Йилларда франция

3. De Gollchilar Fransiyasining tashqi siyosati. 
 
 
De  Goll  atlantik  birdamlik  g‘oyasidan  voz  kechdi  va  dunyoni  ikkita  markazga  bo‘lib 
boshqarish tizimiga qat’iy tarzda qarshi chiqdi. Fransiya G‘arb va Sharq o‘rtasidagi muzokaralarda 
tayanch  bo‘la  oladigan  mamlakat  sifatida  o‘zini  namoyon  qiloldi.  Bu  Fransiya  -  sobiq  SSSR 
munosabatlarining  yaxshilanishiga  olib  keldi.  1958-1959  yillarda  hukumatlararo  munosabatlar 
yangidan  faollashdi  va  ikki  davlat  o‘rtasidagi  iqtisodiy  aloqalar  yanada  kengaydi.  1960  yilda 
N.Xrushevning Fransiyaga qilgan tashrifidan so‘ng, bu davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda keskin 
burilish yuzaga keldi.  
 
1966  yilda  de  Gollning  SSSRga  uyushtirgan  rasmiy  tashrifi,  Fransiyaning  NATO  harbiy 
strukturasidan  chiqish  vaqti  bilan  to‘g‘ri  kelishi  katta  siyosiy  shov-shuvlarga  sabab  bo‘ldi.  1959 
yilda  tashkil  etilgan  “Fransiya-Sharqiy  Yevropa”  qo‘mitasi  boshchiligida  Fransiya  va  Sharqiy 
Yevropa sotsialistik mamlakatlari o‘rtasidagi birinchilardan bo‘lib, GDRning mavjudligini tan oldi. 

---

 
90 
De Goll kommunistik rejim bilan hamkorlikni rivojlantirish, ularda demokratiyalashtirishni amalga 
oshirish uchun eng samaradorli usul deb hisobladi.  
 
60-yillarda  Fransiyaning  AQSH  bilan  munosabatlari  ko‘zga  ko‘rinarli  darajada 
keskinlashdi.  De  Goll  Fransiyaning  milliy  xavfsizligi  sohasida  to‘la  mustaqillikka  erishishini 
ta’minlash  uchun  qilayotgan  sa’y-harakatlari  eng  muhim  masalalardan  hisoblanar  edi.  Dastlabki 
vaqtda  de  Goll  NATO  bo‘yicha  ittifoqchilari  bilan  qarama-qarshiliklarga  berishni  istamagan  edi. 
Fransuz  diplomatiyasining  NATO  tarkibida  “triumvirat”  -  AQSH,  Fransiya  va  Buyuk  Britaniya 
kabi  davlatlarning  yetakchilik  guruhini  tashkil  etish  g‘oyasiga  qiziqishi  namoyon  bo‘ldi.  Parij 
amerikaliklardan  NATO  dagi  yadroviy  kuchlariga  yagona  nazorat  o‘rnatish  fikrlaridan  voz 
kechishni  talab  qildi.  60-yillar  boshlarida  Karib  va  Berlin  inqirozlari  tufayli  xalqaro  vaziyatning 
keskinlashishi, siyosiy tashabbuslarning muvaffaqiyatsizliklarga uchrashi de Gollga mustaqil milliy 
xavfsizlikni  tashkil  etishni  kuchaytirishga  majbur  qildi.  1962  yilda  yadroviy  qurollar  tizimini 
rivojlantirish  bo‘yicha  olib  borilgan  anglo-fransuz  va  anglo-amerika  muzokaralari  chegaraviy 
ahamiyatga  ega  bo‘ldi.  Buyuk  Britaniya  fransiyaliklarning  birgalikda  milliy  yadroviy  kuchlarni 
tuzish haqidagi loyihani rad etdi va aksincha, NATO tarkibida “ko‘p tomonlama yadroviy kuchlarni 
tuzish masalasi bo‘yicha amerikaliklarning loyihasini qo‘llab quvvatladi. ” 
 
1963  yilda  Fransiya  “atlantik  birdamlik”  yo‘nalishidan  batamom  voz  kechdi  va  mustaqil 
“yadroviy  kuchni”  tuzish  uchun  harakat  qila  boshladi.  Suvosti  atom  kemalari  va  3  ming  km 
radiusgacha  harakat  qila  oladigan  “yer-yer”  tipidagi  yadroviy  raketalarni  olib  ucha  oladigan 
“Mirast-1U-2” samolyotlarini qurish ishlari boshlanib ketdi. 1964 yil iyulda bo‘lib o‘tgan matbuot 
konferensiyasida  de  Goll  Fransiyaning  yadroviy  mamlakatga  aylanayotganligi  haqida  tantanali 
bayonot  berdi.  Keyingi  yildan  Fransiya  AQSH  nazorati  ostida  bo‘lgan  harbiy  siyosiy  tizimlardan 
asta-sekinlik  bilan  chiqib  keta  boshladi.  1965  yilda  Fransiya  SEATO  Kengashi  yig‘ilishlarida 
qatnashishni  to‘xtatdi.  Bu  esa  o‘z  navbatida  Fransiyaning  SEATOdan  chiqqanligini  anglatar  edi. 
1966  yil  martida  fransuz  hukumati  NATOning  harbiy  tashkilotidan  chiqishi  to‘g‘risida  bayonot 
berdi.  Bu qaror xalqaro vaziyatning o‘zgarganligi  G‘arb uchun real  xavf  xatarning  yo‘qligi, milliy 
yadroviy  kuchlarning  ko‘p  millatli  qurolli  kuchlar  bilan  yaxlit  holga  keltirishning  imkoniyati 
yo‘qligi kabi dalillar bilan asoslandi. NATO rahbariyatiga qisqa muddatlarda Fransiya hududlarida 
joylashtirilgan  40  minglik  AQSH  va  Kanada  harbiylarini  Yevropaning  boshqa  mamlakatlari 
hududlariga  joylashtirishni  taklif  qildi.  Fransiya  hududida  NATOning  infrastrukturasi  uchun 
amerikaliklar so‘ragan 2,5 mlyard doll konsepsiyasini to‘lashdan bosh tortdi. Bu infrastruktura o‘z 
ichiga  46  ta  aerodrom,  100  lab  km  neft  quvurlari,  telegraf  va  radioaloqa  tizimini,  shuningdek 
dengizdoklari va omborxonalarini ham kiritgan edi.  
 
1967  yilda  Fransiya  qurolli  kuchlari  Bosh  shtabining  boshlig‘i  general  Sh.Ayyere 
tomonidan  mamlakatning  yangi  harbiy  doktrinasi  ishlab  chiqildi.  Unga  ko‘ra  yadroviy  kuchlar 
milliy  xavfsizlikning  tayanchi  hisoblandi.  Bu  qurolni  urush  boshlash  uchun  emas,  balki  uni 
to‘xtatish uchun  ishlatish ko‘zda tutildi. Bu doktrina  “barcha azimutlar  bo‘yicha  mudofaa” degan 
nomni oldi, chunki dushman sifatida endi faqatgina sovet bloki ko‘zda tutilmayotgan edi. Suveren 
Fransiyadan  tashqari,  “uchinchi  kuch”ga  birlashgan  Yevropa  kiritilar  edi.  60-yillarda  Fransiya 
qat’iy ravishda integratsion jarayondagi yetakchi mavqeini qaytarib oldi.  
 
De  Goll  YEIHning  millatlarini  boshqaruvchi  tashkilotga  aylanishiga  qarshi  chiqdi  va 
“Yevropa  yagona-Vatan ” shiorini  ilgari  surib,  mustaqil davlatlar hamdo‘stligini tuzishni  yoqladi, 
“Yevropa” tushunchasiga Atlantikadan Uralgacha bo‘lgan hududni kiritishni taklif etdi. “ Yevropa 
yagona-Vatan ” konsepsiyasini taraqqiy ettirish davomida fransuz diplomatiyasi 1960 yilda “Fushe 
plani” loyihasini ilgari surdi. Unga ko‘ra, Yevropadagi “oltilik” davlatlar NATOga bo‘ysunmagan 
holda  Yevropaning  xavfsizlik  tizimini  ishlab  chiqishi,  tashqi  siyosatni  koordinatsiya  qilishi, 
iqtisodiy jihatdan rivojlanish strategiyasini birgalikda ishlab chiqish orqali integratsion jarayonlarni 
chuqurlashtirish  ko‘zda  tutilgan  edi.  “Fushe  plani  ”ga  ko‘ra,  kelgusida  Yevropa  davlatlarining 
Ittifoqini tuzish istiqboli bor edi. Bu ittifoqning a’zolari o‘z mustaqilliklarini saqlagani holda, jahon 
sahnasida yagona kuch sifatida namoyon bo‘lishlari lozim edi. Ammo, Fransiyaning YEH  ligidagi 
sheriklari NATOga putur yetkazishi mumkin bo‘lgan bu loyihani rad etdilar.  
 
“Fushe rejasi” barbod bo‘lgach, de Goll Yevropadagi tizimini davlatlar ustidan nazoratining 
kuchayishiga  qarshi  kurashdi.  1965  yilda  de  Goll  Yevropa  komissiyasining  raisi  V.Xolshteyning 
Yehning vakolatlarini oshirishi haqidagi rejasini qattiq qoralab chiqdi.  

---

 
91 
 
Yevropa  hamdo‘stligidagi  sheriklari  ichida  de  Goll  GFR  kansleri  K.Adenauerning  tutgan 
pozitsiyasini  yuqori  baholar  edi.  Fransiya  diplomatiyasi  tomonidan  “Parij-Bonn”  o‘qi  dunyo 
siyosatida, ayniqsa,  yayevropada eng asosiy  kuch sifatida  qoralar edi.  1963 yilda  fransuz-nemislar 
o‘rtasida hamkorlik to‘g‘risidagi shartnomaning imzolanishi ikkala davlatning yaqinlashishi natijasi 
bo‘ldi.  Ammo,  GFRda  kansler  lavozimiga  L.Erxardning  kelishi  va  tashqi  siyosatda  atlantik 
yo‘nalishning kuchayishi oqibatida har ikkala davlat o‘rtasidagi aloqalar zaiflashib ketdi.  
 
De  Gollning  hokimiyat  tepasiga  kelishida  yuzaga  kelgan  vaziyatga  qaramasdan,  uning 
tashqi  siyosatida  mustamlakachilik  masalasi  birinchi  o‘rinda  turmas  edi.  Mustamlakachi 
imperiyasidagi  boshqaruv  yo‘llarining  o‘zgarishi  masalasi,  mamlakat  uchun  katta  ahamiyatga  ega 
edi.  Prezidentning  ko‘pgina  safdoshlari,  unga  Jazoir  muammosiga  barham  bera  oladigan, 
imperiyaning  parchalanib  ketishini  to‘xtatib  qoladigan  qattiqqo‘l  kishi  sifatida  qarardi.  Ammo,  de 
Goll,endi  an’anaviy  kalonializm  davribarham  topganiga  ishonchi  komil  edi.  U  uchinchi  dunyo 
mamlakatlari  bilan  bo‘ladigan  aloqalarning  asosida  o‘zaro  foydali  iqtisodiy  hamkorlik  va 
Fransiyaning har qanday davlatning o‘z taqdirini o‘zi belgilashiga befarq qaramaydigan va yordam 
beradigan  davlat  sifatida  obro‘-e’tibori  oshishini  istar  edi.  Gollizm  fransuzlarga  neokoalonial 
siyosatini ishlab chiqdi.  
 1958  yil  konstitutsiyasiga  ko‘ra  Fransiya  Ittifoqi  Xamdo‘stlik  deb  qayta  o‘zgartirildi. 
Hamdo‘stlik  suveren  davlatlardan  tashkil  topib  unga  ko‘ra,  har  bir  a’zo  davlat  to‘la  mustaqillik 
olishi va tashkilotdan erkin chiqib ketishi huquqiga ega bo‘ldi. Ittifoqqa a’zo hisoblangan davlatlar 
o‘tkazilgan referendumlar asosida o‘zlarining hamdo‘stlikdagi ishtiroki formulasini aniqlab olishga 
harakat  qildilar.  Faqatgina  Gveniya  unga  a’zo  bo‘lishdan  voz  kechdi  va  1958  yil  1  oktabrida 
mustaqil davlat bo‘ldi. Tez orada, tashkilotga a’zo davlatlar hamdo‘stlik safidan birin-ketin chiqib 
keta  boshladi.  1960  yil  yanvarida  Kamerun  sal  keyinroq,  Gogo,  G‘arbiy  Afrika  va  Ekvatorial 
Fransiya  tarkibiga  kiruvchi  boshqa  davlatlar  ham  mustaqillikka  erishdi.  “Afrika  yili”  sifatida 
tarixga  kirgan  1960  yilda,  Fransiyaning  Afrikdagi  mustamlakalaridan  14  tasi  mustaqil  davlatlarga 
aylandi. Ammo, gollchilar hukumatining tabirkor va puxta siyosati tufayli, Fransiya bu hududlarda 
o‘zining  iqtisodiy  va  siyosiy  nufuzini  nafaqat  saqlab  qoldi,  balki  yanada  mustahkamladi. 
Konstitutsiyadagi  “Hamdo‘stlik”  to‘g‘risidagi  nizom  (qonun)  1995  yilga  kelib  tamomila  bekor 
qilindi.  
 
Fransiyaning  uchinchi  dunyo  mamlakatlari  bilan  munosabatlarining  shakllanishida 
Jazoirdagi nizoning barham topishi muhim ahamiyat kasb etdi. Goh Jazoir millatchilari, goh “ultra” 
tomonidan  amalga  oshirilayotgan  har  qanday  ekstremistik  harakatlarni  tugatish  uchun  qattiqlik 
bilan kurashayotgan de Goll bu masalani huquqiy yo‘l bilan yechishga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. 
1959  yilning  oktabridayoq  prezident  “Jazoir  muammosini”  jazoirliklarning  o‘z  taqdirini  o‘zlari 
belgilash  yo‘li  bilan  yechishga  erishmoqchi  ekanligi  to‘g‘risida  bayonot  berdi.  Bunga  qarshi 
“Ultra” yangi ekstremistik va zulmkorlik harakatlari bilan javob berdi. 1960 yil yanvar oyida Jazoir 
poytaxtida  “barrikadalar  haftasi”  nomini  olgan  fitnaga  urinish  bo‘lib  o‘tdi.  Bu  voqealar  gollchilar 
harakatining zaiflashuviga va undan radikal qanotning ajralib chiqishiga sabab bo‘ldi.  
 
1961  yil  8  yanvarda  Fransiya  hukumati  “Jazoir  o‘z  taqdirini  o‘zi  belgilash  to‘g‘risidagi” 
huquqini berish haqida referendum tashkil etdi. Bu loyihani qo‘llab-quvvatlash 75% saylovchi ovoz 
berdi.  Bu  voqelar  tufayli  “ultra”  davlat  to‘ntarishini  amalga  oshirishga  urinib  ko‘rdi.  Ular  22 
aprelda  Jazoirda  dislokatsiya  qilingan  harbiy  qo‘shilmalar  yordamida,  poytaxtdagi  hokimiyatni 
egallab olishdi va Fransiya prezidentining ag‘darilganini e’lon qilishdi. Fitnaga Salan, Jou, Shal va 
Ziller  kabi  generallar  boshchilik  qildi.  Hattoki,  metrologiya  aerodroilarida  Jazoirdagi  harbiy 
qismlardan  parashyutchilar  tashlash  xavfi  ham  paydo  bo‘lib  qoldi.  Bunday  keskin  harakatlar 
qilishga isyonchilarning yuragi dov bermadi. Hukumatga sodiq bo‘lgan harbiy kuchlarning Jazoirga 
qayta  dislokatsiya  qilganidan  so‘ng  fitna  bostirildi.  “Ultra”ning  radikal  guruhlari.  Maxfiy  armiya 
tashkiloti nomli terroristik tashkil etdilar va yashirin (neolegal) faoliyat ko‘rsata boshladilar.  
 
Deyarli bir yil  mobaynida olib borilgan muzokaralardan so‘ng, 1962 yil 18 martida fransuz 
hukumati  va  Jazoir  Milliy  Ozodlik  harakati  o‘rtasida  Evian  bitimi  imzolandi.  Unga  ko‘ra  o‘t 
ochishni  to‘xtatish,  Jazoirning  o‘z  taqdirini  o‘zi  belgilash  shartlari  va  kelajakda  Fransiya-Jazoir 
o‘rtasidagi munosabatlarning qonun-qoidalari ishlab chiqildi. 1962 yil 1 iyulda Jazoirda o‘tkazilgan 
referendumdan  so‘ng,  fransuz  hukumati  bu  mamlakatning  mustaqilligini  rasman  tan  olganligi 
haqida  e’lon  qildi.  Jazoirdagi  inqirozning  barham  topishi,  Fransiyaning  arab  mamlakatlari  bilan 

---

 
92 
aloqalarining  kengayishiga  turtki  bo‘ldi.  60-yillarning  ikkinchi  yarmida  Fransiyaning  uchinchi 
dunyo siyosatida bu yo‘nalish ustivor bo‘ldi.