Жащон бозори



Download 185 Kb.
bet1/2
Sana20.07.2022
Hajmi185 Kb.
#827820
  1   2
Bog'liq
1411489115 59320


Жахон бозори. Халкаро валюта-кредит пул мунособатлари


Режа:

  1. Жахон бозори

  2. Халкаро иктисодий муносабатлар

  3. Халкаро иктисодий муносабатлар ва унинг таркиби

  4. Халкаро валюта муносабатлари ва валюта тизими

Хозирги пайтда хар бир мамлакат халкаро алокалар: савдо, капитал, ишчи кучи миграцияси, ахборот, кредит ва инвестицияларсиз самарали ривожлана олмайди.
Шунинг учун иктисодчилар халкаро иктисодий алокаларни урганиш, жахон иктисодиётида руй бераётган узгаришларни, янги вазиятни тахлил килиш, тараккиёт тенденцияларини аниклашга катта ахамият беришади.
Жахон хужалигининг шаклланиши иктисодиёт назарияси фани олдига мамлакатларни халкаро иктисодий муносабатларда катнашишининг фойдалими ёки йук эканлишни аникдаш муаммосини куяди. Иктисодиёт фани бу масала билан узок вактдан бери шугулланиб келмокда. Бу масалани биринчи булиб кутарганлар меркантилистлар булиб, улар ташки савдо сиёсатини юритиш масалаларини тахдил этар эканлар, албатта, эътиборни бу муаммога каратишлари зарур булган. Улар бойлик тушташ учун давлат иложи борича купрок ташки бозорда товар сотиши, камрок сотиб олиши зарур эканлигини таъкидлайдилар.
Меркантилистларнинг ташки иктисодий алокаларининг роли хакидаги гояларини классик мактаб вакиллари давом эттиришди. А. Смит фикрича, агар биронбир бегона мамлакат бирон турдаги товарни узимизда ишлаб чикаришга караганда арзон нархда таъминлаш имкониятига эга экан, бу товарни улардан сотиб олиб, шу товарни узимизда ишлаб чикариш учун сарфлайдиган мехнатни бошкаларга караганда устунликка эга булган махсулот ишлаб чикаришга сарфлаганимиз маъкул.
Коидага кура купрок мехнат сарфланган, кайта ишланган махсулотларни сотган маъкул. Экспортга целлюлоза чикаргандан кура когоз, металлга караганда станок, ускукалар, хом нефтга караганда бензин, мойлаш материалларини сотиш маъкул. Хуллас, киммат товарлар, хизматларни сотиш, арзон такчил молларни сотиб олиш афзал. Бошкача айтганда, ташки савдони амалга ошириш мезони булиб нархлар юзага чикади. Бунда оддий нарх эмас, балки ички ва жахон нархлари нисбати асосий рол уинайди. Бразилия кофе сотади, Саудия Арабистони нефт, Япония маиший техника сотади. Сабаби миллий хужалик учун фойда келади.
Адам Смит фикрича, халкаро савдони амалга ошириш шарти миддий нархлар билан жахон нархлари, уларни ишлаб чикариш учун килинган абсолют харажатлар уртасидаги фаркдир.
Смит сунъий равишда савдони чеклашга карши чикиб, каерда махсулот арзон булса, шу мамлакат билан савдо килиш керак. Агар вино Францияда Португалияникидан кура арзон, яхши сифатли булса, уни Франциядан сотиб олиш керак. Шотландияда вино учун узум етиштиришни нима кераги бор, чунки у ерда вино ишлаб чикариш Португалияга караганда 30 марта кимматга тушади, дейди.
А. Смит назарияси абсолют харажатлар принципига асосланади, яъни каерда харажат кам сарфланса махсулотни шу ердан сотиб олган маъкул.
Киёсий харажатлар устунлиги назариясини мехнат таксимотининг тугалланган модели сифатида Д. Рикардо ишлаб чикди. Смит гипотезаси бу назарияда алохида бир куриниш сифатида талкин этилади.
Д. Рикардо, агар харажатлар буйича абсолют устушшк йук булса нима килиш керак? Бунда мамлакат уз товарининг маълум кисмини сотса буладими? деган савол куяди. Унга халкаро товар айирбошлаш учун харажатлар уртасида абсолют фарк булиши шарт эмас. Бунда харажатлар бирбирига таккосланганда нисбий фарк килса булди. Харажатлар нисбийлиги принципи—узаро манфаатлар принципидир.
Д. Рикардо халкаро мехнат таксимоти ва ишлаб чикариш ихтисослашуви муаммоларини чукур урганиб, давлатнинг экспорт ва импорт имкониятлари нисбатини тахлил килади. У халкаро ишлаб чикаришнинг ихтисослашуви ва узаро манфаатли савдонинг зарурлигини, хатто хамма махсулотларни узи ишлаб чикариш имкониятларига эга, иктисоди юкори даражада ривожланган мамлакатлар учун хам зарур эканлигини асослаб беради. Бирон турдаги товар ишлаб чикариш, хизмат курсатишдаги афзалликлар энг аввало табиийгеографик шароитга боглик. У узининг "Сиёсий иктисод ибтидоси ва соликка тортиш" асарида Англия мовути билан Португалия виносини айирбошлаш буйича мисол келтиради. Айтайлик, Англияда мовут ишлаб чикариш йил давомида 100 ишчини талаб этсин. Шу мовут микдорига Англия Португалиядан вино олади, агарда узи ишлаб чикарса 120 ишчини жалб этиши керак. Португалияда эса жу микдордаги мовут ва вино ишлаб чикариш учун мувофик равишда 90 ва 80 кишининг мехнати талаб этилади. Уларни таккосласак Португалияда мовут ишлаб чикариш Англияга караганда арзон ва лекин вино ишлаб чикаришга караганда кимматрок. Бу Англия учун хам, Португалия учун хам мовутни винога алмаштириш афзалроклиги, очик бозорнинг ёпик бозордан устунлигини курсатади.
Мутлак устунлик (афзаллик) бир хил ресурс сарфлаш эвазига бир мамлакатда иккинчи мамлакатга караганда куп махсулот ишлаб чикариш еки бир хил махсулот ишлаб чикариш учун кам харажат килишда ифодаланади. Жадвал ракамларидан куриниб турибдики, Португалия Англияга нисбатан хар икки махсулот вино ишлаб чикаришда хам мовут ишлаб чикаришда хам абсолют устунликка эга. Чунки, шу махсулотларни ишлаб чиариш учун Англияга нисбатан кам ресурс сарфлаяпти.
Киёсий устунляк (афзаллик) деганда бир мамдакатда яратилган маълум бир товарни иккинчи мамлакатга киёслаганда нисбатан паст харажатлар (мукобил киймат) билан ишлаб чикариш тушунилади. Рикардонинг мисоли буйича Португалия вино тайёрлаш учун 80 бирлик, Англия 120 бирлик, яъни Португалия Англияга караганда 40 бирлик кам харажат килаяпти. Мовут ишлаб чикариш учун эса Португалия Англияга караганда 10 бирлик кам сарфлаяпти.
Жахон бозорида борган сари кайта ишловчи саноат махсулотлари, хизматлар билан савдо килиш ривожланиб боради. Бу махсулотларни ишлаб чикариш ва савдосида жахон нархларини ташкил топишида борган сари ана шу товарларнинг роли ортиб боради.
Мамлакатларда технология даражаси деярли бир хил, лекин ишлаб чикариш омиллари фаркданади. Ишлаб чикариш эса айнан ана шу омилларга боглик.
Кайси мамлакат узидаги сероб омилдан самарали фойдаланса нисбатан устунликка эга булади.
Жахон савдосининг таркиби миллий хужаликлардаги ишлаб чикариш омиллари нисбати билан богликлиги илгари сурилган назария швед иктисодчилари Эли Хекшер ва Бертил Олин (Улин) назариясидир.
Миллий иктисодиётдаги нарх билан жахон бозоридаги нарх уртасидаги фаркка биринчидан, ишлаб чикариш омиллари билан таъминланиш даражаси хар хиллиги; иккинчидан, у ёки бу товарларга булган мамлакат ичидаги эхтиёжлар сабаб булади.
Товар нархи ишлаб чикариш омиллари нархи билан боглик. Омиллар нархи эса хар бир миллий бозордаги уларга булган талаб ва таклифга караб шаклланади. Щар бир омилнинг нархи узгариши билан ишлаб чикариш омилларининг эгалари уртасидаги даромад кайта таксимланади. Харажатларда хар бир омилнинг улуши унинг нархлари асосида аникланади.
Хекшер-Олин назариясининг мохияти кискача куйддагича ифодаланади: мамлакат ишлаб чикариш омилларидан кайси биридан самарали фойдаланса шу омилларнинг улуши куп булган товарларни экспорт килади, кайси ишлаб чикариш омили такчил булса шу омил асосий урин тутган товарларни импорт килади.
Бу моделдан савдо стратегияси тузишда фойдаланилади. Омиллар устунлигини хисобга олиб экспортни рагбатлантириш чоралари курилади.
Узаро манфаатли савдодан хар бир мамлакат кай даражада наф куриши импорт ёки экспортнинг хажмига ва жахон нархларига боглик.
XX аср, айникса унинг иккинчи ярмидан бошлаб мамлакатлар уртасида жахон бозори учун ракобат кучайди. Бунда ихтисослашиш, капиталдан унумли фойдаланиш эвазига уртача харажатларни пасайтиришга эришиш мумкинлиги натижасида ракобатда устунлик ишлаб чикариш консентрациясининг усиши, трансмиллий корпорациялар вужудга келишига олиб келди. Америкалик иктисодчи М. Портер халкаро савдони мамлакатлар уртасидаги ракобатчилик нуктаиназаридан урганиб чикци ва мамлакатнинг ракобатдаги устунлиги унинг етакчи фирмаларининг ракобатбардошлиги билан аникланади, чунки жахон бозорида мамлакатлар эмас, балки товар ишлаб чикарувчи, хизмат курсатувчи фирмалар ракобатлашади деган хулосага келди.
Унинг фикрича ташки бозорни эгаллаш биринчидан, ракобат стратегиясини тугри танлаш; иккинчидан, эса ракобатда устунликка олиб келувчи омиллар (детерминатлар) нисбатига борлик:
Фирманинг стратегияси:
-Фирма фаолият юритаётган тармокнинг таркибига (шу тармокда фирма ишлаб чикараётган товарга ухшаш товар ишлаб чякараётган фирма борми ёки пайдо булиши мумкинми, йукми) боглик.
-тармокда фирманинг тутган урнига боглик. Шундай килиб Портер диккатни миллий даражага эмас, балки алохида корхоналар даражасига каратади.
Фирманинг ракобатчилик стратегиясини мамлакатнинг ракобатдаги устунлиги омиллари билан кушиб бахр бериш керак. Бу детерминантларга куйидагилар киради.
1. Ишлаб чикариш омиллари (табиий, пул ресурслари, ишчи кучи ва уларнинг билими, малакаси даражаси, инфраструктура) билан таъминланганлиги.
2. Масштаб эффекти (корхона катталашиб бориши билан уртача харажатларнинг пасайишига олиб келувчи омиллар)дан фойдаланишга имкон берувчи ички талабнинг параметрлари.
3. Ухшаш ва узаро бир-бирини тулдирувчи, таъминловчи тармокларнинг ракобатбардошлиги.
4. Щукуматнинг роли. (Юкоридаги уччала детерминантларга ижобий ёки салбий таъсир курсатиши мумкин).
Бирбирига таъсир этувчи детерминантлар миллий иктисодиёт тармокларида нотекис таксимланиши натижасида бир-бирига боглик тармокларда ракобатбардош фирмалар ажралиб чикади.
Имтиёзлар белгилаш оркали миллий иктисодиётни ривожланишига таъсир этиш мумкин. Лекин у негатив самара бериши хам мумкин.
Ташки бозорга мулжалланган ракобатга бардошли тармокларни ривожлантириш учун имтиёзлар белгилаш мамлакатга фойда келтиради, лекин гохдда кутилмаган натижа хам олиб келади. Эксгюртнинг усиши дунё бозорида таклифнинг усишига у уз навбатида жахон бозоридаги нархларни пасайишига олиб келади. Нарх узгармаган такдирда хам экспортга мулжалланган секторга бошка сохалардан ишлаб чикариш омилларининг окиб утишига олиб келади. Натижада иктисодиёт бир томонлама ривожлана бошлайди.
Киёсий харажатларнинг охирги варианти П. Самуэльсон томонидан ишлаб чикилди. У ишлаб чикариш омиллари нархларини тенглаштириш тенденцияси хукм суриши омилларни бир мамлакатдан иккинчисига окиб угишига сабаб булишини, ташки савдо даромадларни таксимланишидаги бекарорликни кучайишига таъсир курсатишини математик хисобкитоблар билан асослаб беради.
Мехнат таксимоти ва эркин савдонинг фойдалилигини аллакачонлар назариётчилар хам, амалиётчилар хам тушуниб етишган. А. Смит шундай деган экан, хар бир тугри фикр юритадиган оила бошлига учун асосий коида бу бозордан арзон сотиб олиш мумкин булган нарсани уз уйида тайёрлашга уринмасликдир. Щунарманд узига кийим тикишга харакат килмайди. Бунинг учун тикувчига мурожаат килади. Фермер булса хар иккисини ишини хам бажармай шу хунар эгалари хизматидан фойдаланади. Щар бирига ихтисослашган мехнатдан фойдаланиш узи шу нарсани ишлаб чикаришдан кура арзонга тушади. Шундай холат жахон хужалигига хам тегишли. Лекин, бу ерда соф иктисодий алокаларгина эмас, сиёсий ва харбий ракобат, карамакаршиликлар мавжудки, окибатда мамлакатлар уз миллий ишлаб чикаришини химоя килишга мажбур булади. Купинча давлат айрим товарларга экспорт имкониятлари, бошка товарларга импорт учун кулай шароит яратади. Ана шу давлатнинг юритаётган ташки иктисодий сиёсатига кура уни протекционизм ёки фритредерлик сифатида ажратилади.
Протекционизм (лотинча Protectio - химоя демакдир) миллий хужаликни чет эл ракобатидан химоя килади, чет эл бозорларига фаол кириб боришга шароит яратади.
Шунинг учун протекционизм узаро боглик холда ички ва ташки иктисодий сиёсат тизими оркали амалга оширилди.
Протекционизм капиталнинг дастлабки жамгарилиши ва мануфактуранинг вужудга келиши билан боглик. Унинг назарий асоси меркантилистлар таълимоти булиб фаол савдо балансига эга булиш оркали мамлакатга олтин ва кумуш келишини таъминлайди. Кейинчалик давлатлар уз саноатини ривожлантиришни куллабкувватлайди. Бу сиёсат купрок ривожланаётган мамлакатларга хос.
Турли мамлакатларда импортга турли тусиклар куйилишига сабаб сифатида куйидаги далиллар курсатилади.

  • Мамлакатнинг узида ишлаб чикариш ва ахоля бандлигини таъминлаш лозим.

  • Чет эл арзон иш кучидая узини химоя килиш.

  • Энди оёкка тураётган миллий хужалик тармокларини химоя кшшш.

  • Миллий мудофаани мустахкамлаш.

  • Чет эл фирмалари томонидан уюштириладиган "демпинг"га йул куймаслик.

  • Давлат даромадларини купайтириш.

  • Чет эл капиталини жалб килиш.

Фритредерлик (инглизча Freeе trаdе - эркин савдо демакдир) йирик тадбиркорлар, монополиялар томонидан давлатни иктисодиётга аралашмаслигини талаб килиб юритиладиган сиёсат.
Халкаро алокалар аввало халкаро савдо тарикасида бошланиб жахон бозорининг шаклланишига олиб келди. Жахон бозори эса уз навбатида умумжахон хужалигининг таркиб топишига олиб келди.
Халкаро савдо мамлакатлар уртасида юз берадиган савдо-сотик муносабатлари булиб, улар товарларни четга чикариш (экспорт) ва четдан олиб келиш (импорт) билан ифодаланади. Халкаро савдо асосини халкаро мехнат таксимоти ва унинг чукурлашуви, мамлакатларнинг у ёки бу товарни ишлаб чикаришда тутган киёсий устунлиги белгилайди.
Жахон бозори давлатларнинг ташки иктисодий сиёсатига хам катта таъсир курсатади. Унда факат умумийгина эмас миллий манфаатлар хам уз ифодасини топади.
Шунинг учун хам борган сари халкаро савдосотик ривожланиб бормокда. Кейинги 15 йил мобайнида жахон мамлакатлари уртасидаги савдосотик 3 марта купайди.
Жахон бозорида савдо килинадиган товарлар ассортименти миллий бозорларга караганда чекланган. Сабаби хар бир мамлакат узи ишлаб чикариш имкониятига эга булмаган ёки ишлаб чикариш нисбатан куп харажатларни талаб этадиган товарларнигина сотиб олади.
Мамлакатда ишлаб чикарилган барча товарлар эмас, балки айирбошлаш мумкин еки зарур булган товарларгина сотилади. Улар асосан асбобускуна, кумир, нефт, газ, металл, пахта, чой, дон, кофе, ёгоч, жун, табиий каучук, сут ва сут махсулотлари, сариёг, тамаки кабилардан иборат.
Ундан ташкари, бу товарлар миллий бозорларга караганда катта партия (туда, туп)ларда чикарилади.
Жахон бозори миллий иктисодиёт ривожига катта таъсир килади. Бу уз навбатида жахон бозорида узгаришлар юз беришига олиб келади.
Жахон бозорида кейинги йилларда содир булган узгаришлар каторида куйидагиларни курсатиш мумкин:
1. Узок вакт жахон бозорида АКШ гегемонлик килган булса, энди борган сари АКШ узининг илгариги салохиятини йукотиб бормокда. Бир вактлар АКШ жахон экспортининг 1/3 кисмини ташкил этган булса, 80йилларда 1/8 тушди. Щозирги пайтда 1/10 атрофида. Борган сари, бу борада Япониянинг хиссаси АКШ га якинлашиб бормокца.
2. Сингапур, Жанубий Корея, Бразилия, Мексика, Хитой каби янги индустриал мамлакатларнинг жахон экспортидаш хиссаси ортиб бормокда.
3. ФТР натижасида халкаро савдонинг товар таркиби узгармокда. Фан сипши юкори, мураккаб технологик махсулотлар экспорти электротехника, электр ускуналари, транспорт воситалари хиссаси ортиб боряпти.
4. Айрим саноат тармоклари, жумладан кимё саноати нихоятда ихтисослашиб бормокда. Натижада, йирик экспортёрлар уз навбатида йирик имтюртёрлар хам булади. Масалан, 1996 йили АКШ нинг экспорти 848,7 млрд. доллар булгани холда, импорти 956,0 млрд. долларни ташкил этди. Германия экспорти 604,1 млрд. доллар булса, импорти 576,3 млрд. доллар. Япония, Буюк Британия ва бошка ривожланган мамлакатлар ташки савдо обороти хам шу жараённинг юз бераётганини тасдиклайди.
5. Купгина мамлакатлар кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришни купайтириб, узиниузи таъминлагани сабабли, жахон бозори товар обороти таркибида кишлок хужалиги махсулотларининг хиссаси камайиб бормокда. Тайёр махсулотлар хиссаси эса усиб бормокда. 1980-1996 йиллар уртасида жахон экспортида тайёр махсулотнинг улуши 65% дан 78% га кутарилгани холда, озиковкат махсулотлари улуши 12% дан 9% га, хом ашё, металлар 5% дан 2% га, энергия манбалари 12% дан 5% га, кишлок хужалиги хом ашёси 4% дан 2% га тушди. Вахоланки, II жахон урушигача товар оборотининг 2/3 кисмини озиковкат, хом ашё ташкил килган.
6. Ривожланаётган мамлакатлар экспортининг товар структурасида хам мухим узгаришлар юз берди. Илгари асосан хом ашё, кишлок хужалиги махсулотлари экспорт килинган булса, 60йиллардан бошлаб саноат махсулотлари айникса, енгил саноат махсулотларининг хиссаси усиб бормокда.
7. Жахон экспортида борган сари хизмат курсатиш улуши ортиб бормокца. Агар 1996 йили 1980 йилга нисбатан товар экспорти 2,9 марта усган булса, хизматлар экспорти 3,3 марта усди. Бу табиий, чунки жахон бозорининг ривожланиши узига хос инфраструктуранинг ривожланишини объектив зарурат килиб куяди.
Борган сари ахборот билан таъминлаш, алока хизматининг ахамияти ортиб бормокда.
Халкаро микёсда хизматлар савдоси товар савдосидан фарк килиб, узига хос жихатлари билан ажралиб туради.
А) Хизматлар товарлардан фарк килиб, асосан ишлаб чикариш ва истеъмол бир вактда юз беради, товарга ухшаб саклаб булмайди. Шунинг учун хизмат курсатувчи билан истеъмолчи тугридантугри мулокотда буладилар. Товарлар савдоси эса купинча воситачилар оркали амалга ошади.
Б) Халкаро хизматлар савдоси товарлар савдоси билан богланган, уни усиб боришига олиб келади. Четга товар чикариш бозор холатининг конъюнктурасини урганишдан бошлаб, уни ташиб олиб бориш билантугайди. Фан сигими юкори товарлар, мураккаб технология жуда катта хажмдаги техник хизмат курсатишни, ахборот ва маслахат беришни талаб килади. Жахон бозорида товарларнинг муваффакиятли савдоси ана шу хизматларга боглик.
В) Хизмат сфераси давлат томонидан купрок химоя килинади. Транспорт, алока, молия, сугурта хизматлари, фан, маориф, согликни саклаш анъанавий тарзда жуда куп мамлакатларда кисман давлат тасарруфида ёки давлат томонидан каттик назорат килинади.
Г) Щамма хизматларни хам товарга ухшаб халкаро хужалик оборотига кенг жалб этиб булмайди. Масалан, шахсий истеъмолни кондирадиган коммунал, маиший хшматларни курсатиш мумкин.
Д) Борган сари комштекс хизмат курсатишни талаб этадиган туризм ривожланиб боради. Халкаро микёсда маданий алокаларнинг ривожланиши хам хизмат курсатишнинг ривожланишига олиб келади. Натижада борган сари хизмат курсатиш сохасида банд булганларнинг сони ортиб бормокда.
Е) Хизматлар бозорида хозирги пайтда инжиниринг хизматлари курсатиш алохида урин тутади.
Инжиниринг хизматига саноат, инфраструктура ва бошка объектларни яратишда тижорат асосида турли инженерлик маслахат хизматлари курсатиш киради. Лойихалашдан аввал тадкикот утказиш, илгари сурилган гояни техникиктисодий асослаш хизматлари, сунгра лойихалаш (лойиха, схема, бош режа, ишчи чизмалар тайёрлаш), хамда лойихалашдан сунгги хизматлар (контрактшартнома материалларини тайёрлаш ва бошкалар) киради.
Кейинги лайтларда инжяниринг хизмати лойихалаш билан боглик булган хизматларнигина эмас, бира туласи объект курилишини хам камраб олмокда.
Одатда катта ахамиятга эга объектларни халкаро микёсда тендер конкурс утказиш йули билан бунёд килинади.
Халкаро икгисодий алокаларни амалга оширишда транспорт хизмати курсатишнинг ахамияти бекиёс.
Транспорт хизмати курсатиш - бу янги йуллар, транспорт, комплекс сервис хизмати курсатишни ривожланишигина эмас, балки халкаро интеграция занжирининг мухим халкасидир. Шунинг учун халкаро микёсда бу сохага ахамият кучаймокда. Республикамизда хам чет эл давлатлари билан хаво, темир йул, автомобил йуллари оркали алокаларни кучайтиришни кузда тутган холда, янгиянги йул курилишларига алохдда эътибор каратилмокда.
Узбекистон БМТ нинг "Транзит юк ташишда хамкорликни ривожлантириш оркали савдони кенгайтириш" дастурини руёбга чикаришда иштирок килмокда.
Узбекистон Пекинни Истанбул билан боглайдиган Трансосиё магистралининг таркибий кисми булган Тажан-Сарахс-Машхад темир йулини куришда фаол катнашди. Щозирги пайтда "Трасека" лойихасини амалга оширишда фаол катнашаяпти.
Турли сохаларда ахборот хизматлари: фантехника сохаскда илмий ахборотлар, халкаро компьютер "маълумотлар банки" оркали хизмат курсатиш кенгайиб боради. Согликни саклаш, маориф сохасида кулланиладиган янги илгор усуллар билан айирбошлаш жадаллашади.
Халкаро илмийтехник алокалар кисман тижорат асосида, кисман бепул амалга оширилади.
Одатда, мамлакат четдан ихтироларни ишга солиш, кулланилиши учун унинг патентлари, лицензияларини сотиб олади. Шу билан бирга, катор мамлакатлар чет эл фирмалари уз илмийтехник махсулотларини хайрия сифатида тухфа килиши ёки кисман хак тулаш йули билан бериши мумкин. Бунинг учун махсус хайрия фондлари мавжуд. Улар таълим, фан ютукларини бутун жахон микёсида таркатишга таъсир килади.
Илмийтехник, технологик янгиликлар (ноухау), инжиниринг хизматлари курсатиш инфраструктура объектларининг лойихаларини ишлаб чикиш, куриш, яратишни урганиш учун уз мутахассисларини бу сохадаги етакчи мамлакатларга юбориш кенг ёйилмокда.
XX асрнинг 70-йилларидан бошлаб, ишчи кучи миграцияси кенг ёйилди, яъни мехнат ресурсларини бир мамлакатдан бошка мамлакатга кучиб утиши кучайди.
Бунинг сабаблари турлитуман. Улардан энг асосийлари икгисодий сабаблар булиб:
Ишсизлик даражасидаги фарк.
Иш хакидаги фарк.
Турмуш даражасидаги фарк.
Шароитдаги фарк ва бошкалар.
Одатда иш кучи камбагал мамлакатлардан бой мамлакатлар томон окади. Четдан келган ишчиларни ишлатишдан манфаат курилмаганда иш кучи миграцияси бу даражага келмас эди.
Энг аввало, четдан келган иш кучи арзон. Ундан ташкари, айрим иш турлари борки, ривожланган мамлакатлардаги ишчилар уларни бажаришни куп хам хохлашмайди. колаверса, бу мамлакатлар осонгина юкори малакали мутахассисларга эга булишади. Бундай мутахассислар тайёрлаш учун зарур булган маблаг тежаб колинади.
Юкори малакали мутахассисларни ривожланган мамлакатлар томон эмиграцияси иктисодий адабиётларда аклларни окиб утиши (drain of brain) деб аталади.
Умумжахон хужалигида ишчи кучи миграциясининг жадаллашувига катор омиллар сабаб булади.
1. Транспорт ва алокаларнинг ривожланиши иш кучини географик жихатдан кучиб юришини осонлаштиради.
2. Ишлаб чикариш ва ижтимоий хаётни ахборот билан таъминлаш турли мамлакатларни фан ва маданияти, билим ва малака мезонларини якинлаштиради.
3. Трансмиллий корпорациялар фаолияти факатгина иш кучини географик жихатдан кучиб юришнигина эмас, жахон микесида куллаш шароитларини хам тенглаштириш имконини яратади.
Миграция жараёнининг кучайиши халкаро мехнат бозори' ни шаклланишига олиб келди.
Иктисодчиларнинг хисобига караганда 90-йилларнинг бошларида иммиграцион ишловчилар 25 млн. кишидан кам булмаган. Агар уларнинг оилаларини хам хисобга олинса, у холда бу курсаткич 3-5 мартага купаяди.
Айникса нефтга бой Араб Шарки мамлакатлари, Саудия Арабистони, Бахрейн, кувайт кабиларда демографик вазият узига хос булиб, бу мамлакатларда ахолининг 60-75% ни иммигрантлар ташкил этади, вахоланки, 50йилларда улар 5-10% ни ташкил этган.
Хозирги пайтда мураккаб муаммолардан бири иш кучининг нолегал миграцияси булиб, уни аник микдорини айтиш кийин. Айрим маълумотларга кура АКШдаги яширин иммигрантлар микдори 2-13 млн. киши атрофида.
Улар асосан малака талаб килмайдиган, нисбатан маоши кам беобру ишларни бажаришади.
Халкаро муносабатларда капитал миграцияси мухим урин тутади. Капитал миграцияси икки шаклда юз беради: 1. Четга тадбиркорлик капитали чикариш ёки чет элда иктисодий фаолиятини инвестиция килиш;
2. Ссуда капитали чикариш ёки халкаро кредит.
Ташки иктисодий алокаларни биз купрок товар экспорти ва импорти тарзида куришга урганиб колганмиз. Лекин хозирги замон иктисодиётида махсус товаркапитал экспорти ва импорти мухим урин тутади.
Четга капитал чикаришнинг асосий сабаби хужалик хаётининг байналмилаллашуви ва четдан олиниши мумкин булган фойданинг юкори булиши булса, капитал импорт килаетган мамлакат учун эса четдан келган маблаг эвазига иктисодий фаолиятини жадаллаштириш.
Капитал миграцияси бу маълум манфаатли максадга каратилган пул маблагларини бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга кучишини ифодалайди.
Четга капитални тадбиркорлик (сохибкорлик) капитали тарзида чикариш икки хил: тугридантугри ва портфел шаклида чикарилади.
Тадбиркорлик (сохибкорлик) капитали чикаришда узок муддатли чет эл инвестициялари савдо, саноат ва бошка сохаларга куйилади.
Турридан-тугри капитал чикариш бу инвестиция микдори чет эл корхоналарини назорат килиш хукукини берадиган даражада капитал куйишдир. Бу назарий жихатдан карасак 50% дан ортик булиши керак. Лекин реал хаётда бу микцор турли мамлакатларда турлича булиб, компаниялар капитали 20-25% ва ундан хам кам микдорини ташкил этиши мумкин. Масалан, АКШ да назорат пакети акционерлик капиталининг 10% гача кисмини ташкил этиши мумкин.
Портфэл инвестиция эса капитал куйилган корхона устидан назорат килиш хукукини бермайди. Бунинг учун унинг микдори етарли эмас.
Шундай килиб, тугридантурри ёки портфел шаклидаги капитал чикаришнинг фарки куйилган капитал корхона устидан назорат урнатиш хукукини бериш ёки бермаслигига караб аникланади.
Щозирги даврда тугридантугри инвестиция хажми ортиб бориши кузатилмокда. Бунда ривожланган мамлакатлар, биринчилар каторида эса Япония, АКШ, /арбий Европа мамлакатлари туради.
Агар XX асрнинг биринчи ярмида капитал мустамлака ва карам мамлакатларга чикарилган булса, хозирги пайтда хусусий тугридантугри инвестицияларнинг 70-75% ривожланган мамлакатларга тугри келади.
Бунинг энг асосий сабабларидан бири ривожланаётган мамлакатларда кайта ишлаш саноатида капитал сирими юкори, ишчилардан юкори малака талаб киладиган йирик микёсдаги ишлаб чикаришни яратиш имкони йукдигидир.
Саноати ривожланган мамлакатларнинг молиявий имкониятлари катта, ички бозор имкониятлари хам. Бу мамлакатлар уртасида капитал миграцияси уларнинг капиталини байналмиллашувини кучайтиради, хужалик алокалари чукурлашади.
Ривожланган мамлакатлар уртасида капитал миграцияси бир неча даражада амалга ошади:
а) хозирги замон иктисодиёти асосий марказлари булган АКШ-/арбий Европа-Япония уртасида;
б) алохида мамлакатлар уртасида;
в) мамлакатларнинг бир турдаги тармоклари уртасида. Капитал миграцияси макро ва микро микёсда юз беради, яъни мамлакатлар уртасида юз берганда мамлакатнинг статистик хисоботи ва тулов балансида акс эттирилади.
Микро микёсда, яъни корпорациянинг ички каналлари оркали купрок ТМКларнинг бош(она) компанияларидан филиаллари, иккиламчи (киз) компанияларига, шохобчалари (невара) томон капитал харакати тарзида юз беради. Миллий чегарадан бу капиталлар трансферт нархлари механизми оркали утказилади.
80-йилларнинг бошларигача капитал купрок гарбий Европа мамлакатларига оккан булса, хозирга келиб АКШ га купрок йулланмокда.
Кейинги пайтларда нефт казиб олувчи мамлакатлар (ОПЕК аъзолари) томонидан ривожланган мамлакатларга капитал чикариш усиб бормокда.
Мамлакатимизда чет эллик инвесторлар иштирокида унлаб кушма корхоналар ташкил этилди. Кобул-Туйтепа - Текстайлс" (Жанубий Корея), "Аснамтекстил", "Катекс", "Элтекс", "Самжантекс" (Туркия), "Супертекстил" (АКШ) ва бошкалар мамлакатимизнинг тукимачилик саноатини юкори погонага кутаришда мухим рол уйнамокда.
Дунё иктисодида эркин иктисодий зоналар алохида урин тутмокца. Бу зоналарни ташкил килиш бозор иктисодиётининг очик иктисод булишидан келиб чикади. Бу зоналар алохида макомга эга булади. Турли мамлакатлардаги бундай зоналарда хорижий ва миллий тадбиркорлар фаолияти учун кулай, имтиёзли шароит яратилган. Бу зоналар уз фаолиятини йуналишига караб турлича булиб эркин савдо зоналари, эркин бож худудлари, эркин саноат зоналари, эркин "очик" зоналар, технология зоналари, комплекс зоналаридан иборат.
Турли мамлакатлар эркин иктисодий зоналар ташкил этиш билан турли максадларни уз оддига куяди. Буларга корхоналар фаолиятини фаоллаштириш, саноатни модернизация килиш, ички бозорни юкори сифатли товарлар билан тулдириш, ташки иктисодий алокаларни ривожлантириш, экспорт ва импортни кенгайтириш, чет эл инвестицияларини жалб этиш, янги технологияларни узлаштириш, иктисодий колок худудларни ривожлантириш, ишчи кучи малакасини ошириш ва бошкалар киради.
Бу зоналарда фаолият юритиш учун махсус имтиёзлар берилади. Бу имтиёзлар бож тулаш, солик тулаш, назорат урнатиш ва бошкалардан иборат.
Халкаро иктисодий алокаларда ссуда капитали миграцияси алохида урин тутади. Бу алокалар ссуда капитали бозори оркали амалга оширилади. Бу бозор жахон хужалиги ташкил топиш жараёнида шаклланган.
Ссуда капитали экспорти хозирги замон халкаро кредитининг асосидир. Четга капитал чикаришдан максад ссуда проценти шаклида купрок фойда олиш. Албатта, капитал импорти карз олувчи учун хам фойдали. Агар бундай булмаганда у маълум хак тулаш эвазига карз олмаган буларди.
Ссуда капитали бозорида утказиладиган операцияларнинг иктисодий мазмунига кура, иккига булиш мумкин: жахон пул бозори ва жахон капитал бозори.
Жахон пул бозорида киска муддатли кредит бериш амалга оширилади.
киска муддатли кредит муомала сфераси асосан халкаро савдо учун берилади. Капитал бозорида эса урта ва узок муддатли кредит берилади.
Урта ва узок муддатли кредит асосан капитал куйилмаларини молиялаштириш тарзида амалга оширилади. У асосан жахон микёсида такрор ишлаб чикаришни кенгайтиришга каратилган.
Капитални узлаштиришнинг аник шаклига кура капитал бозорини иккига: кредит бозори ва кимматбахо когозлар бозорига булиш мумкин.
Халкаро пул бозори туну кун тинимсиз ишлайди. Бир мамлакатдан иккинчи мамлакатга хар кандай конвертирланадиган валюта тарзида сунъий ер йулдошлари, халкаро телетайп алокалари оркали бир лахзада анчамунча пул кучириш мумкин.
Бериладиган маблаг манбаига кура халкаро ссуда: банк кредитлари ва тижорат кредитлари шаклида булиши мумкин.
Кредитлар хусусий фирмалар ва банклар, давлат идоралари, халкаро молия ташкилотлари (Халкаро валюта фонди, Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки ва бошкалар) томонидан берилади.
Халкаро кредит бериш икки йуналишда амалга оширилади:
А) Одатдаги ссуда капитали бозордаги талаб ва таклиф асосида шаклланадиган процент асосида бериладиган кредит. Бу кредитларни банклар, ТМКлар, молия корпорациялари беради.
В) Имтиёзли ёки текин бериладиган кредит. Бу кредитларга олинадиган процентлар нихоятда паст булади еки умуман процент олинмайди. Бундай кредитлар бой давлатлар, ута йирик компаниялар ва халкаро ташкилотлар томонидан махсус халкаро дастурларни амалга ошириш учун берилади. Масалан, Европа тикланиш ва тараккиёт банки Узбекистондан кичик бизнесни куллаш учун 60 млн. долларлик кредит линияси очди.
Мамлакатларнинг барча иктисодий муносабатлари уларнинг тулов балансида акс этади. Тулов баланси 4 асосий булимдан иборат:
1. Савдо баланси - товарлар экспорти: даромадлари ва импорт харажатлари;
2. Хизматлар балансида унда курсатилган хизматларга олинган даромадлар ва чет эл хизматларидан фойдаланганлик учун харажатлар курсатилади. Бу балансда молия хизматлари учун туловлар дивиденд, процентлар хам уз ифодасини топади. Бу балансда чет эл фукароларидан ва давлатдан фукароларга трансферт туловлари чет эл активларини харид килиш хам киритилади.
3. Нотижорат операциялар баланси. Бу баланс хамма турдаги бепул товарлар етказиб бериш, ёрдам ва хайрия пулларини кучиришларни уз ичига олади.
4. Капитал ва кредитлар харакати баланси. Бу балансда давлат ва хусусий капиталларнинг харакати, хамда олинган, берилган халкаро кредитлар нисбатини ифодалайди.
Йил охирида хар йили тулов балансининг даромадлари билан харажатлари солиштирилиб, экспорт ёки импортнинг куплиги аникланади.
Агар импорт экспортга нисбатан кам булса, сальдо мусбат булиб, экспорт эвазига чет эл валютасида даромад олинади ва шу мамлакат уз олтинвалюта резервини тулдириш имкониятига эга булади.
Тулов балансини давлат бир неча усуллар билан тартибга солади:
1. Бевосита назоратни амалга ошириш. Бунда импортни чеклаш, божхона ва бошка йигимлар, акцизлар, узок ёки киска муддатли капитал чикариш назорати, чет эл инвестициялари буйича даромадларни олиб чикишни чеклаш, такиклаш кабилар оркали амалга оширилади.
2. Дефляция1 оркали. У ички иктисодий вазифаларни ечишга каратилган, лекин ундан тулов балансининг ахволини яхшилашда фойдаланилади. Чунки ички вазият ташки муносабатларга албатта таъсир курсатади.
3. Валюта курсини узгартириш. Щар бир мамлакат объектив заруратдан келиб чикиб, "сузиб юрувчи" (мослашувчи) ёки катьий кайд этилган валюта курсини танлайди.
Турли савдо ва молиявий операциялар утказилганда мамлакатлар уртасида валюта муносабатлари келиб чикади. Мамлакатлар уртасида иктисодий алокалар, жумладан товар оборотини ривожланиши куп жихатдан валюта муносабатларига боглик.
Халкаро микёсдаги хамма иктисодий алокалар айланиб келиб пул валюта оркали ифодаланади. Валюта деб, хар бир мамлакатнинг миллий бойлиги билан таъминланган пул бирлигига айтилади. Миллий валютанинг кадркиммати биринчидан, шу валютанинг товар билан таъминланиш даражасига, иккинчидан, бошка валютага эркин алмаштириш даражасига боглик.
Жахон хужалигида иктисодий алокаларни яхши йудга куйилган валюта муносабатларисиз амалга ошириб булмайди. Миллий хужаликларни байналмилаллашуви халкаро валюта муносабатларини ривожланишини такозо килади.
Халкаро валюта муносабатлари умумжахон хужалиги иктисодий алокаларининг мухим таркибий кисми хисобланади. Валюталар оркали жахон иктисодиёти тулов ва хисобкитоб операциялари амалга оширилади.
Миллий валюталар тизими асосида халкаро валюта тизими шаклланади. Халкаро валюта тизими деб, халкаро валюта муносабатларини ташкил этиш, тартибга солиш конункоидалари мажмуига айтшади. У халкаро битимлар оркали мустахкамланиб, давлатлар томонидан риоя кшшнади.
Халкаро валюта тизимининг асосини миллий валюталар ташкил этади. Ундан ташкари, миллий ёки жамоа резерв валюта бирликлари (расмий равишда АКШ доллари, Евро ва немис маркаси), халкаро ликвидлик активлари, валюта паритетлари ва курслари, валюталарни узаро алмаштириш шартлари, халкаро хисобкитоб олиб бориш, вадюта чеклашлари, валюта бозорлари, жахон олтин бозори ва бошкаларни уз ичига олади.
Тарихан халкаро валюта тизими XIX аср охирида шаклланган. Бунда халкаро хисобкитобларда купгина ривожланган мамлакатларда халкаро валюта сифатида олтиндан фойдаланилган.
Биринчи валюта тизими олтин стандартига асосланади. 1867 йили Париж келишувига биноан халкаро муносабатларда ягона тулов воситаси сифатида фойдаданишга келишилди.
Олтин стандартига мувофик мамлакатларга олтинни эркин олиб кириш ёки олиб чикиш, когоз пулларни олтинга алмаштириш, пул бирлигидаги олтин микдорини эркин белгилаш ва чеканка килиш назарда тутилган.
Тулов балансининг такчиллиги олтин билан ёпилган. Бир мамлакатдан олтинни иккинчи мамлакатга утиши автоматик тарзда тулов балансини тартибга солади.
Олтин шундай товарки, уни ишлаб чикариш чекланган, сабаби у табиаткинг узида чекланган. Шунинг учун олтин стан^пти шароитида хукумат ихтиёрий равишда муомалага когоз пул чикара олмайди.
Баркарор пул муомаласи, валюта курси халкаро савдони ривожлантирди. Чунки халкаро савдонинг натижаси ноаниклиги камаяди., Уни кандай булишини олдиндан тахмин килиш имконини беради. Лекин, шу билан бирга, валюта алмашинувини олтинга богланиши осон манёвр килиш имконини бермайди, айникса тушкунлик ва инкироз пайтларида айрим мамлакатлар уз банкноталарини олтинга айирбошлашдан воз вечишган.
XX аср бошларида олтин стандартидан фойдаланиш янги кийинчиликлар келтириб чикарди. Ишлаб чикаришни кенгайтириш, товар массасини купайишига олиб келди. Бу уз навбатида муомалада пул микдорини куттайтиришни талаб килади. Пул бирлиги олтин микдорига каттик боглангани олтин захираларининг узгариши сабабли пул бирлигида олтиннинг улуши ва расмий захиралар камая бошлади. Давлатнинг иктисодиётга аралашувининг кучайиши мамлакатда пул массасини узгартиришнинг мослашувчан механизмини талаб килди. Бу эса олтин стандарти буйича мумкин эмас. Натижада кредит пуллари борган сари олтинни сикиб чикара бошлади. Бу жараён биринчи жахон уруши туфайли янада тезлашди.
Окибатда халкаро микёсда олтин стандарти урнига олтин девиз стандарти кедди.
Олтин девиз стандарти олтин ва етакчи валюталарга асосланган. Етакчи мшший валюталар олтинни уринбосар (девиз)лари булиб, хисобкитоб ишлари улар оркали амалга ошириладиган булди. Бу карор 1922 йили Генуя конференциясида кабул килинган. Янги тизим олтин паритетларини сакиаган холда эркин тебранадиган валюта курслари тартибини урнатди.
Валюта тизимини тартибга солиш фаол валюта сиесатини утказиш, халкаро конункоидалар ишлаб чикиш билан амалга оширилди. Натижада, валюта муносабатларида бирмунча баркарорликка эришилди. Лекин, 30йиллардаги жахон инкирози бу жараёнга халакит берди. Иккинчи жахон урушидан аввал биронта мамлакат хам баркарор валютагаэга булмаган.
Уруш пайтида булса барча мамлакатлар валюта муносабатида катнашишидан катьий назар вадюта чеклашларини киритиб, валюта курсини музлатдилар.
Валгота инкирозини яна кайтарилишидан хавфсираш, мамлакатларни янги валюта тизимини ишлаб чикишга ундади. Бу пайтда жахонда етакчилик Европадан АКШ га кучди. Мувофик равишда икки лойиха: америка ва инглиз лойихаси илгари сурилди. Щар иккаласи хам олтин девиз стандартини колдириш, эркин савдо ва капитал кучишини, валюта курсларини баркарорлигини таъминдашга каратилган.
1944 йили Бреттон-Вудс (АКШ) валюта тизими кабул килинди. У олтин девиз стандартига асосланган булиб, олтин ва махсус маком (статус)га эга АКШ доллари ва фунт стерлинг ишлатиладиган булди. Икки йирик халкаро валюта кредит ташкилотлари Халкаро валюта фонди ва Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки ташкил этилди. Лекин хисобкитобларнинг асосий кисми долларда амалга оширилгани учун бу валюта тизими купрок "олтиндоллар стандарти" деб аталади. Бу тизим 70йилларгача амал килди. Халкаро валюта инкирози туфайли борган сари долларнинг олтин билан богланишини чеклаб, нихоят уз кучини йукотди. АКШ долларини олтинга алмаштириш тухтатилди. Чунки бутун дунега таркалган долларни олтинга алмаштириш учун АКШ нинг барча олтин захиралари хам камлик киларди.
1976 йили Халкаро Валюта фонди аъзолари Ямайканинг Кингстон шахрида ХВФ низомига узгартиришлар киритишди. Унга мувофик энди олтин жахон пули ролини уйнамайдиган булди.
Олтин пул сифатида амал килмай, бахоси талаб ва таклиф асосида шаклланадиган оддий товарга айланди.
Европа хамжамияти халкаро хисобкитобни тартибга солиш воситаси сифатида 1979 йилдан коллектив валюта "ЭКЮ"дан, 1999 йилдан эса "Евро"дан фойдаланилди. 2002 йилдан "Евро" реал пулга айланди.
Осиё, Африка, Лотин Америкаси мамлакатларининг хам бир неча коллектив валюталари булиб, улардан халкаро х^собкитоб бирлиги сифатида фойдаланилади. Бу Араб валюта фондининг "араб хисоб динори", Анд пакти мамлакатларининг "анд песоси", "КФА" француз франки амал килган Африка мамлакатларининг пул бирлиги ва бошкалар.
Щар бир мамлакат уз миллий валютасининг курсини хисоблашда ана шулардан хохлаган бирини танлаш имконига эга булади.
Халкаро валюта фонди халкаро муносабатларда валюталарни кай даражада эркин ишлатишга кура "валюта конвертацияси" тушунчасини ишлаб чикди. Унда икки нарсага:
1. Шу валютанинг халкаро хисобкитобларда кенг ишлатилиши;
2. Асосий валюта бозорларида эркин алмаштирилишига ахамият берилади.
Ана шундай эркин ишлатиладиган валюталар сифатида ХВФ 1986 йилдан ГФР маркаси, Франция франки, Япон иенаси, Англия фунтстерлинги ва АКШ доллари курсатилди. Бу беш валюта халкаро хисобкитобларда етакчи рол уйнайди. Улар ХВФ томонидан кредитларни кайтариш ва уларга фоиз тулаш учун кабул килинади.
Щозирги пайтда иктисодчилар валюталарни конвертация даражасига кура 3 гурухга булишади, айримлар эса икки гурухга:
1. Тула конвертирланувчи валюталар. Бунда миллий валюта хеч кандай тусиксиз хар кандай валютага эркин адмаштирилади. Пул утказиш буйича хар кандай операциялар хохлаган пайтда амалга оширилади.
2. Кисман конвертирланадиган валюталар. Бунда валюта алмаштириш ёки пул кучириш билан боглик операцияларда маълум чеклашлар мавжуд. Бу чеклашлар субъектлар (резидент, норезидентга нисбатан ёки объектлар (жорий тижорат операциялари буйича, капитал харакати акс этадиган операциялар буйича)га нисбатан, ёки узаро булиши мумкин. Масалан, ички конвертация булганда бошка валютани миллий валютага шу мамлакатда сотиб олиш мумкин. Ташки конвертацияда эса факат хорижликлар миллий валютани эркин сотиб олиши мумкин.
3. Конвертирланмайдиган валюта. Бошка валютага алмаштириб булмайдиган валюта конвертирланмайдиган валюта булади. Одатда иктисоди жуда колок мамлакатлар валютаси шундай валюталардир. Маълумки, халкаро хисобкитобларда бир мамлакатнинг счётларини тулаш учун шу мамлакатнинг валютаси булиши керак. Бунинг учун зарур валютани сотиб олиш керак. Валюталар олдисоттиси валюта бозорида амалга ошади. Валюта бозори расмий валюталар олдисоттиси умуман валюта битимлари тузиладиган марказлар булиб, улар жахон, худудий, миллий бозорлардан иборат. Улар валюталар микдори, сотиш хажми ва валюталар операциялари характери билан фаркланади. Жахон валюта бозорлари Лондон, НюЙорк, Париж, Цюрих, ФранкфуртМайн, Токио, Сингапур, Сянган, Бахрейнда жойлашган. Бу бозорларда жахон оборотида энг куп таркалган валюталар билан савдо килинади.
Бозорда валюталар валюта курси, яъни валюта бахоси буйича сотилади.
Валюта курси - бу бир мамлакат валютасининг бошка мамлакат валютасида ифодаланишидир. Валюта курси икки хил ифодаланади. Масалан, биринчи, турли валюталарнинг АКШ долларида, иккинчи америка долларининг ана шу валютадаги бахоси ифодаланади: масалан, 1000 сум - 1 доллар, 1 доллар - 1000 сум.
Валюта бозорлари икки турда: бошкача айтганда валютани тезда (икки иш кунида) етказиш, хамда мудцатли контрактлар, яъни келажакда белгиланган муддатда валютани алмаштириш тарзида булади.
Валюта алмаштириш курси хам икки хил булиб, бири эркин сузувчи курс, иккинчиси катьий кайд етилган курс булади.
Эркин валюта курси бозордаги талаб ва таклиф асосида шаклланади, давлат бунда валюта курси шаклланишига хеч кандай таъсир курсатмайди.
Катьий кайд этиладиган валюта курси, одатда маълум бир муддатга урнатилади. Бунда гуё маълум бир валютага булган талаб ва таклиф узгармайди.
Валюта бозорида одатда улар соф холда камданкам учрайди, улардан биргаликда фойдаланилади. Купинча бири иккинчисини тулдиради.
Хозирги пайтда бошкариладиган эркин сузувчи валюта курси - флоатингдан купрок фойдаланилади. Бунда давлат керакли томонга валюта курсини узгартириш учун валюта бозорида интервенцияни амалга оширади. Яъни бозорга маълум микдорда валюта чикариш оркали талаб ва таклиф нисбатини узгартиради. Масалан, Марказий банк бозорга кушимча доллар чикариб, сумнинг курсини кутариши мумкин ёки аксинча. Умуман бошка валюталар буйича хам шундай тарзда уларнинг курси узгаришига таъсир этилади.
Одатда валютанинг расмий курсидан ташкари харид кобилияти паритети - паритет курси хам хисобланади.
Авваллари, яъни олтин ва олтиндевиз стандарти тизимида валюта паритети турли мамлакатларнинг пул бирлигидаги олтин микцори таккосланган булса, олтин асос бекор килингач, харид куввати таккосланадиган булди.
Инфляция суръати миллий валютанинг кадрини туширади. Ундан ташкари, хар бир мамлакатда катор омилларнинг таъсири туфайли шаклланган нархлар, яъни миллий валютанинг харид куввати хам фарк килади.
Валюта курсининг узгариши иктисодиётнинг турли сохаларига турлича таъсир килади. Экспортга ишловчи корхоналар учун миллий валюта курсининг пасайиши кулай, импортга боглик корхоналар учун эса аксинча.
Валюта курсининг хар кандай тебраниши икки окибатга олиб келади: Экспортни ёки импортни кулай килиб куяди. 1. Четга экспорт фойдали ёки аксинча булиши мумкин. 2. Импорт товарлари кимматлашуви ёки арзонлашуви мумкин.
Экспорт-импорт куламига караб мамлакат иктисодиётини валюта курсига богланиши кучаяди.
Валюта курси валюта бозорида жуда куп омиллар таъсири туфайли шаклланади. Бу омилларни шартли равишда 3 гурухга булиш мумкин: узок муддатли, киска, урта муддатли.
Айрим иктисодчилар эса муддат жихатидан эмас, салмогига кура: фундаментал ва техникпсихологик омилларга булишади. Бунда техникпсихологик омиллар киска муддатли омилларга тугри келади.
Фундаментал омилларга:
а) узок муддатли: мамлакат иктисодиётининг умумий холати, мехнат унумдорлиги даражаси, ЯММ усиш суръати, пул тизими;
б) урта муддатли: тулов баланси холати, бюджет такчиллиги даражаси, узок муддатли капитал куйилмалар холати, инфляция суръати, пул-кредит эмиссияси, реал процент ставкалари, шу валютага булган ишонч, давлатнинг иктисодиётни тартибга солиш сиёсати, валюта сиёсати ва бошкалар киради.
Техник-психологик ёки киска муддатли омилларга бозорда кутилаётган узгаришлар, миллий ва халкаро микёсда истеъмолчиларнинг таъби, диди узгариши, даромадларнинг узгариши, йирик банкирларнинг фикри, валюта дилерларининг фикри, сиёсатчилар, президентларнинг узгариши, чайковчилик ва бошкалар киради.
Бу омиллар бирбири билан мураккаб тарзда богланиб, у ёки бу омил асосий рол уйнаши мумкин.
Мамлакат яратган махсулотига караганда куп харажат килар экан. Миллий валюта курси тушиб кетади. Щар бир мамлакат албатта ташки ва ички мувозанатга эришиш муаммолари билан тукнаш келади. Ташки мувозанат деганда, валюта курсини баркарорлаштириш ташки хисобкитобларни баланслаштириш кузда тутилади. Ички мувозанатда эса ялпи талабни тула бандликка мос келадиган даражада булишини таъминлаш назарда тутилади. Бир вактнинг узида ташки ва ички мувозанатни саклаш хар бир мамлакат учун кийин.
Купинча ташки балансга эришилса, мамлакат ичидаги муаммолар; ишсизлик, инфляция назоратдан чикиб кетиши мумкин, иккинчи томондан, ялпи талабни давлат бюджети ва пул-кредит сиёсати оркали тартибга солиш тулов баланси сальдосини, балансини бузади. У уз навбатида кайд этилган валюта курси даражасини узгаришига олиб келади.
Иктисодчиларнинг фикрига кура купрок ташки омиллар: капитал Миграцияси, экспорт талаби тебранишлари кучайган шароитда сузувчи валюта курсларини куллаш афзалрок. Ички омиллар (сиёсий, иктисодий баркарорлик ва бошкалар) роли кучайганда кайд килинган валюта курсларининг ахамияти ортади.
Сузувчи (мослашувчан) валюта курсларини ривожланган мамлакатларга, хом ашё экспорт киладиган мамлакатларга тавсия килинади. Ривожланган мамлакатларнинг хом ашёга талаби эса иктисодий циклга боглик, айни пайтда ички харажатлари ностабил булган мамлакатлар учун эса кайд килинган валюта курслари асосида иш юритгани маъкул.
Охирги йиддарда валюта муносабатларининг бекарорлиги туфайли уларни халкаро микёсда тартибга солиш эхтиёжи кучаймокда. Шунинг учун хам ривожланган етти мамлакатларнинг иктисодий алокаларни тартибга солиш масалаларини хал килишдаги роли ортиб бормокда. Бунда шу мамлакатларнинг хукумат бошликпари ва молия вазирликларининг кенгаши алохида урин тутади.
Турли мамлакатларнинг икгисодий сиесатани таккослашни таъминлашга имкон берадиган катор курсаткичлар (индикаторлар) белгиланди. Булар ички миллий махсулот усиши, ички талаб даражаси, ишсизлик, инфляция, савдо ва тулов баланси ахволи, пул массаси ва процент ставкаларининг усиш суръати, товарлар нархи ва валюта курси даражаси, давлат бюджетининг холати кабилардан иборат.
Умуман олганда, халкаро микёсда турлитуман алокаларни тартибга солиш, иктисодий хамкорлик, иктисодий ва умуминсоний муаммоларни хал килишда ривожланган мамлакатлар мухим урин тутгани холда, борган сари жахон хамжамияти томонидан ташкил этилган турли халкаро ташкилотлар, чунончи БМТ, ХВФ, Жахон банки ва бошкаларнинг роли ортиб бормокда.



Download 185 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish