Javob: Ushbu kazusga irac

1.Eng qadimgi davri(miloddan avvalgi VI asr – III asrning o‘rtasi )
Bu davrda rim tub fuqarolari huquqi paydo bo‘lgan. 
2.Klassik davri ( miloddan avvalgi III asr o‘ rtasi – milodning III asri oxiri) 
Aynan mazkur davr mobaynida rim huquqi patriarxarlik va diniy qoldiqlardan 
xalos bo‘ladi va dunyoviy yuridik tizimga aylanadi. 
3.Postklassik-yangi klassik davri) IV-VI asrlar. 
Bu vaqtda quldorlik jamiyati va davlatning yemirilishi munosabati bilan rim 
huquqi amalda rivojlanishdan to‘xtaydi.
Arxaik davrda rim huquqiy an’analarining vujudga kelishida kohinlar juda katta 
mavqega ega edilar . Xususan ularning ichidan pontifiklar kollegiyasi ajralib 
chiqib, huquq me’yorlarini tuzish va sharhlash imtiyozlarini o‘zlashtirib 
olganlar.Pontifiklar aslini olganda 1-rim yuristlari bo‘lishgan. Rimda Sharq 
mamlakatlaridan farq qilib, rimliklarning diniy e’tiqodlari va ularning Xudo 
oldidagi burchlari bilan bog‘liq diniy me’yorlardan xususan rim davlatining 
faoliyati yoki sanksiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan Huquqiy me’yorlarni ajratish 
nisbatan ancha erta sodir bo‘lgan .Rimda huquqning eng qadimgi manbai Huquqiy 
odatlar (mores mojorum) bo‘lgan. Rim tarixiy an’anasiga ko‘ra huquqning boshqa 
manbai rim podsholarining qonunlari (lages regiye ) hisoblangan.
2
2.Ishchi kuchi ijarasi shartnomasi (locatio-conductio oper arum) – ma’lum 
muddatga va belgilangan haq evaziga tuzilgan , lekin bu shartnoma qullar asosiy 
ishchi kuchini tashkil etgan quldorlik tuzumi sharoitlarida unchalik rivojlanmagan. 
Rim huquqiga pudrat shartnomasi ( location-conductio opers) ham ma‘lum 
bo‘lgan.Bunga ko‘ra bir taraf ( pudratchi) ikkinchi taraf( buyurtmachi belgilangan 
muddatda topshirish majburiyatini oladi,buyurtmachi esa ish natijasini qabul qilib 
olish va buning uchun haq to‘lash majburiyatini oladi.Pudrat shartnomasi ashyoni 
tayyorlash yoki uni qayta ishlash ( ishlov berish) yoxud boshqa ishni bajarib, 
natijasini buyurtmachiga berish yoki boshqa tarzda topshirish haqida tuziladi. 
Albatta, bunday turdagi ijara pudratchidan maxsus bilimlar va malakalar talab 
2
Muhammedov.H. Xorijiy mamlakatlar davlati va huquqi tarixi I qism Toshkent.: TDYU-2005.B-245-246-247. 

---

qilgan.Biroq rim quldorlik jamiyatida erkin kishilar uchun haq to‘lanadigan 
yollanma mehnat obro‘yini to‘kadigan mashg‘ulot hisoblangan. Shu sababli 
yuristlar rassomlar va boshqa erkin kasblaring vakillari bunday turdagi 
shartnomani tuzmaganlar . Ular o‘zlari tomonidan bajarilgan ishlar uchun yoki 
ko‘rdatgan xizmatlari uchun yollanma haq emas , balki “ faxriy mukofot ”-gonorar 
olishgan.Klassik davrda deliktlardan (huquqni buzishdan ) kelib chiqadigan 
majburiyatlar yanada rivojlangan. Bir tomondan , bir qator xususiy deliktlar 
ommaviy deliktlar (jinoyatlarga ) aylanishining sezilarli jarayoni kuzatilgan , 
boshqa tomondan –xususiy deliktlarning yangi turlari yaratilgan. Yangi turdagi 
xususiy deliktlar qatoriga aldash (dolus malus) va do‘q-po‘pisa (metus) 
kirgan.Aldash yetkazilgan zararga teng miqdorda haq to‘lash majburiyatini keltirib 
chiqargan , metus esa yetkazilgan zararning to‘rt barabar miqdorini qoplash 
majburiyatiga olib kelgan . Pretor huquqiga kreditorlarni aldash kabi o‘ziga xos 
delikt ham mavjud bo‘lgan.
3