Javoblar: 1-savol

Arxitektura nazariyasi predmeti

Xar bir ilmiy yo’nalishdagi fan o’zining predmeti va o’rganish ob’ektiga ega.Arxitektura nazariyasi arxitekturani xuddi bino va inshootlarni loyihalash va qurish san’ati,material tashkilish muhitni yaratish sifatida qaraydi.

SHu bilar birgalikda arxitektura fani bilan filosofiya, arxitektura tarixi,sotsiologiya, madaniyatshunoslik kabi fanlar xam shug’ullandai

Ushbu fanlarni xar biri arxitekturani u yoki bu tomonini muayyan nuqtai-nazardan qaraydi.

2-savol - Tamaddun, san’at va arxitekturaning nazariy asoslarini tushuntiring?

O’rta Osiyo me’moriy yodgorliklarining go’zal badiiy yechimlari o’z zamonasining yuksak madaniy va ilmiy taraqqiyotidan dalolat berib turgan bo’lsada, manbashunoslikning dastlabki yillarida bu hududning me’morchiligi nazariy

bilimllrga asoslanmagan deb hisoblashardi. Ba’zi olimlar, ayniqsa xorijiy manbashunoslar.M. Berxem, M. Gerts, A. Ye. Dits, L. Mayer va sovet msьmori A. V. Po­lupanov singarilar shunday fikrda edilar. Buning sababi shundaki, g’arb olimlari Sovet davlati tashkil topgan dastlabki o’n yillik- larda bu o’lkaning madaniy va siyosiy kelib chiqishi hamda taraqqiyotini har qanday yo’llar bilan bo’lsa-da kamsitib ko’rsatishga harakat qilardilar. Mamlakatimiz olimlarining ba’zilari esa qanday qilib bo’lmasin inqilobgacha bo’lgan davrdagi taraqqiyot bosqichlarida saroy ahlidan ko’ra mazlum xalq xizmatini ustunroq ko’rsatish niyatida hamma narsani xalkniki qilib ko’rsa- tishardi. SHu tariqa “xalq me’morchiligi" ifodasi kelib chiqi. Nafaqat turarjoy binolari, balki muhtasham imoratlar ham xalq ichidan chiqqan, afgor omma vakillari zakovati bilan bunyod etilgan deyishardi. Meьmorchilik mustahkam kitobiy bilimlar asosida emas, balki nasldan-naslga o’tuvchi kasb-kor hisoblanadi, degan tushuncha ham yo’q zmas edi.

Lekin,O’rta Osiyo madaniyatini o’rganishda haqiqatni ochishni bosh mezon hisoblovchi bir qator shu soxa olimlari to’g’ri javob izlashga xarakat qilishardi. Jumladan, A Yu. Yakubovskiy 1932 yilda "Zafarnoma”ning bir nusxasida keltirilgan Samarqanddagi Temur soldirgan Jome’ masjidining qurilishiga bag’ishlangan bir mo’’jaz tasvirdagi me’mor qo’lida tutib turgan bino yasamasi (maketi)ga e’tiborni qaratib, modomiki bo’lajak bino yasamada bajarilgan ekan, bundan me’moriy loyixalash mavjud edi, degan fikr kelib chiqmasmikan?— degan g’oyani o’rtaga suradi.

SHuni ham ta’kidlash kerakki, XIX asr frantsuz arxeologi M. D’elafua musulmon me’morchiligida ravoqlarning qurilishi qonuniyatlari ustida zaxmat chekib Sultoniyadagi XIV asr obidasi Xudovand maqbarasining gsometrik qurili shini taxlil qilib ber gan bo’lsa, asrimiz o’rtalarida mamlakatimiz me’morlari SH. Ye. Ratiya va L. N. Voroninlar O’rta Osiyo me’morchiligining xandasasi ustida katta ishlar olib borishdi. Ular pargor (tsirkulь) vositasida me’moriy obidalar tarxi, tarzi va uning qismlarining o’zaro bog’lanishi, munosibligi va yasalishi qonuniyatlari ustida ko’p izlanishlar olib borib, ma’lum natijalarga erishdilar. SHundan so’ng arxivlardan XVI asr Buxoro me’morlari chizmalarining topilishi va 1944 yilda N. V. Baklanov tomonidan natr etilishi bu masalaga ancha ravshanlik kiritdi. Endi me’moriy loyihalash mavjud bo’lganligi va binolarning asosiy qismi oldin puxta loyixalanib so’ng qurilganligiga shubha qolmadi. Ammo loyihalashning qanday qonuniyatlari va siru-asrorlari borligini o’rganib chiqish masalasi turardi. Bu borada yetuk olimlardan M. S. Bulatov, L. I. Rempelь, G. A. Pugachenkovalar xamda ular­ning ishlarini davom ettirgan P. SH. Zohidov, K. S. Kryukov, L, Yu. Manьkovskaya, I. I. Notkin va boshqalar bir qator ilmiy muvaffaqiyatlarni qulga kiritdilar. Ayniqsa, bu izlanishlarni o’rta asrlar yozma manbalari bilan asoslab, amaliy taxlillar bilan isbotlab bergan M. S. Bulatovning ishlari samarali bo’ldi. Bu olim me’morchiligimizda mutanosiblik masalasini keng falsafiy ma’noda tushunib, uni umumiy koinot qonuniyatlari bilan muvo fiqlikdan kelib chiqishini ta’kidlab, tahlil qilib berdi.

Darxaqiqat, O’rta Osiyo me’morchilik obidalari o’zining mukammal yechimi, afsonaviy bezaklari bilan kishilarni lol qoldirib, bir qarashdayoq bunday durdonalarni

chuqur bilimga ega bo’lgandagina yaratish mumkin degan fikrni tug’diradi. Ammo xar bir bino yoki inshootni tahlil etganda ashyoviy dalil sifatida N. V. Baklanov nashr ettirgan Buxoro me’morlari chizmalaridek chizmalar yoki shunga o’xshash tarixiy yozma ma’lumotlar bo’lsa ishonchli isbot bo’lgan bo’lar edi. Biroq arablar istilosigacha bo’lgan davrdan afsuski bizgacha biror bir tuzukroq yozma manba yetib kelmagan. SHuning uchun bu davr nazariyasi xida faqatgina faraz tarzida gapirish mumkin.

IX—XII asrlarda O’rta Osiyo butun dunyo madaniyati va fani taraqqiyotiga katta ta’sir kursatganligi xaqida yuqorida gapirib o’tildi. Bu davrda butun madaniy xayot singari me’morchilik xam yuksak taraqqiy etganligi ma’lum va mazkur davr me’morchiligi tarixini o’rganishga doir ilmiy ishlarda bevosita xamda bilvosita me’morchilik nazariyasiga bag’ishlangan talaygina ma’lumotlar mav­jud. Muxammad Muso al Xorazmiy o’zining "Kitob-al muxtasari fi hisob al jabr va al muqobala" kitobida keltirgan to’rtburchak shakli uning diagonallari va tomonlari orasidagi bog’lanishlarni aks etdiradiki, me’morchilik uchun g’oyat zarur narsalir. Yoki Abu Nasr al Forobiy “Al risola ul — falsafiyatu" asarida shaxar takomili xususida ko’p yaxshi fikrlarni bildirgan. Ibn Sino “Tib qonunlari” (Kitob ush SHifo) kitobida imoratsozlikka oid ma’lumotlarni bersa Abu Rayxon Beruniy "Qonuni Ma’sud" asarida masjidlarda qibla tomonni topishga oid tavsiyalar keltirgan.

Jamshid G’iyosiddin Koshiy (XVacp) esa Arifmetika kaliti” asarida qator me’moriy shakl va tasvirlarni chizish usullarini bayon etgan. Yuqoridagi kabi ilmiy asarlarning usha davrda yaratilganligi o’sha davr me’morlari ulardan bahfamand bo’lgan deb xisoblashimizga asos bo’la oladi.



3- savol - Roman davri arxitekturasi qanday rivojlanish bosqichlaridan iborat?

Buyuk Karl imperiyasi uzoqqa chizilmadi. Uning inqirozi inperator shayot vaqtida boshlandi. Vafotidan sing uning ig’il va nabiralari orasidagi nizoning kuchayishi mamlakat osoyishtaligini buzdi. Atrofdan kuchmanchilar hujumi sham halq boshiga oqir kulfatlar keltirdi. Bu davrdan boshlab san’at taraqqiyoti sham susaydi. Ilgari qurilgan binolar harobaga aylana bordi. Nodir arxitektura yodgorliklari talandi yoki yiq bilib ketdi. Fakat H asr ohirlaridan boshlab, Evropada shayot iziga tusha boshladi. Kipkina erlarda feodal munosabatlar shakillanib bildi.

San’at arxitektura taraqqiyoti yangi bosqichga kitarila boshladi. H-HP asrlarni iz ichiga olgan bu taraqqiyot bosqichi Roman asri me’morligi deb yuritiladi. Bu davr «Roman arxitekturasi» termini ilmiy manbalarda 1825 yili frantsuz arheologi Arniss Komon tomonidan qarb Evropa me’morchiligini bildiruvchi omil sifatida qillanildi. Bu davr Evropa ijtimoiy shayotida cherkovning roli katta edi. Ayniqsa, Frantsiya, Angliya, Germaniya, Ispaniyada yirik qurilish va u bilan boqliq bilgan san’at turlari cherkov buyurtmasi bilan yaratildi. Roman davrida

me’morchilik irnini egallaydi.Roman uslubidagi bino birmuncha, past kirinishi jiddiy va oqir. Uning devorlari sham qalin va mustahkam, eshik, deraza va darvozalari ensiz. Funktsional va dekorativ maqsadda qillanilgan ustunlar sham dag’al va yig’on bilgan. Roman me’morchiligiga mos bilgan bu hususiyatlar iziga hos kirinishga, harakteri va kishiga beradigan psihologik ta’sirini belgilaydi.

Roman davri me’morchiligining yana bir hususiyati uning ichki devorlarida tekis yuzaning serobligidir. Bu hususiyat esa monumental rang-tasvirning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. XI asrda bu davr izining eng gullagan davrini boshidan kechirdi.
Vitraj sham me’morchilikning ajralmas qismiga aylanji. Bu davrda haykaltoroshlik me’morlik bilan boqliq holda rivojlandi. Binoning peshtoq, ustun va kapitellari, devordagi mahsus tokchalar haykaltoroshlik san’ati bilan bezatilgan. Miniatyura va mayda haykaltoroshlik sham me’morchilik ta’sirida bildi. Roman me’morchiligi uslubining fuqoro qurilishiga ta’siri katta bildi.
«Roman» iborasi shartli bilib, lotincha «rimniki» degan sizdan olingan, bu davr me’morchiligida rim me’morchiligida keng qillanilgan shakllar ishlatilganligini bildiradi deb tahmin qilinadi. Roman me’morchiligi Korolinglar davri yutuqlariga tayangan holda rivojdangan bilsa sham lekin uning kirinishiga mahalliy sharoit irniga qarab antika, Vizantiya shamda arab mamlakatlari me’morchiligining ta’siri bildi.
Feodal tarqoqlik esa roman me’morchiligida juda kip mahalliy maktablarning yuzaga kelishi va musobaqasiga sabab bildi. Bu maktablar kanchalik rang-barang bilmasin, ularning asosida yagona printsiplpr borligini inkor etib bilmaydi. Bu hol plan va konstruktsiyada dekorativ shakllar harakterida kirinadi. Bu davr binolari toshdan yaratilgan bilib, qurilishda bazilika tipi asosiy irinni egallaydi. Lekin Bazilika avvalgi davrdagidan fark qilib, kiproq ikki transeptli shamda binoning cherkov hizmatkorlari, rushoniylar uchun ajratilgan sharqiy qismi (hor) kengaytirlgan, qishimcha hona va ertulalar qurilgandir.
Roman me’morchiligining iziga hos tomoni tomning egr rovoq gumbaz tarzida yopilishi va darchalarning joylashtirilishidadir. Bu qurilish tehnikasi mukammalashib borishi bilan keng irinni egallaydi. Me’morchilikda qillanilgan ustunlar va uning kapitellari har hil. Roman arxitekturasining rivojlangan davrida esa kapitel va ustunlar iziga hos haykaltoroshlik kirinishiga ihshab bordi.
Bu asrga kelib, feodal turadigan alohida iziga hos uy tipi kasr paydo bildi. Odatda kasrning katta hovlisi, uning irta qismida pishiq va baland minorasimon bino qurilgan bilib, u bir necha qavatli, feodal yashaydigan kip honalardan tashkil topgan.
Usha davr shashar qurilishi sham feodal qirqonga ihshash bilgan. SHashar atrofi kalin devor bilan irab chiqilgan. Kurilgan binolar kam va sodda bilgan. Roman tas’viriy san’ati sham iziga hos va konkretdir. Bu davr san’atida etakchi irinni haykaltaroshlik birinchi navbatda burtma tasvirlar egallaydi. U bevosita me’morchilik elimentlari sifatida qaralgan holda tomashabinga katta mazmun etkazadi.
Ilk roman davrida X asr haykallar me’morchilik formalariga qishib ishlandilar. Masala kapitel ustun va sh. q. XII asrga qilib esa, u mustaqillik kashf eta bordi, shamda me’morchilik ansambli bezagining ma’lum sistemasiga aylandi.
FRANTSIYA. Mamlakatda feodalizmning klassik vatanidir. Irta asr san’atining gullagan davrida uning san’ati g’arbiy Evropada etakchi irinni egallaydi. Frantsuz me’morchiligida roman udubining iziga hos tomonlari yaqqol namoyon biladi. Izining dekorativ bezatilishi va konstruktiv tizilishi jishatdan rang-barang bilgan frantsuz me’morligi Evropa qurilishi san’atida mushim irinni egallaydi.
Bu erda yaratilgan me’morchilik tiplari Evropaning kipgina sha-harqlarida tahlid uchun namuna bilib qoldi.
Puat’edagi Notr dam la Grant XI-XII asr ibodathonasi roman stiliga hos hususiyatlarini namoyon qiladi. Kirinishi jishatdan birmuncha past, tosh devorlari qalin va salobatli qilib ishlangan. SHu davrlarda qoldirilgan kichiq tor darchalar bu devorlar qalinligini yanada burttirib, uning vazminligini oshiradi. Bu ibodathona uch nefdan iborat irtadagi nef ikki yon tomondagi nefdan biroz baland u erdagi kichiq darchalardan ichkariga kun tushib turadi. Bino devorlari haykaltoroshlik asarlari tirini arxitektura dekorativ elementlari bilan bezatilgan, binoning pastki yarusi tepadagiga nisbatan katta bilib, asosan, isha naqsh va burtma tasvirlar bilan bezatilgan.
Ikkinchi va uchinchi yarusdagi tokchalar bilib, uning ichiga haykallar irnatilgan qillanilgan yarim qolonna, yarim aylana shaklidagi ark va shokazolar binoning jiddiy kirinishiga latofat kiritgan.
Me’morchilik yodgorligi shu davr siyosiy vaziyatini aks ettiradi.
Burgundiyada qurilgan ibodathonalarda formalarini izgartirishga intilish seziladi. Bu hususiyat ayniqsa Klyuniydagi cherkovda yaqqol kizga tashlanadi. Bu cherkov XI asr ohirlarida bunyod etilgan. Isha davrda Evropadagi eng katta ibodathonalardan biri bilgan. XIX asr boshlarida bizilib ketgan bu bino printsiplari kipgina cherkovlar uchun asos qilib olinadi. Besh nefli bu ibodathona tashqi elimentlarining ritmikasi shajmlarining tugal kirinishi shamda mayda bilaklarinning yahlit yuzaga chiqkanligi va uyg’unligi bilan harakterlanadi.

Feodal ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning shakllanishi bilan G’arbiy Yevropada yangi siyosiy vaziyat vujudga kelib, milliy davlatlar tashkil topdi. Frantsiya, Germaniya, Italiya va boshqa davlatlar ko’p sonli feodal mulklaridan iborat edi. Feodal munosabatlari krepostnoylik asosida dehqonlar mehnatining ekspluatatsiyasi bilan bog’liq edi.

O’rta asrlar arxitekturasi antik me’morchilikdan ko’p jihatlari bilan keskin farq qilib, bino va inshootlar turlari, qurilish uslublari va badiiy ifodalanish vositalarining o’zgarishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda asosan 2 arxitekturaviy uslub rivojlanadi va keng tarqaladi: roman uslubi (XI,-XII asrlar) va gotika uslubi (XIII - XV asrlar).

Roman arxitektura uslubining shakllanishi mahalliy an’analar va Vizantiya arxitekturaviy shakllarining uyg’unlashishi natijasida rivojlandi. Bu uslubning rivojlanishi asosan feodal ko’shklari, muhofazalangan shaharlar qurilishi, yangi turdagi turarjoy imoratlari, monastir komplekslari va diniy inshootlar qurilishi bilan chambarchas bog’liqdir.

Roman arxitektura uslubi antik me’morchilikka xos bo’lgan va uyg’unlashgan shakllar, bezak va badiiy ifodalanish vositalarini to’liq inkor etadi. Roman uslubi bino va inshootlar tuzilishining juda og’ir va fazoviy yechimining nomutanosibligi bilan ajralib turadi.

Roman uslubining asosiy qurilish materiali tabiiy tosh bo’lib, bu material asosida qurilgan bino va inshootlarning devor va boshqa konstruktsiyalari o’zining qalinligi va og’irligi bilan ajralib turadi.

Roman uslubining arxitekturaviy-kompozitsion shakllari ibodatxonalar qurilishida yaqqol namoyon bo’ladi. IX asrdan boshlab yirik ibodatxonalar qurilishi boshlanadi. 800- yillarda Germaniyaning Aaxen shahrida Buyuk Karl kapellasi tabiiy toshdan qurilgan. Bu bino markaziy kompozitsion uslubda qurilib, planda 8 qirrali hajmga ega va 8 qirrali gumbaz bilan yopilgan.

Roman uslubida markaziy kompozitsiya bilan bir qatorda bazilika turidagi ibodatxonalar qurilishi ham keng tarqaladi. Bazilika bo’ylama o’q bo’yicha rivojlangan kompozitsiya asosida qurilib, ikki qator ustunlar bilan 3 nefga yoki 4 qator ustunlar bilan 5 nefga ajratilgan. O’rtadagi nef balandroq qilib qurilib, yon derazalar orqali yoritilgan. Neflarni ajratib turuvchi ustunlar ravoqli arka shaklida bajarilgan. Bazilika yopilmasi asosan yog’och fermalardan bajarilgan. O’rtadagi nef sharqiy tomonga qarab tugallangan va mehrob (altar) joylashtirilgan. Mehrob oldida ruhoniylar uchun ko’ndalang nef - transept joylashtirilgan.

Binoning g’arbiy tomonida kirish peshtoqi joylashtirilgan va peshtoqning ikki tomonida ikkita minora qurilgan. Ba’zi ibodatxonalarda yon neflar 2 qavatli qilib qurilgan va bino markazi gumbaz bilan yopilgan.

Ibodatxonalarning yog’och yopilmalari yong’in tufayli tez-tez buzilib turgan. SHuning uchun X asrdan boshlab yopilmalarning tosh va g’ishtdan qurilgan ravoqli va gumbazii turlari keng tarqaladi. Bino yopilmalari toshdan bajarilishi bilan devorlar qalinligi oshadi va devorlarda kontrforslar (devorga yopilgan tirkach) paydo bo’ladi.

Roman uslubida qurilgan ibodatxonalar tashqi ko’rinishi - devorga ishlov berish, devordagi kontrforslar va eshik-derazalarning ravoqli tuzilishi bilan xarakterlanadi. Ibodatxonalarning g’arbiy tarzida bir yoki uch kirish eshiklari peshtoqlar bilan bezatilgan.

Monastir komplekslari odatda to’g’ri to’rt burchakli ichki hovli atrofida imoratlarni joylashtirish asosida shakllangan. Hovli atrofi ravoqli ayvonlar bilan bezatilgan.Roman uslubi, eng avvalo, Frantsiyada yaxshi rivojlanadi. Ayniqsa, Burgundiyaning Klyuni shahri roman arxitektura uslubi rivojlanishiga katta hissa qo’shadi. Bu yerda X — XI asrlarda Klyuni monastir kompleksi shakllanadi. Kompleks asosini 1088 — 1120-yillarda qurilgan o’sha paytdagi eng katta ibodatxona tashkil qiladi. Bazilika kompozitsion tuzilishiga ega bu ibodatxona 5 nefdan iborat bo’lib, markaziy nef balandligi 30 metrni tashkil qiladi. Asosiy tarzi 2 minora bilan bezatilgan, yana 2 minora ibodatxona transept qismi ustida joylashtirilgan. Bino markazi gumbaz yopilmaga ega. Klyuni ibodatxonasida birinchi marta uchlik ravoqlar qo’llaniladi. Vezle shahrida XII asrda qurilgan Magdalena ibodatxonasi ham Burgundiya me’morchilik maktabi namunasidir. Bu bino 3 nefli tizilika tuzilishiga ega bo’lib, birinchi marta ham markaziy nef, ham yon neflar o’zaro kesishuvchi ravoqli yopilmaga ega bo’lgan.