Жас ҳӘм педагогикалық психология өзбекстан республикасы Жоқары ҳәм орта анраўлы билимлендириў ўәзирлиги Жоқары педагогикалық оқыў орынлары ушын оқыў қолланба

Túrli jas basqıshlarında tárbiya ózgeshelikleri.

Balada shaxsqa tán qásiyetler úsh jastan baslap kórine baslaydı. Bul bolsa onı úsh jastan baslap tárbiyalaw zárúrligin bildirmeydi. Balanı birinshi aylarınan baslap tárbiyalaw zárúr, tek ǵana onıń sırtqı kórinisleri mektepke shekemgi jas dáwiriniń basında kórinedi. Tárbiya ana menen balanıń sóylesiwinen baslanadı, bul bolsa balanıń keyingi jeke rawajlanıwın belgilep beredi. Zamanagóy psixologiyadaǵı sońǵı izertlewlerde anıqlanıwınsha, anadan balaǵa yaki bóbeklik dáwirinde ananıń ornın basıwshı shaxsdan insanıylıq emotsianal ózara qatnasıqlar menen baylanıslı kópshilik sıpatlar ótedi.

Bala eki jasqa tolǵanda áhmiyetli shaxsqa tán bolǵan hám keyingi ómiri dawamında pútkil ómiri dawamında saqlanıp qalatuǵın-insanlarǵa baǵınıp qalıwshılıq tárepi qáliplesedi. Balada kimgedur simpatiya payda boladı, áyne sol jaqtırıp qalǵan insannıń shańaraqta kóbirek bolıwǵa háreket etedi, onnan kóbirek járdem soraydı.

Dáslepki balalıq shaǵında balada ádep-ikramlılıq sananı emes, al ádep-ikramlılıq sezimdi tárbilaw haqqında sóz júritiw múmkin. Balalardı ádep-ikramlılıqqa tárbiyalaw máseleleri menen bir qansha shet ellik ilimpazlar shuǵıllanǵan. Olardan J.Piaje, L.Kolberglerdiń aytıwınsha balalar mektepte oqıwǵa barǵanǵa shekem ádep-ikramlılıq sana dárejeleri konventsial ádep-ikramlılıqqa shekemgi bolǵan dáwirde boladı. Usı ádep-ikramlılıq túri úlkenler bala ushın ádeplilik deregi hám úlgisi esaplanadı.

Mektepke shekemgi hám kishi mektep jasındaǵı balalardı tárbiyalawda olardıń úy miynetinde qatnasıwı úlken áhmiyetke iye. 4-5 jaslarınan baslap balanıń úyde bárqulla orınlaytuǵın minnetleri bolıwı shárt. Sonıń arqasında balada tazalıq, tártiplilik, juwapkershilik, miynetsúygishlik sıpatları qáliplesedi.

U`y miynetiniń túrlerinen biri óz-ózine xızmet etiw esaplanadı. Bunda balada óz betinshelik, óz-ózine xızmet etiw qábileti qáliplesedi. Balalardıń awıl xojalıq islerine, ósimlik hám haywanlardı baǵıwǵa qatnasıwı-ekologiyalıq hám ádep-ikramlılıq tárbiyanıń kúshli quralı bolıp esaplanadı.

Mektepke shekemgi jas dáwirinde oyın jetekshi xızmet bolǵanı ushın ol úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye. Oyınnıń tárbiyalıq funktsiyalarınan biri sonnan ibarat, ol balanıń túrli zárúrliklerin qanaatlandırıw hám onıń motivatsiyalıq tarawın rawajlandırıw quralı esaplanadı.

Belgili alım Gerbart tárbiyanıń maqsetin belgilep alıwǵa úlken áhmiyet bergen. Ol tárbiyanıń maqset hám wazıypaların jaqsı pazıyletli insandı qáliplestiriwden ibarat, dep esaplaydı. Ol tárbiya isinde aqılıy tálimge tárbiyanıń eń úlken hám tiykarǵı quralı dep bilip, tálimsiz tárbiya bolmaydı dep esaplaǵan.

O`spirimlik dáwiri menen baylanıslı bolǵan jarqın táreplerdiń biri-bul ózin-ózi tárbiyalawǵa bolǵan kúshli umtılıwshılıq sanaladı. O`zin-ózi tárbiyalawdıń aktiv keshiwi áyne sol jasta baslanıp, ádette ol insannıń pútkil ómiri boyı dawam etedi. Bala 12-13 jasqa jetkende birinshi mártebe óziniń aqılıy jeke qábiletleriniń imkaniyatı haqqında oylap qaladı hám bulardı rawajlandırıw ushın sanalı túrde maqsetke qaray umtıladı.

O`zin-ózi tárbiyalaw belgili bir anıq rawajlanıw jolın basıp ótedi. Eger onı tiykarǵı jas basqıshları boyınsha qamrap alatuǵın bolsaq, insan ontogenezindegi rawajlanıw tómendegishe boladı:

Birinshi basqısh ózin-ózi fizikalıq hm erklik tárbiyalaw. Bul óspirimlik dáwirine tuwrı keledi. Insannıń bul dáwirge tán bolǵan ózin-ózi tárbiyalawdan maqset erk hám fizikalıq imkaniyatların rawajlandırıw bolıp, mártlik, shıdamlılıq, ózin-ózi basqara alıw, shıdamlılıq, óz-ózine isenim sıyaqlı erklik sıpatlardı arnawlı qural hám shınıǵıwlar arqalı rawajlandırıwdan ibarat. Bul jaǵday fizikalıq rawajlanıwǵa da tiyisli bolıp, sol sebepli kópshilik balalar bul jasta fizikalıq tárbiya hám sport penen shuǵıllanıwdı baslaydı.

Ekinshi basqısh-ózin ádep-ikramlılıq jaqtan rawajlandırıw bolıp, dáslepki óspirimlik dáwirine tuwrı keledi. Bul dáwirde ózin-ózi tárbiyalaw boyınsha kóbirek baqlanatuǵın maqsetler-ruwxıy, mánáwiy rawajlanıw, shaxstıń tuwrılıq, jaqsılıq, saxıylıq, dosqa sadıqlıq, mexir-múriwbet sıyaqlı sıpatlardı ózlestiriwge umtılıwshılıq payda boladı.

U`shinshi basqısh kásiplik ózin-ózi tárbiyalaw óspirimlik dáwirine tuwrı keledi. Insan ómiriniń bul dáwirin jumıs islewge bolǵan qushtarlıqtı ósiriw dep qaraw múmkin, onda adamnıń kásiplikke zárúr bolǵan kompleks sıpatların rawajlandırıw, qábilet, kónlikpe, tańlaǵan kásibi boyınsha sheberlik penen islew ushın zárúr bolǵan sıpatları qáliplesedi. O`zin-ózi kásiplik rawajlandırıw maqseti bul dáwirde baslanıp, kóp ǵana adamlarda bekkemlenip baradı hám onıń ómiri dawamında tiykarǵı maqsetlerdiń biri bolıp qaladı.

Tórtinshi basqısh – sotsiallıq kóz-qaraslarda ózin-ózi tárbiyalaw sanaladı. Bul insan ómiriniń 40-45 jasınan keyingi dáwirde baslanadı. Bul jerde ózin-ózi rawajlandırıw wazıypası sotsiallıq jaǵday, dúńyaǵa kóz-qaras, turmısqa belgili názer taslaw esaplanadı. Bazıbir jaǵdaylarda besinshi basqısh ta ushırap turadı, bunda ózin-ózi aktuallastırıw máselesi qoyıladı hám sheshiledi.

Shaxs tárbiyasında áhmiyetli rol oynaytuǵın ózine tán mikrojáámáátlerdiń biri shańaraq esaplanadı. Isenim hám qorqıw, tınıshlıq hám qáweterleniw, múnásebetlerdigi kirisimlilik yaki suwıqlılıq-bunday sezimlerdiń bárin shaxs shańaraqta iyeleydi.

Rus psixologı R.S.Nemov shańaraq aǵzaları arasındaǵı qatnasıqlardı tórtke bóledi. Olar psixofiziologiyalıq, psixologiyalıq, sotsiallıq hám mádeniy. Psixofiziologiyalıq qatnasıqlarǵa-biologiyalıq qarındaslıq hám jınısıy qatnasıqlar kiredi. Psixologiyalıq qatnasıqlar-bir-birine isenim, bir-birine ǵamxorlıq etiw, ózara ádep-ikramlılıq jaqtan qollap-quwatlaw kiredi. Sotsiallıq qatnasıqlar rollerdiń bólistiriliwi, shańaraqtıń materiallıq jaqtan baylanısı, sonday-aq, statuslıq qatnaslardı-avtoritet, basshı, boysınıwdı óz ishine aladı. Mádeniy qatnasıqlar-úrp-ádet hám dástúrler menen baylanıslı shańaraq ishindegi baylanıs hám qatnaslardı óz ishine aladı. Bul quramalı qatnasıqlar sisteması perzentlerdiń shańaraqtaǵı tárbiyasına tásir kórsetedi.

Balanı tárbiyalawǵa tásir etiwshi unamsız faktorlar qatarına shańaraq ishindegi qatnasıqlar ádebiniń erli-zayıplılar tárepinen dawamlı buzılıwı, ózara isenim, itibar, ǵamxorlıq, húrmet, psixologiyalıq qollap-quwatlaw hám qollap-quwatlawdıń joqlıǵın kórsetiw múmkin. Kóbinshe bunday unamsız anomaliyalarǵa er, hayal, biyke, shańaraq basshısı sıyaqlı shańaraqlıq rollerdiń birdey túsinbewshiligi, erli-zayıplılardıń bir-birine joqarı talaplar qoyıwı sebepshi bolıwı múmkin.

Bala tárbiyasına unamsız tásir etiwshi faktorlardıń ámelde saplastırıw ushın erli-zayıplı arasındaǵı ózara qatnasıqlar tómendegi tiykarǵı printsipler tiykarında qurılıwı lazım:

1. 
   O`mirlik joldasıńızdı ózińizge jaǵatuǵın etip qayta ózgerttiriw wazıypasın qoymań. Onı shaxs sıpatında túsiniwge, jaǵdayǵa onıń kóziń menen qarawǵa, ádettegidey bolmaǵan, úyrenilmegen, biraq bala tárbiyasında áhmiyetli bolmaǵan tárepleri boyınsha aqıllı kelisiwdi ámelge asırıń.
   
2. 
   Pikirlerde, qaraslarda, ásirese tárbiya máseleleri boyınsha ulıwmalıqtı barlıq ilajı bar usıllar menen bekkemlewge háreket etiń.
   
3. 
   Shańaraq qurǵan insanlar shaxs sıpatında qáliplesip bolǵanlıǵı ushın kóz-qaraslarda parıqlar júzege kelgende qarsılıqlarǵa shekem alıp barmaw.
   
4. 
   O`z qátelerińizdi ashıq tán alıwǵa, haqlıǵıńızdan gúmanlanıwǵa uyalmań.
   
5. 
   O`mirlik joldasıńızǵa kritikalıq múnásebette bolıwdan aldın, ózińizge de kritikalıq múnásebette bolıń.
   
6. 
   O`mirlik joldasıńızda ayırım kemshilikler, máselen, unamsız xarakterli tárepler payda bolsa, normal jaǵday dep qabıl etiw lazım. Hámmede kemshilik bar, ayıpsız párwardigar.
   

Shańaraqta tárbiyalıq maqsetlerdi ámelge asırıw ushın ata-analar túrli tárbiya qurallarınan paydalanadı: balanı xoshametleydi, jazalaydı, onıń ushın úlgi bolıwǵa háreket etedi. Doslıq qatnasta bildirilgen maqtaw, biyparıq hám suwıq ata-analardan alınǵan maqtawǵa qaraǵanda tásirlirek boladı. Jazalaw hám qadaǵan etiwge qaraǵanda maqtawdan aqıl menen paydalanıw esabına balanı shaxs sıpatında qáliplesiwine unamlı tásir etiwi múmkin.

Jaslardı birlikli jámáát etip birlestiriwde ata-babalarımız miyras etip qaldırǵan bilimlerdi iyelew, kórkem ónerimizdiń, mádeniyatımızdıń sırlarınt úyreniw, xalqımızdıń ájayıp dástúrlerinen paydalanıw hám olardı jaslar sanasına sińdiriw úlken áhmiyetke iye.

O`spirimlik dáwirinen baslap shaxs qáliplesiwine ǵalaba xabar quralları hám mádeniyat kóbirek tásir ete baslaydı. O`spirimlik hám dáslepki ósmirlik dáwirinde shańaraq hám mektep tásirine degen ǵalaba xabar qurallarınıń tásirin basqarıw qıyın. Biraq soǵan qaramay tárbiyalıq tásirdi maqsetli basqarıw ushın belgili bir imkaniyatlar bar. Bul imkaniyatlar ǵalaba xabar qurallarındaǵı axborotlardı tańlawǵa járdemlesiw, radio hám telekórsetiwler mazmunı hám olardı sharqlaw menen baylanıslı boladı.

G`alabalıq mádeniyat hám modanıń waqtınshalıǵı hám ótkinshiliginen olar óspirim hám ósmir shaxsınıń qáliplesiwine ulıwma tásir etpeydi degen pikirden jıraqpız. Bunday tásir álbette bar, biraq bul tásir sonday qızıǵıwshılıqları bar teńlesleri menen qarım-qatnas arqalı ámelge asadı. G`alabalıq mádeniyattıń bir túrine qızıǵatuǵın, bir nárseni moda dep elekleytuǵın insanlarda ulıwmalıq kóz-qaraslar payda boladı. Bul bolsa óspirim hám ósmirlerde dos tańlawǵa tiykar boladı.

Tárbiya quralları sıpatında shólkemlestirilgen hám shólkemlestirilmegen tásirler túsinilip, olar járdeminde bir topar insanlar-tárbiyashılar basqa topar adamlarına-tárbiyalanıwshılarǵa belgili bir psixologiyalıq sıpatlar hám minez-hulq payda etiw maqsetinde tásir ótkeredi. Anıq etip aytqanda, shaxsqa psixologiyalıq tásir quralında tárbiyashı tárepinen tárbiyalanıwshınıń shaxsiyatın ózgertiw ushın qollanatuǵın háreketler túsiniledi. Olar qatarına tálimniń barlıq túrlerinde isendiriw, májbúrlew, jámiyetlik talaplar, sırtqı tásirlerdi hám insan háreketleri formasın ózgerttiriw menen baylanıslı bolǵan jaǵdaylar kiredi. Tárbiya quralı sıpatında ózine tán orındı kompleks, global hám hár tárepleme ótkeriletuǵın tásirler iyeleydi. Olar qatarına, máselen, psixoterapiyanı, sotsial-psixologiyalıq trening hám basqa psixokorrektsiya túrlerin kórsetiw múmkin.

Tárbiya quralların adamǵa tásir etiw xarakterine qaray eki toparǵa: tikkeley hám tikkeley emes tásirlerge ajıratıw múmkin. Bulardan birinshisi bir adamnıń basqasına tikkeley tásiri, yaǵnıy bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı qatnası esaplansa, ekinshisi, qandaydur qurallar arqalı ótkeriletuǵın tásir, yaǵnıy bunda tárbiyashı hám tárbiyalanıwshı ózara qatnas jasamaydı.

Tárbiya tásiri qanday tárbiya ob`ektine qaratılǵanına qaray onıń quralları tómendegishe bólinedi: emotsionallıq, kognitivlik hám hulqıy. Tájiriybede olar kóbirek kompleks tárizde ushıraydı.

Kognitivlik tárbiya tásiri adamnıń bilim sistemasına baǵdarlanǵan bolıp, onı ózgerttiriw, quramalastırıwdı maqset etip qoyadı. Házirgi zaman alımlarınıń pikirine kóre, insannıń dúńya haqqındaǵı bilimleri onı shaxs sıpatında kórsetip qoymay, al onıń minez-hulqına da úlken tásir kórsetedi. Tárbiya tásiriniń bul tarawdaǵı jetiskenlikleri sezilerli drejede artıp, házirgi dáwirde bul taraw tiykarǵı orındı iyelep barmaqta.

Emotsionallıq tárbiya tásiri tárbiyalanıwshıda belgili bir affektiv jaǵdaydı payda etiwge hám onı saqlap turıwǵa mólsherlengen bolıp, olardıń psixologiyalıq tásirlerin qabıl etiwdi yaki jeńillestiredi yaki qıyınlastıradı.

Unamlı emotsiyalar tárbiyalanıwshını tárbiya tásiri sub`ektine degen ashıq qadaǵalawdı payda etedi. Unamsız emotsiyalar bolsa kerisinshe, tárbiyalanıwshıǵa kórsetilip atırǵan tárbiya tásirin kemeyttiredi.

Hulqıy-ádep-ikramlılıq tárbiya tásiri tikkeley adamnıń minez-hulqı, onıń iskerligi hám ózin basqara alıwǵa baǵdarlanǵan. Onı túrli tásirler quralında belgili bir baǵdarda baǵdarlay alsa, olar tikkeley emes shaxs jaǵdayına, onıń qáliplesiwine de tásir kórsetedi. Bunday jaǵdaylar tárbiyalanıwshı dáslep qandaydur belgili bir is-háreketti ámelge asıradı, keyin bolsa sol joldıń paydalı yaki zıyanlılıǵın túsinedi. Berilgen tásir dáslep shaxstıń ishki dúńyasında ózgeristi júzege keltirse, bul ózgeris keyin onıń minez-hulqında payda boladı.

Keyingi waqıtları shaxsqa psixoterapevlik hám psixokorrektsiyalıq tásir quralları hám usılların qollaw keń tarqalmaqta. A`dette, psixoterapiya pedagogikalıq psixologiyanıń bir bólimi emes, al tolıq psixogen tábiyatqa iye bolǵan, insannıń psixologiyalıq jaǵdayına baylanıslı keselliklerdi dawalaw yaki olardıń aldın alıw quralı dep túsinilgen. Házirgi waqıtta dúńyanıń bir qatar mámleketlerinde psixoterapiya tásiri meditsina shegarasınan shıǵıp, psixokorrektsiyalıq hám psixoprofilaktikalıq maqsetler tarawında shaxstı tárbiyalawda, onı real sotsiallıq sharayatqa beyimlestiriwge keń qollanılmaqta. Bunday usıllar qatarına sotsiallıq psixologiyalıq treninglerdi kiritiw múmkin. Ol ózinde kóplegen metodlardı jámlegen bolıp, olardıń kóp bólegi insandaǵı turmıs mashqalalardı hám tásirli waqıyalardı qarama-qarsılıqlarsız, átiraptaǵı adamlar menen qolay múnásebetler ornatqan halda sheshiwge úyretedi.

Shaxs adam qatnasatuǵın sotsiallıq múnásebetler sistemasınıń tásiri astında hám onda ózi orınlaytuǵın xızmet tásirinde qáliplesedi. Sotsiallıq ortalıqtıń, jámááttiń shaxsqa tásiri haqqında aytar eken, sotsiallıq psixologiya islep shıqıp atırǵan referent topar túsinigine tiykarlanıw zárúr. Hámme adamlar da, hátteki eń jaqın átiraptaǵı adamlar da mektep oqıwshısınıń shaxsına tásir ete bermeydi, kópshiliktiń pikirine ol biyparıq qaraydı. Hár bir adam ushın bolǵanınday, hár bir mektep oqıwshısı ushın da ayırım toparlar da boladı, ol shaxs sıpatında bul toparlardıń pikirleri, ózi ushın júdá áhmiyetli bolǵan pikirleri menen esaplasadı. Shańaraq, klass, klasstaǵı ayırım oqıwshılar, bazıbir oqıtıwshılar, kóshedegi dosları hám basqalar belgili bir mektep oqıwshısı ushın referent toparlar bolıwı múmkin. Mektep oqıwshısınıń tez-tez ushırasıp turatuǵın tárbiyalıq tásirlerine biyparıq yaki hátteki unamsız qatnasta bolıw jaǵdaylarına kóbnese oqıwshınıń tárbiyashıǵa belgili bolmaǵan referent topar pozitsiyasında turıwı sebep boladı. A.V.Petrovskiydiń pikirine kóre, eger tárbiyashı mektep oqıwshısına hesh nárse hám hesh kim tásir ete almaydı, dep oylasa, bul nárse ádette tárbiyashınıń mektep oqıwshısınıń ádep-ikramlılıq pozitsiyasın belgilep beretuǵın tásirli referent toparlardan ulıwma xabarsız ekenligin bildiredi.

Basqasha etip aytqanda, shaxstıń hár bir sıpat strukturasına, sonıń menen birge, mektep oqıwshısınıń tiyisli is-háreketine unamlı qatnasta bolıwına imkan beretuǵın motiv, ekinshiden, is- hárekettiń bekkemlengen usılı kiredi. Solay etip, shaxstıń ózgeshelikleri alımlardıń pikirine kóre, is- háreket motivleri hám bul motivler tiyisli formalarınıń ózine tán birikpesi esaplanadı. Is-háreket turaqlı, húkimran motivlerdiń sistemasın bazı psixologlar shaxstıń baǵdarı dep táriypleydi. M.S.Neymark mektep oqıwshısınıń baǵdarın usındı hám onıń tiykarǵı úsh túrin – jámáát, jeke hám issheńlik baǵdarların ayrıqsha ajıratıp kórsetti. Baǵdardıń jámáát, jeke túrleri bir qıylı tuwrı xarakteristikaǵa iye bolmawı kerek. Haqıyqıy jámáát baǵdarınan tısqarı «menmenlik toparı» dep atalǵan baǵdar-basqa jámáátlerdiń qızıǵıwshılıqların mensinbegen halda tek ǵana bir jámááttiń qızıǵıwshılıqların tán alatuǵın baǵdar da bar. Jeke baǵdar jeke jetiskenliklerge erisiwge qaratılǵan baǵdar sıpatında hámme waqıt da jámáát baǵdarına qarama-qarsı bola bermeydi.

Psixologlar tárbiyalıq isler metodlarınıń psixologiyalıq tiykarların islep shıqqanda, tárbiyanıń hár qanday metodına abstrakt tárizde qarap hám onı bahalap bolmaydı, degen pikirge tiykarlanǵan. Bul metodlardı qollanıp atırǵanda, birinshiden, tárbiyalanıp atırǵan oqıwshınıń jas hám jeke ózgeshelikleri, ekinshiden, sol oqıwshı aǵza bolǵan balalar jámáátiniń ózgesheliklerin, aqırında, tárbiyalıq tásir kórsetetuǵın belgili konkret sharayatlardı esapqa alıw zárúr.

O`spirimlik jasınan baslap, tárbiyanıń jańa faktorı-ózin-ózi tárbiyalaw júzege keledi. Oqıwshılar ózlerinen sotsiallıq áhmiyetke iye bolǵan shaxs táreplerin qáliplestiriw tarawında minez-hulqtaǵı kemshiliklerge unamsız tárep hám sıpatlardı saplastırıwda sanalı túrde turaqlı isley baslaydı. Adam joqarı dárejede óz-ózin basqara alıwshı, óz-ózin jetilistiriwshi birden-bir sistema,-degen edi I.P.Pavlov.

Eger ózin-ózi tárbiyalawǵa bolǵan umtılıwlardı úlken jastaǵılar, jámáát jeterli dárejede basqarıp hám shólkemlestirip turmasa, onda oqıwshı ózin-ózi tárbiyalaw mazmunında hám onıń formasında qáteler qılıw múmkin.

Oqıtıwshı, tárbiyashı oqıwshılardıń ózin-ózi tárbiyalawǵa basshılıq etiwde 4 wazıypanı kózde tutıw kerek.

Birinshi wazıypa-oqıwshıda ózinde shaxstıń unamlı táreplerin rawajlandırıwǵa hám óz minez-hulqındaǵı jaman táreplerden qutılıwǵa umtılıw tilegin oyatıw.

Ekinshi wazıypa –oqıwshıǵa óz shaxsına kritikalıq qatnasta bolıwda, óz minez-hulqındaǵı ózgesheliklerin dıqqat penen hám ádil túsinip alıwında, óz kemshiliklerin ashıq-aydın kóriwde, óz nuqsanların túsinip alıwda járdemlesiw wazıypası kelip shıǵadı.

U`shinshi wazıypa oqıtıwshı tárbiyashı ózin-ózi tárbiyalaw dástúrin dúziwde, shaxs minez-hulq tárepleriniń qaysı ózgesheliklerin (máselen, ózin uslay biliw, sózinde turaqlılıq) rawajlandırıw, qaysılarına (máselen, ójetlik, jalqawlıq, qopallıqqa) saplastırıw kerekligin belgilep, sheship alıwda oqıwshıǵa járdem beredi. A`ne usı jerde shaxs sıpatların tuwrı hám ob`ektiv bahalawda, olardıń kelip shıǵıw sebepleri hám de mazmunı jaqtan bahalawda da oqıwshılarǵa járdemlesiw áhmiyetli esaplanadı.

Tórtinshi wazıypa-oqıtıwshı, tárbiyashı ózin-ózi tárbiyalawdıń tuwrı jolların belgilep beredi, oqıwshı shaxsınıń unamlı táreplerin payda etiw hám kemshiliklerdi joq etiwge baylanıslı eń maqsetke muwapıq hám nátiyjeli jolların kórsetedi.

Tárbiya úsh nársege tayanadı: qábiletke, ilimge hám shınıǵıwǵa degen edi ullı alım Aristotel`. A`ne sol pikirlerge tiykarlanǵan halda tárbiyashılar tómendegilerge ámel etiwi kerek: tárbiyada insan shaxsın joqarı sotsiallıq qádiriyat dep tán alıw, hár bir talaba, óspirim hám jas jigittiń biytákrar hám ózine tánligin húrmetlew, onıń sotsiallıq-huqıyqıy hám erkinligine itibar qaratıw, milliyliktiń ózine tán dástúriy qurallarına tayanıw, jáhán mádeniyatınıń aldıńǵı tájiriybelerine tiykarlanıw, talabalar iskerliginde tárbiyalıq protsesstiń tiykarın shólkemlestiriw, qızıqlı, talabalar jas ózgesheliklerine say turmıs tárizin jaratıw, miynet, saqawat, jámiyetlik paydalı, jámiyetlik kewilashar hám soǵan tusas tádbirler shólkemlestiriw kerek, nátiyjede talabalar ózleri qálegen iske qol ursın, jetiskenlik sezimin túsinip ózlerine isenimi artsın, ádep-ikramlılıq jaqtan turaqlı bolsın.

Juwmaqlap aytqanda, ǵárezsiz jámiyettiń baxtı jolında hadal miynet etiw, jámiyet baylıǵın saqlaw hám kóbeyttiriw jolında hár bir adamnıń tınbay ǵamxorlıq etiwi, sotsiallıq minnetti jaqsı ańlaw, jámiyet turmısına hám jeke turmısına hadallıq hám rasgúylik, insanıylıq hám kemtarlılıq, milliy qarama-qarsılıqlarǵa jol qoymawshılıq hám bárhama ózin-ózi tárbiyalap barıw sıyaqlılar tárbiya protsessiniń áhmiyetli tárepleri esaplanadı.