng miqyosda  boshlab yuborildi. 1965 yil budjetida ijtimoiy ta’minotdagi 
nafaqalarining summasini doimiy ravishda oshirib turish ko‘zda tutilgan edi.  
Deflyatsion siyosat va  faol hamda  ijtimoiy mo‘ljallangan budjet elementlarining qarama-qarshi 
birlashmasi  to‘lov  tanqisligining  yangidan  keskinlashuvi  bilan  tahdid  solardi.  Vilson  iqtisodiy 
o‘sishning jadallashuvi va iqtisodiyotda rejaviy asoslarni yanada mustahkamlash bu xavfni bartaraf 
qilishga  umid  qilardi.  Iqtisodiy  rivojlanish  bo‘yicha  Milliy  kengash  tuzildi.  1965  yilgacha  u  besh 
yillik “Milliy iqtisodiy rejani” tuzib bo‘ldi. Ilk bor bunday xujjat qonuniy kuchga kirdi. Unda ishlab 
chiqarishning  yillik  4-5%ga  o‘sishi  ko‘zda  tutilgan  edi.  Ishsizlikning  past  ko‘rsatkichlarini  saqlab 
qolishga  katta  e’tibor  berilardi.  Hukumat  ishbilarmonlarning  ishlab-chiqarish  texnik-texnologik 
bazasini  yangilashlarini rag‘batlantirish uchun amartizatsion  imtiyozlarni qo‘llashni nazarda tutgan 
edi. Bandlikni ta’minlash uchun maxsus tanlanma soliq turi ham  joriy qilingan edi. Uni barcha ish 
beruvchi  tashkilotlar  to‘lardi,  ammo  istiqbolli  sohalarda  u  qaytarilardi.  Bu  esa  mohiyatan 
investitsion vositalarning qayta taqsimlanishini bildirardi.  
 
Hukumat  faolligi  butun  1965  yil  davomida  qulay  investitsion  sharoitni  saqlab  qolish  va 
asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlarini  yaxshilashga  imkon  berdi.  Bunday  sharoitda  1966  yil  28 
fevralda  Vilson  o‘z  huquqidan  foydalanib  qirolichadan  parlamentni  tarqatib  yuborish  va  yangi 
saylovlarni  o‘tkazishni  belgilashni  so‘radi.  Buning  uchun  nihoyatda  qulay  vaziyat  tanlangan  edi. 
Saylovlar  31-martda  o‘tkazildi  .  Saylovchilarga  kasbiy  mahorat  va  ishbilarmonlik  ustivorligiga 
asoslangan  hukumat  qiyofasi  ta’sir ko‘rsatdi. Leyboristlarning  “hal etishlar  vaqti”  nomli  manifesti 
iqtisodiy  o‘sishni  oshirish,  rejalashtirishni  ratsionallashtirish,  transport  infratuzilmasi  va  uy-joy 
fondi,  ta’lim  tizimi  hamda  sog‘liqni  saqlash  sohalarini  rivojlantirish  bo‘yicha  hukumatning 
harakatlari  yanada  kuchaytirilishini  va’da  qilardi.  Konservatorlar  partiyasi  esa  chuqur tashkiliy  va 
mafkuraviy  qayta  qurish  davrini  boshidan  kechirayotgan  edi.  Saylovda  leyboristlarni 
saylovchilarning  48,1%i  (364  mandat),  konservatorlarni  -41,9%i  (253  mandat),  liberallarni-8,5%i 
(12 mandat) qo‘llab-quvvatlashdi.  
 
60-yillarning  oxiriga  kelib  qo‘lga  kiritilgan  moliyaviy  barqarorlik  yana  xavf  ostida  qoldi. 
Buning  sababi  passiv  savdo  saldosidan  tashqari  turg‘un  inflyatsiya  bo‘ldi.  G‘arbning  boshqa 
mamlakatlaridagidek,  Buyuk  Britaniyada  ham  tartibga  solishning  Keynscha  usuli,  ya’ni  budjet 
tanqisligiga asoslangan siyosat, ortiqcha kredit pullarini hosil qilish (aholining real daromadlaridan 
ko‘p bo‘lgan kreditni rivojlantirish) yo‘li bilan butun talab va taklifni qo‘llab-quvvatlash usulining 
salbiy  oqibatlari  namoyon  bo‘la  boshladi.  Faol  budjet  siyosati  surunkali  budjet  tanqisligiga  olib 
keldi.  Yevropa  mamlakatlari  ichida  faqat  Shvetsiya  budjetning  ijobiy  saldosini  turg‘un  saqlashga 
erishayotgan edi. Ammo Buyuk Briatniyada bu ko‘rsatkich xatarli qiymatga yaqinlashayotgan edi.  
 
Vilson  hukumati  har  qanday  yo‘llar  bilan  inflyatsiyaning  oldini  olish  va  funt  sterling 
kursining  pasayishiga  yo‘l  qo‘ymaslikka  urinardi.  1966  yilning  ikkinchi  yarmi  davomida 
mutaxassisliklar  tomonidan  “Buyuk  Britaniyada  1949  yildan  beri  o‘tkazilgan  eng  qattiq 
deflyatsiya”  deb  baholangan  bir  qator  choralar  amalga  oshirildi.  Ijara  haqi,  avtomobillar  narxi 
(40%ga)  va  spirtli  ichimliklar,  neft  va  benzinga  ikkinchi  soliqlar,  pochta  xizmati  narxi  (10%  ga) 
oshirildi.  Sanoatning  milliylashtirilgan  sohalariga  investitsiyalar  kamaytirildi.  Xalqaro  valyuta 
operatsiyalari  qattiqlashtirildi.  Hamdo‘stlik  mamlakatlaridagi  harbiy  va  fuqarolik  xarajatlari 
kamaytirildi.  1967  yilda  Ingliy  Bankining  hisob  qo‘yilmalarini  oshirish  joriy  qilindi  (“qimmat 
kredit” siyosati), oylik maosh va narxlarni oshirishda yangi cheklashlar joriy qilindi (ular ixtiyoriy 
bo‘lmay qoldi), ko‘pgina budjet to‘lovlari qisqartirildi, kechiktirilgan to‘lov orqali sotib olishdi va 
kapitalni  chetga  olib  chiqishga  bir  qator  cheklashlar  joriy  qilindi.  qattiq  deflyatsion  siyosat 
o‘tkazilishidan  tashqari  hukumat  eksportni  faollashtirish  orqali  mamlakatning  to‘lov  balansini 
yaxshilashga  urinardi.  Bunda  Buyuk  Britaniyaning  Yevropa  Iqtisodiy  Hamjamiyatlari  “Umumiy 
bozori”ga  qo‘shilishi  hal  qiluvchi  rol  o‘ynashi  mumkin  edi.  1967  yilning  may  oyida  hukumat 
Daniya  va  Norvegiya  bilan  birgalikda  Yevropa  Iqtisodiy  Hamjamiyatiga  a’zo  bo‘lish  haqidagi 
arizani  tayyorladi.  Ammo  Fransiya  yana  murosasiz  pozitsiyani  egalladi  va  1967  yil  noyabrida 
Buyuk Britaniyaga bu ariza rad etilgani haqida rasman xabar berildi. YEIHga qo‘shilishga yana bir 
harakatning  behuda  ketishi  xalqaro  vaziyatning  keskinlashuvi  vaqtiga  to‘g‘ri  kelgan  edi.  1967  yil 
iyunidagi  Isroil  va  Misrning  “Olti  kunlik  urushi”  jahon  bozorining  barqarorligini  buzdi.  Arab 
mamlakatlari  tomonidan  bir  necha  oy  davomida  Buyuk  Britaniya  neft  eksport  qilishga  embargo 

---

 
113 
joriy  qilingan  edi.  Suvaysh  kanalining  yopilishi  (Buyuk  Britaniya  uchun)  va  London  hamda 
Liverpul shaharlaridagi dokerlar qo‘zg‘oloni ham Britaniya tashqi savdosiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. 
Bunday vaziyatda Vilson hukumati milliy valyutani devalvatsiya qilishga majbur bo‘ldi.  
 
1967  yil  18  noyabrida  funt  sterling  kursining  14,3%ga  pasayganligi  haqida  e’lon  qilindi. 
Keyingi  bir  yarim  yil  davomida  bu  qadam  “sterling  mintaqasidagi”  25  ta  mamlakatda  zanjir 
reaksiyasini va valyuta inqirozini keltirib chiqardi. 1969 yilda esa Fransuz frankining devalvatsiyasi 
“frank  mintaqasiga”  kiruvchi  14  ta  Afrika  mamlakatlarda  milliy  valyuta  kurslarining  pasayishiga 
olib keldi. 1971 yilda esa AQSH ma’muriyati rasmiy kurs bo‘yicha dollarni oltinga almashtirishni 
vaqtinchalik  to‘xtatib  qo‘yilishi  haqida  e’lon  qildi.  Milliy  valyuta  kursini  egiluvchan  (elastik) 
sharoitida  o‘zgarishi  amaliyoti  keng  tarqalayotgan  edi.  qat’iy  valyutaga  nisbatan  biriktirilgan 
kurslarga asoslangan Bretton-vud moliyaviy tizimi tarixi o‘z nihoyasiga yetmoqda edi.  
 
Jahon  moliyaviy-valyuta  bozorining  tubdan  yangilanishi  sharoitida  qayta  ishlab  chiqarish 
omillari,  milliy  iqtisodiy  tizimlarning  real  salohiyati  hal  qiluvchi  mavqega  ega  bo‘layotgan  edi. 
Britaniya  hukumati  mutaxassislari  valyutaning  pasaytirilgan  kursining  ishlab  chiqarishga  qattiq 
ta’sir qilishini bashorat qilishdi. Britaniya mahsulotlari tonnarxining pasayishi mos ravishda eksport 
ko‘lamining  oshishi  va  importning  arzonlashuviga  olib  kelishi  kerak  edi.  Ammo  inflyatsiyaga 
qarshi  siyosatning  ijobiy  salohiyatini  ishlatish  Britaniya  sanoati  zahiralarining  tez  o‘sishi,  uning 
raqobatbardoshligiga  bog‘liq  edi.  Hukumat  ixtiyorida  qo‘shimcha  investitsion  vositalarning 
yo‘qligi  tashqi  qarzlarni  so‘rash  uchun  murojaat  qilish,  eng  avvalo  Xalqaro  valyuta  fondiga 
murojaat qilishga majbur qilardi.  
 
XVF  kredit  ajratib  Britaniya  hukumati  oldiga  bir  qator  barqarorlashtiruvchi  choralarni 
amalga oshirish  shartini qo‘ydi. Hukumat ishlab chiqarishdan  boshqa sohalarga budjet to‘lovlarini 
qisqartirishi, milliy valyutaning kelgusidagi keskin tebranishlariga yo‘l qo‘ymasligi, kreditni qat’iy 
talablar asosida ajratishi va kechiktirilgan to‘lovni sotib olishdagi cheklashlarni saqlab qolishi kerak 
edi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  hukumat  qo‘shimcha  moliyaviy  manbalarni  izlashga  harakat  qilayotgan 
edi. 1968 yilda tibbiyot retsptlarga soliq  joriy qilindi, pochta xizmatlariga soliqlar oshirildi, uy-joy 
qurilishi bo‘yicha rejalar qisqartirildi. Maktablarda bepul sut berish bekor qilindi. 1969 yil budjeti 
doirasida benzin, sigareta, viski, haydovchilik guvohnomasi, ish bilan ta’minlash korporatsiyalariga 
soliqni oshirish rejalashtirilayotgan edi.  
 
Iste’molchilarga  soliqlar  bilan  tazyiq  o‘tkazish  ishlab  chiqaruvchilarga  nisbatan 
rag‘batlantiruvchi  siyosat  yuritish  bilan  birgalikda  olib  borilayotgan  edi.  Fanni  talab  qiluvchi 
sohalarning  rivojlanishini  hukumat  qirollik  mukofotlari  tizimi  orqali  rag‘batlantirardi.  Ishchi 
xodimlarning  malakasini  oshirish  va  menejmentning  eng  yangi  shakllarini  joriy  qilish  maqsadida 
kadrlar  tayyorlash  bo‘yicha  kengashlar  ta’sis  etildi.  Bu  kengashlar  eng  avvalo  yo‘l  transporti, 
mehmonxonalarga xizmat ko‘rsatish, fuqarolik aviatsiyasi, benzin quyish biznesi sohalarida ishlay 
boshlashdi. Hukumat nisbatan past foyda solig‘ini saqlab turardi. Moliyaviy va siyosiy jihatdan eng 
avvalo  dunyo  bozorida  raqobatga  dosh  bera  oluvchi  eng  yirik  Britaniya  kompaniyalari  qo‘llab-
quvvatlandi.  Yirik  ishlab  chiqarishni  qo‘llab-quvvatlashning  radikal  usuli  davlat  tomonidan  katta 
mablag‘lar qo‘yish bilan amalga oshirilayotgan milliylashtirishdan iborat bo‘ldi. 1967 yilda davlat 
tomonidan  eng  yirik  metallurgiya  monopoliyasi  hisoblangan  “British  Stil  Korporeyshn”  tuzildi  va 
uning  himoyasi  ostida  butun  po‘lat  quyish  sanoati  milliylashtirildi.  Ammo  hukumat  xususiy  bank 
va  sanoat  kapitali  quyilishini  qo‘llab-quvvatlashni  ishonchliroq  hisoblardi.  1969  yilda  G‘arbiy 
Yevropadagi eng yirik 20 ta xususiy kompaniyalarning 8 tasi Buyuk Britaniyada edi.  
 
Vilson hukumatining iqtisodiy siyosatini o‘z mohiyatiga ko‘ra mahorat bilan va o‘z vaqtida 
amalga  oshirilgan  deb  hisoblash  mumkin.  Mamlakat to‘lov  balansi  yaxshilanib  boshladi  va  1970-
1971 yilga kelib Britaniya budjeti ko‘p yillar davomida ilk bor ijobiy saldoga ega bo‘ldi. 1968 yilda 
bosh  vazir  kutilayotgan  iqtisodiy  mo‘jiza  to‘g‘risida  jo‘shqinlik  bilan  nutq  so‘zladi.  Ammo  uning 
bashoratlari  ancha  bo‘rttirilgan  edi.  Buyuk  Britaniya  ilgarigidek  G‘arbning  yetakchi 
mamlakatlaridan  Yalpi  Ichki  Mahsulotning  (YAIM)  o‘rtacha  yillik  o‘sishi  bo‘yicha  ortda  qolardi 
Jahon  sanoat  ishlab  chiqarishida  ham  uning  ulushi  pasayib  yetdi.  Bundan  tashqari,  Vilson 
hukumatining  iqtisodiy  jihatdan  oqlanmagan  qattiqligi  mamlakatda  o‘sib  borayotgan  ijtimoiy 
norozilikka sabab bo‘ldi.  
 
Eng  katta  norozilikni  aholining  aynan  leyboristlarining  saylovchilaridan  iborat  qatlami  - 
yollanma  ishchi  va  xizmatchilar  tashkil  etdi.  Agar  1963  yilda  2081  norzilik  harakati  bo‘lib  unda 

---

 
114 
533  ming  kishi  qatnashgan  bo‘lsa,  1966  yilda  1951  norozilik  harakatida  22398  ming  kishi,  1969 
yilda esa -3146 norozilik harakatida 1665 ming kishi qatnashdi. Kasaba uyushmalari rahbariyatida 
eng radikal qanot faollashgan edi. Bundan tashqari hukumat ommaviy axborot vositalaridan uslubiy 
jihatdan  chegara  bilmas  tanqidlarga  ham  duch  keldi.  Jamoatchilikning  salbiy  fikrini  bartaraf  etish 
uchun  Vilson  hukumati  dolzarb  ijtimoiy  muammolarni  yechish  uchun  bir  qator  choralarni  ko‘rdi. 
1965  yilda  har  qanday  irq  vakillariga  maishiy  xizmat  va  transport  sohalarida  ishga  yollanishga 
ruxsat beruvchi irqga mansublik to‘g‘risidagi Akt (Xujjat) qabul qilindi. Irqiy kamsitishlar bo‘yicha 
imkoniyatlarni  ko‘rib  chiqish  uchun  irqiy  mansublik  bo‘yicha  Kengash  ta’sis  etildi.  1968  yilda 
immigratsion  (muhojirlik)  qonunchilikda  ishga  joylashish  va  uy-joyga  ega  bo‘lish  sohasida 
kamsitishga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan o‘zgartirishlar kiritildi.  
 
Hukumat  ayollar  emansipatsiyasi  (xotin-qizlarni  erkinlikka  chiqarish)  jarayonini 
tezlashtirishga  harakat  qilayotgan  edi.  60-yillar  oxirida  ajralishlar  haqida  Akt  qabul  qilindi.  Bu 
aktning  qabul  qilinishi  ajralishlar  sonining  keskin  ko‘payishiga  olib  keldi.  1967  yilda  oilani 
rejalashtirish  davlat  xizmati  ish  boshladi  va  konsepsiyani  targ‘ib  qilish  bilan  shug‘ullandi. 
O‘shandayoq abort haqidagi Akt ham qabul qilindi. Unga ko‘ra, klinikalar ayol sog‘ligi xavf ostida 
qolgan  bo‘lsa,  yoki  mayib-majruhlar bola tug‘ilishi  ehtimoli  bor bo‘lsa,  abort qilish uchun  barcha 
zarur bo‘lgan vositalar ta’minlashlari kerak edi. 1967 yilning  iyulida  besoqolbozlik (gomoseksual) 
aloqalarni qonuniylashtiruvchi qonun nashr qilindi.  
 
1969  yilda  hukumat  parlament  orqali  xalq  vakilchiligi  to‘g‘risidagi  Bill  (AQShda  Angliya 
va  uning  sobiq  dominionlaridagi  qonun  loyihasi)ni  o‘tkazdi.  Unga  ko‘ra  saylanish  huquqiga  ega 
bo‘lish  yoshi  18  yoshgacha  pasaytirildi.  Bu  tadbir  leyboristlar  hukumatining  yoshlar  siyosati 
sohasidagi dasturining tarkibiy qismi edi. Hukumat maktab ta’lim tizimida ham radikal yangilashni 
amalga  oshirildi.  Davlat  maktablari  “umumta’lim”  maktablariga  aylantirildi.  Bu  maktablarda  esa 
o‘qitish  dasturi  va  mazmuni  umumiylashtirilishi  kerak  edi.  Ta’lim  xizmatlari  sohasida  xususiy 
sektor kattagina davlat qo‘llab-quvvatlashidan mahrum bo‘ldi. 1969 yilda Buyuk Briatniya tarixida 
birinchi marta narkotiklarni iste’mol qilishga qarshi qonun qabul qilindi.  
 
60-yillar  oxirida  Vilson  hukumati  duch  kelgan  ko‘pgina  ijtimoiy  muammolar  faqatgina 
Britaniyaga  xos  emas  edi.  Bu  davrda  ko‘pgina  G‘arb  mamlakatlarda  talabalik  va  urushga  qarshi 
harakatlarning  keskinlashuvi,  avlodlar  o‘rtasidagi  kelishmovchiliklarning  kuchayishi  muqobil 
yoshlar madaniyatining yuzaga kelishi milliy va irqiy muammolarning murakkablashuvi, shahvoniy 
inqilob va feshinizm (burjua tuzumi sharoitida ayollarning erkak bilan teng huquqli  bo‘lishi uchun 
kurashuvchi xotin-qizlar harakati)ning rivojlanishi kuzatilayotgan edi.  
 
Olsterdagi  diniy-siyosiy  to‘qnashuvlar  60-yillar  oxirida  Buyuk  Britaniyada  ijtimoiy-ruhiy 
ahvolning  keskinlashganini  ko‘rsatuvchi  ramzi  bo‘lib  qoldi.  1919-1921  yillardagi  to‘ntarishdan 
so‘ng  mustaqil  Irlandiya  respublikasi  va  Birlashgan  qirollik  tarkibida  6  ta  shimoliy  Irlandiya 
grafliklari  muhtoriyatga  erishishdi.  Shundan  keyin  Olsterda  ahvol  ancha  yil  davomida  tinch  edi. 
Yagona  Irlandiya  davlatining  birlashuvi  to‘g‘risidagi  moddani  o‘z  ichiga  olgan  Irlandiya 
respublikasi konstitutsiyasining 1937 yilda qabul qilinishi va 1949 yilda Irlandiyaning Hamdo‘stlik 
tarkibidan  chiqishi  London  va  Dublin  o‘rtasidagi  o‘zaro  manfaatli  muloqotga  to‘sqinlik  qilardi. 
Ammo  50-yillarda  Irlandiya  respublikasida  va  Shimoliy  Irlandiya  grafliklarida  mo‘tadil  siyosiy 
kuchlar ko‘pchilikni tashkil etardi. Shimoliy Irlandiya parlamenti (starmont)da mintaqaning yagona 
Britaniya davlatiga mustahkamroq birlashishiga bo‘lgan ko‘pchilikni tashkil etgan protestantlarning 
intilishlarini  ifoda  etuvchi  Olsterning  Yunionistlar  partiyasi  yetakchilik  qilardi.  1969  yilgacha 
Shimoliy Irlandiya mintaqaviy hukumati deyarli to‘liq protestantlardan iborat edi.  
 
1967  yilda  katolikchilik  harakati  faollari  Shimoliy  Irlandiya  fuqarolik  huquqlari  uchun 
kurashish  asotsiatsiyasini  tuzdilar.  Bu  tashkilot  katoliklar  va  protestantlar  uchun  fuqarolik  teng 
huquqlilikni talab etardi. 1968 yil kuzida Shimoliy Irlandiya ichki ishlar vazirining ta’qiqlashlariga 
qaramasdan, assotsiatsiya katolik aholi huquqlarini himoya qilish shiorlari ostida bir qator norozilik 
mitinglari  o‘tkazdi.  Namoyishlar  ko‘pincha  politsiya  bilan  to‘qnashuvlar  bilan  yakun  topardi.  Bu 
voqealar 1969 yildagi Shimoliy Irlandiya hukumati inqirozini keltirib chiqardi. Uning tarkibida eng 
radikal  protestant  guruhlari,  jumladan,  1795  yildayoq  tuzilgan  “oranjestlar  ordeni”  vakillarining 
mavqei  kuchaydi.  Olster  qirollik  politsiyasi  va  protestantlar  tomonidan  boshqariladigan  maxsus 
“Bi-speshialz”  (V-Specials)  aksulterror  bo‘linmalar  asta-sekin  diskriminatsion  konfessual  siyosat 
quroliga aylanayotgan edi. Bunga javoban ekstremistik katolik guruhlar faoliyati kuchaydi. Siyosiy 

---

 
115 
sahnaga  yana  IRA  chiqdi.  Uning  radikal  qismi  (“IRAning  vaqtinchalik  qanoti”)  terroristik  kurash 
yo‘llarini qo‘llardi.  
 
Konfessiyalararo  to‘qnashuvlar  1968  yilga  kelib  tez-tez  ro‘y  beradigan  bo‘ldi.  Bularning 
onageyi  Londonderridagi  hodisa  bo‘ldi.  Unda  protestantlarning  oktabr  oyidagi  tinch  namoyishi 
tarqatib  yuborilgan  edi.  To‘qnashuvlarda  77  kishiga  zarar  yetkazildi.  1969  yil  3  avgustda 
ekstremist-protestantlar  Belfasda  ig‘vo  (provakatsiya)  qilib  qurolli  tartibsizliklarni  uyushtirdilar. 
Bunga o‘xshash hodisalarga yo‘l qo‘ymaslik uchun London hukumati 1969 yil avgustida Shimoliy 
Irlandiya  hududiga  muntazam  armiya  qismlarini  kiritdi.  Mahalliy  politsiya  qurolsizlantirildi  va 
uning  joyiga  huquqni  nazorat  qilish  vazifasini  olgan  Olster  Mudofaa  Polki  tashkil  qilindi.  Ammo 
zo‘ravonlikning oshishini to‘xtatib qolishga erishilmadi. Asta-sekin ingliz qo‘shinlari katoliklar va 
protestantlarning  to‘qnashuvlariga  aralashadigan  bo‘ldi.  Shimoliy  Irlandiya  fuqarolik  urushi 
yoqasiga  kelib  qolgandi.  Saylovchilarning  ishonch  votumiga  tayanishga  urinib,  Vilson  hukumati 
yangi  parlament  saylovlari  o‘tkazishga  qaror  qildi.  Bu  saylovlar  1970  yil  18  iyunda  bo‘lib  o‘tdi. 
So‘nggi  uch  yil  davomida  o‘tkazilgan  siyosatning  ikki  yuzlama  natijalari  Vilsonni  ilgarigi  saylov 
strategiyasidan  voz  kechish  va  kompaniyani  shaxsiy  impravizatsiyasi  (tayyorgarliksiz)  asosida 
o‘tkazishga majbur qilishdi. Partiya tashviqoti ilgarigi qat’iylik va progmatiklikni yo‘qotib qo‘ygan 
edi.  Leyboristlar  rahbariyatining  sustkashligini  ijtimoiy  so‘rovlarning  ijobiy  natijalari  ham 
tasdiqlardi.  Partiya  elektorati  saylovi  ham  kutilmagan  natija  berdi:  konservatorlar  46,4%, 
leyboristlar  esa  42,9%  ovozga  ega  bo‘lishdi.  Bu  muvaffaqiyat  tufayli  konservatorlar  partiyasi 
parlamentning  quyi  palatasida  yana  qo‘shimcha  43  mandatga  ega  bo‘ldi  (jami  330  o‘rin). 
Leyboristlarga 287, liberallarga 6 ta mandat qoldi.  
 
Buyuk Britaniya 70-yillar boshida E.Xitning “yangi konservatizmi”. 
 
 Konservatorlar partiyasi  muxolifatda bo‘lgan davrida uning mafkuraviy doktrinasi  va tashkiliy 
tuzilishi tubdan o‘zgardi. Bu yo‘nalishdagi birinchi qadam partiya rahbarini saylash huquqi partiya 
parlamentdagi  fraksiyasi  deputatlariga  biriktirilishi  bo‘ldi.  Bunday  saylovlar  ilk  bor  1965  yilda 
bo‘lib o‘tdi. Asosiy kurash uch nomzod o‘rtasida bo‘lib o‘tdi - Edvard Xit, Redjinald Modling va 
Enok  Pauell.  Har  uchala  siyosatchi  ham  50-yillarning  boshida  “Yagona  millat”  nomli  partiya 
orasidagi  guruhni  tuzish  bilan  o‘zlarini  namoyon  qilgan  konservatorlar  yangi  avlodi  vakillari 
hisoblanar edilar.  
 
“Yagona  Millat”  guruhi  “orqa  kursichilar”-torilar  safidan  chiqqan  yosh  intellektual 
(bilimdon)larning o‘ziga xos bahs klubidan iborat edi. Uning yetakchilari - A.Mod, K.Elport, E.Xit, 
E.Pauell,  Y.Makleod,  keyinchalik  R.Modling  -  “yangi  konservatizm”  g‘oyalarini  bosqichma-
bosqich  rivojlantirishni  qo‘llab-quvvatlar  va  Makmillan  hamda  Batlerning  “eski  gvardiya”ga 
yaqinlashishini  ma’qullamas  edilar.  Guruh  nomi  Angliyada  burjuaziya-aristokratiyani  ishchilar 
sinfiga  qarama-qarshi  qo‘yishdan  butunlay  voz  kechishga  chaqirishni  ifoda  etardi.  Yosh 
konservatorlarning yangi avlodi mehnat va kapitalning muloqotini emas, balki, umummilliy siyosat 
yurgizish, maqsadi va g‘oyalari yagona bo‘lgan jamiyatni shakllantirish tarafdorlari edilar.  
 
 “Yagona  millat”  guruhi  konsepsiyasida  asosiy  rolni  “mulkdorlarning  demokratiyalashuvi” 
g‘oyasi  egallardi.  Davlat  va  xususiy  sektorning  birgalikda  mavjudligi  shartligini  tan  olgan  holda 
uning  tarafdorlari  bozor  tamoyillariga  asoslangan  iqtisodiyotning  aralash  modelini  rivojlantirish 
uchun  kurashib,  texnokratik  g‘oyalarga  qat’iyan  qarshi  chiqardilar.  Iqtisodiyotni  boshqarish, 
ularning  nazarida  jamiyatni  boshqarish  kabi  xavfli  bo‘lishi  mumkin  edi.  “Yangi  konservatorlar” 
iqtisodiy  jarayonlarni  boshqaruvchi  ma’muriyat  saflarini  qisqartirish  va  markazlashgan 
rejalashtirishdan  iste’molchilar  talabining  o‘zgarishiga  elastik  (egiluvchan)  moslashuvni  tashkil 
etish  tarafdori  edilar.  Davlat  iqtisodiy  siyosatining  bunday  shaklini  ular  samarali  moslashtirilmoq 
deb nomlashdi.  
 
“Yagona  Millat”  guruhining  “yangi  konservatorlari”  daromadlar  sohasidagi  cheklashlarni 
bekor  qilish,  jumladan  o‘sib  boruvchi  soliqqa  tortishdan  voz  kechishni  eng  muhim  vazifa  deb 
hisoblashardi.  Tadbirkorlik  sohasida  soliq  yukining  yengillashishi  sarmoyaning  o‘sishi  va  milliy 
boylik  jamlanishining  asosiy  vositasi  bo‘lishi  kerak  edi.  Milliy  iqtisodiyotning  dinamik 
rivojlanishida mayda kapitalning roliga katta e’tibor berilardi.  

---

 
116 
 
“Yagona Millat” guruhi nazariyotchilari “jamoaviy iste’molchilik” tizimidan voz kechishga 
chaqirgan holda davlat ijtimoiy siyosatini  faravonlik, ammo o‘ta serobgarchilik emas qoidasi bilan 
almashtirish  zarurligini  ta’kidlashar  edi.  Mavjudligi  aniq  bo‘lgan  har  bir  insonning  ehtiyojini  va 
mamlakatning  bu  “jamoaviy  jannat”ni  ta’minlay  olish qobiliyatini  hisobga  olmagan holdaboylikni 
jamiyatning  har  bir  a’zosiga  taqsimlash  o‘rniga  aniq  yo‘naltirilgan  ijtimoiy  siyosat  kelishi  kerak 
edi. “Ta’lim, uy-joy qurilishi va sog‘liqni saqlash alohida  fuqarolarning ishlab chiqarishga bo‘lgan 
ehtiyojini  uyg‘otish  va  javobgarlikni  taqsimlanishiga  sabab  bo‘lishi  kerak  edi.  Bu  esa  erkin 
demokratiyaning  mohiyatidir”-deyishardi  “yangi  konservatorlar”.  Ularning  fikricha,  ijtimoiy 
sohada  individual  javobgarlik  va xususiy tashabbus prinsiplarining mustahkamlanishi millat ruhini 
sog‘lomlashtirishga, shaxs va jamiyat erkinligi kafolati bo‘lishga qodir.  
 
Partiya yetakchiligi uchun kurashda E.Xit o‘zining “Yagona Millat”dagi azaliy safdoshlari - 
R.Makleod  va  A.Modlarga  tayanardi.  Xit  tomoniga  “orqa  kursichilar”-torilarning  eng  obro‘li 
vakillarida  biri  -  Edvard  Dyu  Kann  o‘tdi.  U  an’anaviy  tarzda  parlament  fraksiyasining  oddiy 
a’zolarini  o‘z  ichiga  olgan  “1922  yil  qo‘mitasi”  nomli  partiya  ichidagi  guruhga  rahbarlik  qilardi. 
Keyinchalik Dyu Kani partiya raisiga aylandi. O‘zining yetakchi  lavozimiga saylangan paytidanoq 
E.Xit  Modling  va  Pauell  bilan  o‘zaro  manfaatli  munosabatlarni  tiklashga  urindi.  Modling  hatto