|
9. MUHRLAR. Muhrlar manbashunoslikda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, abjad va ta’rix san’ati bilan bevosita bog‘liq. Muhrlardan davr ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, san’ati va adabiyoti tarixi bilan bog‘liq ma’lumotlarni anglash mumkin. Fan tarixida muhrlarni o‘rganish geraldika (gerblar tarixi) va numizmatika (tangalar tarixi) kabi fan sohalari qatorida jiddiy tadqiqot ob’ekti sanaladi. Dunyo davlatchiligi tarixida muhrlar bilan bog‘liq voqealar ko‘proq hukmdorlar haqidagi hikoya va qissalarda keltirilgan. Rivoyatlarga ko‘ra, Bobil hukmdorlari uzuk ko‘ziga muhr qo‘yib,qo‘llariga taqar ekanlar. Qadim yahudiylar podshohi Sulaymon payg‘ambar barmog‘idagi uzugiga “ bu dunyo o‘tki nchidir” deb o‘yib yozilgan ekan. Bir kuni nimadandir xafa (........) shoh uzugini irg‘itib yuboribdi. Uzuk g‘ildirab aylanib kelib uning yonida to‘xtab qolitbdi. Shohning ko‘zi uninng ich tomonidagi yozuvga ko‘zi tushibdi. O‘qisa “bu ham o‘tib ketadi” deb yozilgan ekan. Uzukda ifodalangan falsafiy hikmat shohning bir umr hayotiy shioriga aylanibdi. Amir Temurning uzugiga “rosti-rusti”, ya’ni “taraqqiyot-to‘g‘rilikda”deb yozilgan bo‘lib, uning shiori taraqqiyotning garovi bo‘lgan adolatni qaror toptirish ekanligini anglatadi. Misr amaldorlari uzukka muhr o‘yib ko‘pincha bosh barmoqlariga taqqanlar va imzo o‘rnida foydalanganlar.Xitoyda muhrga o‘zlari uchun tumor va muqaddas sanalgan hayvonlar suratini solib kamarlariga taqib yurganlar. Muhammad Payg‘ambar qabilalarni islom diniga da’vat qilib yuborgan nomalarida kumushdan yasalgan uzuk ko‘ziga o‘ydirilgan muhrdan foydalanar ekanlar. Unda “Muhammad Rasululloh”, ya’ni ”Muhammad Allohning payg‘ambari” deb yozilgan ekan. Muhrdagi yozuvlarni o‘qish muayyan tajriba talab qiladi. Ba’zi muhrlarni yuqoridan pastga, ba’zilarini pastdan yuqoriga qarab o‘qish lozim. Ayrim paytlarda muhr bezagi g‘oyasi, uzuk ko‘zi o‘lchovi, hajmidan kelib chiqib,o‘rtada yozilgan so‘zdan yuqori va quyiga qarab o‘qish lozim bo‘ladi.Har bir harfni o‘z o‘rniga qo‘yib chiqish ham murakkab vazifadir.
Muhrlar tarixiy manba sifatida ham fanga muayyan ma’lumot berishi mumkin. Masalan, Samarqandning Bog‘ishamol qishlog‘ida olib borilgan arxeologik qazishmalar jarayonida topilgan bir uzukda ajoyib naqshlar orasida kufiy xat bilan “Ali” so‘zi to‘rt marta yozilgan ekan. Agar shu harflar abjad bilan raqamlarga aylantirilsa,440 raqami hosil bo‘ladi. Bu hijriy 440 yilni anglatadi (milodiyga aylantirsak, 1048 yilga teng bo‘ladi). Ba’zi muhrlarda muhr egasi va otasining ismi uchraydi. Bu o‘ziga xos shaxsni bildiruvchi hujjat vazifasini ham o‘tagan. Ayrim muhrlarda shaxs ismi va unga xos bo‘lgan ayrim unvonlar, fazilatlar she’riy usulda ham keltirilgan.
10. Matnshunoslik qo‘lyozma nusxaning matn xususiyatlaridan tortib nashr ko‘rinishidagi barcha yutuq va kamchiliklari haqida tasavvur uyg‘otuvchi tadqiqotni amalga oshiradi. Matn taqdiri, saqlanish darajasi, nashr bezaklari va tavsifiy belgilarini o‘rganish matn tushunchasining klassik ta’rifiga sig‘masa-da, matnshunoslikda qabul qilingan matn tushunchasi, uni o‘rganish doirasiga kiradi. Matnshunoslikning asosiy uslubiy prinsipi matn tarixini kompleks ravishda o‘rganishdir. U matn taqdirini yoritadi va matndagi o‘zgarish xususiyatlari, sabablari va bosqichlarini oydinlashtiradi. Matnshunoslikning tadqiq usullari bir qancha bo‘lib, umume’tirof etilgan qoidalarga matniy tafovutlarni tahlil qilish, ko‘chirishdagi xatoliklarni tahlil etish, muallif matni xatoliklarini aniqlash, matnni ongli ravishda o‘zgartirish hollarini aniqlash, qo‘lyozma tavsifini amalga oshirish, kon’ektura yo‘li bilan matnni tiklash, qo‘shimchalar va tushirib qoldirishlarni aniqlash, gloss va interpolyatsiyalar tahlili, qo‘lyozma nusxalar o‘rtasidagi farqlar tahlili, nusxalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va munosabatni aniqlash, matnlarni klassifikatsiya qilish, tekstologik belgilarni aniqlash, matnlarni tiklash (rekonstruksiya), matnlarni sanalashtirish, matnning yaratilish joyini aniqlash, atributsiya va ateteza va asosiy matn tuzish usullari kiradi.
11. Matnshunoslikning tadqiq usullari bir qancha bo‘lib, umume’tirof etilgan qoidalarga matniy tafovutlarni tahlil qilish, ko‘chirishdagi xatoliklarni tahlil etish, muallif matni xatoliklarini aniqlash, matnni ongli ravishda o‘zgartirish hollarini aniqlash, qo‘lyozma tavsifini amalga oshirish, kon’ektura yo‘li bilan matnni tiklash, qo‘shimchalar va tushirib qoldirishlarni aniqlash, gloss va interpolyatsiyalar tahlili, qo‘lyozma nusxalar o‘rtasidagi farqlar tahlili, nusxalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va munosabatni aniqlash, matnlarni klassifikatsiya qilish, tekstologik belgilarni aniqlash, matnlarni tiklash (rekonstruksiya), matnlarni sanalashtirish, matnning yaratilish joyini aniqlash, atributsiya va ateteza va asosiy matn tuzish usullari kiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
