Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

2.3. Erte balalıq dáwirinde fizikalıq rawajlanıw.

Erte balalıq dáwiri: bóbeklik dáwirinen soń rawajlanıwdıń jańa basqıshı-erte balalıq- (1-3 jas) dáwiri baslanadı. Erte balalıq dáwiri bala ómirindegi eń áhmiyetke iye, onıń keleshektegi psixologiyalıq rawajlanıwın belgilep beretuǵın belgili dáwir bolıp esaplanadı. Bul dáwirdegi rawajlanıwdıń tiykarın balanıń durıs júriwi, pikirlesiwge kirisiwi hám predmetli iskerlikti iyelew ózgeshelikleri quraydı. Tikke hám durıs júre alıw imkaniyatı balanı, turaqlı ráwishte jańa maǵlıwmatlardı iyelewge tiykar boladı. Bul jastaǵı balalar óz is-háreketleri menen oǵada aktiv hám úlkenler menen pikirlesiwge umtılǵısh boladı. Júriwdi úyreniw balanıń fizikalıq ósiwi ushın ǵana emes, al onıń psixikalıq rawajlanıwı ushın da belgili áhmiyetke iye. Balanıń erkin háreket etiwi – júriwi sebepli kóplegen predmetlerge dus keledi, olardıń nelerge paydalanılıwın «ámel»de korip biledi hám ózi de olardan kerekli orında paydalana baslaydı. Bala júriwdi úyrengennen soń, keńislikti de bile baslaydı. Kishkene balalar «jaqındaǵı» keńislikti qollarınıń háreketi járdeminde bilip aladı, bunda kóz de qatnasa baslaydı. Baqshaǵa shekemgi jastaǵı bala «uzaqtaǵı» nárseni dusmal qıla baslaydı. Bala júre baslaǵanda, óz ayaǵınıń járdeminde aralıq hám jónelis penen tanısadı, onıń kóz, qol hám ayaqlarınıń óz ara kelisip háreket qılıwı, dáslepki kóz ólshemi ósedi hám aralıq hám predmetlerdiń turǵan ornın ádewir anıq aytıp beriw kónlikpesi júzege keledi.

Baqshaǵa shekemgi bolǵan jas dáwiriniń birinshi yarımında balalar predmetler menen háreket etip, tanısıp baradı. Háreketlerdiń barlıq koordinaciyası balada turaqlı dıqqattıń rawajlanıwına, ańlawdıń anıq bolıwına hám jiger kúshiniń ósiwine alıp keledi. Biraq balalardıń háreketleri úlkenlerdiń háreketlerine eliklew xarakterine iye boladı. Qanday da bir háreketti óz waqtında ózlestiriwi menen bala onı áste-aqırın erkin orınlap baradı, bul háreket onda batıllıq, isenim hám sabır-erlik sıyaqlı unamlı qásiyetlerdiń júzege keliwine járdem beredi. Bala ómiriniń úshinshi jılında, yaǵnıy organizmniń intensiv ósiwi hám rawajlanıwı dáwirinde háreketlerdiń kem bolıwı balanıń ulıwma ósiwine unamsız tásir etedi. Sol sebepli tiykarǵı háreketler (júriw, juwırıw, predmetlerge tırmasıp shıǵıw) menen birgelikte, qol háreketleriniń de durıs hám óz waqtında rawajlanıwı haqqında ǵamqorlıq qılıw zárúr. Balanıń háreketlerin tiykarınan onıń kúndelik iskerligi procesinde ósirip barıwǵa itibar beriw kerek. Mısalı, erkin túrde juwınıw, kiyiniw, awqatlanıw, gigienalıq shınıǵıwlar, oyın hám basqalar.

Háp qıylı háreketlerdi orınlaw hám predmetler menen háreket etiw dógerek-atiraptaǵı álemdi biliwge alıp keledi. Bala predmetlerdiń keńisliktegi ornı, jaylasıwı, sıpatı, kólemi, forması hám basqa da halatları menen tanısadı. Bulardıń barlıǵı seziw organlarınıń ósiwine unamlı tásir etedi. Bir jasar bala jaqsı rawajlanǵan sezgirlikke iye. Bala baqsha dáwiriniń baslanıwında ayırım dawıslardı, ózine jaqın adamlardıń dawıs tempin anıq ajırata aladı, bazıbir nárselerdiń dámi hám iyisin parıqlay aladı, reńlerdi tanıy baslaydı. Bul jas dáwirinde kóriw hám esitiw analizatorlarınıń rawajlanıwı, ásirese, joqarı dárejege jetedi. Bala tiykarǵı reńlerdi bir-birinen parıqlay aladı. Biraq balaǵa reńlerdiń atın aytıwǵa qaraǵanda, olardı bir-birinen ajıratıw ańsatlaw. Balalar reńlerdi bilse de, bul tarawdaǵı óz bilimlerinen jeterli dárejede jaqsı paydalana almaydı. Balalar qızıl reńdi ańsatlıq penen ajırata aladı, al kógis reńdi ajıratıwda kóbinese jańılısadı. Kóbinese, balalar hár bir reńniń túrin, qubılıwın jaqsı ajırata almaydı.

Bul jastaǵı balalar ushın ańlap atırǵan predmet obrazlarınıń bir-birine uqsawı xarakterli. Mısalı, olar almanı biledi, alma balaǵa bir pútin halınsha tanıs, biraq bala almanıń reńin de, formasın da bólek halda ajırata almaydı. Predmetti hár tárepleme kóre biliw, yaǵnıy onı bólimlerge ajıratıw, belgi hám túrlerine qarap parıqlaw — onı analiz qılıwdı bildiredi. Bul bolsa balaǵa pútinlikti túsiniw imkaniyatın beredi. Sol sebepli, balalardı jańa predmetler menene tanıstırǵanda, olardı bir-birinen ajıratıp turatuǵın forması, reńi hám bólimlerine itibar beriw lazım. Mine, sonday tárbiyalıq tásir nátiyjesinde balalardıń predmetler haqqındaǵı pikirleri ósedi. Bala bir yarım jasqa barǵanda, ózleri tez-tez ushıratıp turǵan predmetlerdi, olardıń reńi, kólemi, formasınıń ózgeriwinen biyǵárez, qátesiz tanıp aladı. Bala eki jasqa tolıw aldında, tanıs nama hám dawıslardı bilip aladı. Barlıqtı biliw procesinde bala óz ómirinde hám dógerek-átiraptaǵı adamlar turmısında ornatılǵan tártipti túsine baslaydı. Bul álemdi biliwdiń eń áhmiyetli tárepi bolǵan mákan-waqıttı bilip alıwı ushın tiykar boladı. Balanıń organizmi belgili tártipke kónlige baslaydı, bul waqıt penen tanısıwdaǵı dáslepki qádem. Keyin ala balalar tábiyat hádiyseleri hám adamlardıń kúndelik ómiri sıyaqlı túsiniklerdi ańlay baslaydı. Álbette, bunıń ushın úlkenler balalardıń itibarın ómirdiń zárúr belgilerine qaratıwı zárúr. Balanıń hár bir sezgen hám ańlaǵan nárseleri ózine tán seziwleri menen bekkemleniwi kerek. Sóz balanıń kórip atırǵan predmetlerin túsinip alıwın ańsatlastıradı, predmetti sóz járdeminde bilip alıw kóz hám qulaq jumısın kúsheytedi.

Balanıń aqılıy jaqtan ósiwinde mákan hám zaman haqqındaǵı túsiniklerin ańlawǵa járdem beretuǵın sózlerdi ózlestirip alıwı áhmiyetli. Predmetler ortasında bar bolǵan hár qıylı keńislik belgileriniń (mısalı, úlken aralıq, tar aralıq) hám túrli keńislik múnásibetleriniń atların (ońda, shepte, izde, bir qatarda) bilip alıwı nátiyjesinde balalar predmetler ortasındaǵı bul múnásibetlerdi ajıratıp alıwǵa úyrenedi. Usı taqılette, sóylew predmetleriniń belgilerin differenciyalaw hám ulıwmalastırıw quralı bolıp xızmet etedi. Biraq, sonıń menen bir qatarda, sóz birinshi signal sisteması menen tikkeley baylanısıwı kerek. Eki-úsh jasar balalardaǵı ańlaw óziniń jeterli dárejede óspegenligi hám turaqsızlıǵı menen ajıralıp turadı hám bir baqlaw obektinen ekinshi baqlaw obektine tez-tez kóship turıwı menen xarakterlenedi. Jıltıraq, shıraylı, kózge tez taslanatuǵın predmetler bala dıqqatın ózine tartadı. Baqshaǵa shekemgi bolǵan jas dáwirindegi balalar ańlawına qoyılǵan wazıypa tiykarında shólkemlese almaydı, olardaǵı bul túrdegi ańlaw júdá qısqa múddetli boladı. Ózlerinen uzaqta turǵan predmetlerdi ańlawda ásirese kóplep qátege jol qoyadı. Balada ańlaw áste-aqırın bekkemlesip, belgili maqsetke tayanǵan boladı, baqlawshılıq rawajlanıp baradı. Bala ózin qızıqtırıp atırǵan nársege uzaq waqıt qarap, onı baqlawı, sol predmet haqqında qanday da nárseni sorawı múmkin.

Biraq bala ele predmet ham hádiyselerdi hár tárepleme baqlap, onıń tiykarǵı, zárúr táreplerin ajıratıp, ayırım elementlerdi óz ara baylanıstırıp alıwdıń ústinen shıǵa almaydı. Balada baqlawshılıqtı ósiriwde seyil hám ekskursiyalar belgili áhmiyetke iye. Bunda balalar úlkenlerdiń basshılıǵında dógerek-átiraptaǵı predmet hám hádiyselerde ózleri ushın jańa bolǵan zárúr hám qızıqlı bolǵan nárselerdi anıqlawǵa úyrenedi. Súwretlerge qaraw, ósimlik hám haywanlardı kútiw sana, ańlawdıń ósiwine júdá jaqsı tásir etedi.

Erte jastaǵı balalardıń jetekshi iskerlik túri – predmetlerdi úyreniw, predmetler menen manipulyativ háreket bolıp esaplanadı. Bóbeklik dáwirindegi balalarǵa salıstırǵanda, erte balalıq dáwirdegi balalar átirap ortalıqtaǵı nárse hám hádiyselerge qaraǵanda kóbirek qızıǵıwshılıq penen qaraydı. Eger, bóbek qolına uslaǵan nárseni ápiwayı háreketler menen baqlasa, 2-3 jastaǵı bala sol predmet bóleklerin dıqqat penen úyrengennen soń ǵana, óz ámeliy iskerliginde paydalana baslaydı. Balanı dáslep, áyne usı predmetlerdiń qollanıw wazıypası, mazmunı qızıqtırıp, ol óz sorawına juwap alıw maqsetinde kóbinese úlkenlerge Bul ne» degen soraw menen múrájat etedi. 1-3 jastaǵı bala qáliplesiwinde psixikalıq rawajlanıwdıń júdá áhmiyetliligin inabatqa alǵan halda, ayırım psixologlar (R.Zazzo) insan tuwılǵannan jetiklik dáwirine shekem bolǵan psixikalıq rawajlanıw tiykarınıń shama menen ortaları, 3 jasqa tuwrı keledi,- degen sheshimdi bildiredi. Bul jastan baslap, balalar predmetlerdi úyreniw álemine qádem qoyadı. Ol endi úlkenler menen sóylew arqalı qatnas múnásibetinde bola aladı hám ápiwayı ádep-ikramlıq qaǵıydalarına ámel qıla baslaydı. Úlkenler menen bolatuǵın qatnası sebepli bala átiraptaǵı turmısı haqqında kóbirek maǵlıwmat aladı. Sóylew – bul jaslarda tek qatnas, al bálkim aqıldıń rawajlanıwı hám ózin-ózi, sonday-aq, biliw processlerin basqarıw quralı bolıp ta xızmet etedi.