Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

X A L Q A R O H U Q U Q SU B Y E K T I
T U S H U N C H A S I
«H uquq subyekti» tushunchasi davlat va huquq nazariyasida 
ishlab chiqilgan b o 'lib , davlatlarning ichki huquq yoki xalqaro 
huquqqa nisbatan emas, balki um um an huquqqa nisbatan qo'l- 
laniladi.
Xalqaro huquq m a’lum xalqaro munosabatlarni tartibga soladi, 
buning natijasida ular xalqaro-huquqiy munosabatga aylanadi. Xalqaro 
huquq m e’yorlari bilan tartibga solingan xalqaro-huquqiy munosa- 
batlam ing qatnashchilari xalqaro huquq subyektlari deb ataladi.
X alqaro huquq subyektlari — xalqaro huquq m e’yorlari bilan 
subyektiv huquq va majburiyatlarga ega bo'lgan, shuningdek, tegishli 
huquqiy m unosab atlarning real qatnashchilari bo'lishi m um kin 
bo'lgan taraflar, shaxslardir.
Agar «xalqaro huquq subyekti» atamasi uzoq vaqt davomida faqat 
xalqaro huquq nazariyasida foydalanib kelingan b o 'lsa, so'nggi 
vaqtlarga kelib xalqaro-huquqiy hujjatlarda ham , xususan BMT
214
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

doirasida qabul qilingan universal konvensiyalarda foydalanilmoqda. 
Masalan, 1986-yildagi davlatlar va xalqaro tashkilotlar yoki xalqaro 
ta sh k ilo tla r o 'rta s id a g i s h a rtn o m a h u q u q i to 'g 'ris id a g i Vena 
Konvensiyasining 3-moddasida «bitta yoki bir necha davlatlar o'rtasida, 
bitta yoki bir necha xalqaro tashkilotlar va bir yoki bir necha davlat 
yoki xalqaro tashkilot hisoblanmaydigan xalqaro huquq subyektlari 
o'rtasida tuzilgan xalqaro bitimlar to'g'risida so'z boradi». Boshqacha 
aytganda, davlatlar, xalqaro tashkilotlar va xalqaro huquq m e’yorlari 
bilan subyektiv huquq va majburiyatlarga ega bo'lgan qandaydir bir 
ijtimoiy tuzilmalar xalqaro huquq subyekti hisoblanishi belgilangan.
Xalqaro huquq fanida birlamchi va ikkilamchi (hosilali) xalqaro 
huquq subyektlariga bo'linadi.
Birlamchi xalqaro huquq subyektlari — avvalo, davlatlar va 
ayrim hollarda millatlardir. U lar ijtimoiy organizm sifatida paydo 
bo'lib, m uqarrar ravishda o'zaro aloqa o 'm atadi, o'zi o'zaro xalqaro 
m uom ala qoidasini yaratadi.
Ikkilam ch i (hosilali) x alq aro h u q u q su b y ek tlari birlam chi 
su b y e k tla r to m o n id a n y a ra tila d i. U la rn in g x alq a ro -h u q u q iy
layoqatining hajmi uning tashkilotchilarining ixtiyori va maqsadiga 
bog'liq. Bu hukum atlararo tashkilot bo'lishi ham mumkin yoki erkin 
shaharlar singari davlatga o'xshash tuzilma bo'lishi ham mumkin. 
Tashkilotchilar ularga o 'z nom idan davlatlararo m unosabatlarga 
kirishish huquqini beradi.