|
VII. 1857 йилдаги БИРИНЧИ ИНҚИРОЗ
Жаҳон иқтисодиёти тарихида турли даражадаги жиддий
макроиқтисодий муаммолар пайдо бўлиб турган, улар иқтисодиётга, банклар,
қимматли қоғозлар, фонд ва инвестициялар бозорлари фаолиятига ўз салбий
таъсирини бевосита ўтказган. Мазкур масалалар дунё иқтисодчи олимларининг кўплаб илмий ишларида ўзига хос тарзда тадқиқ этилган.
Шунингдек, дунё иқтисодиётида макроиқтисодий мувозанат бузилиши
натижасида макроиқтисодий ва молиявий муаммолар жиддий тус олган ҳолда
турли даражадаги инқирозларни келтириб чиқарган. Ўз навбатида, ҳар бир
мамлакат томонидан инқирозга қарши чоралар ишлаб чиқилиб, монетар ва
фискал сиёсат самарадорлигини ошириш асосида муаммолар ҳал этилган.
Ҳар бир мамлакат иқтисодиётида ўзаро мутаносибликни, барқарор
ривожланиш ва иқтисодий ўсишни таъминлашда ҳукумат банк-молия тизими
орқали фонд бозоридан ҳамда инвестициялардан фаол фойдаланади.
Шунингдек, фонд бозори ва инвестициялар давлат иқтисодий сиёсатининг
устувор мақсадларига эришишда қулай шарт-шароитлар яратади.
Макроиқтисодий муаммолар чуқурлашиб, жиддий тус олиши биланоқ
турли инқирозларни келтириб чиқарган. Шу боис уларнинг айримлари
тўғрисида қисқача бўлса-да, тўхталиб ўтамиз.
1857 йилда Биринчи жаҳон инқирози бўлиб ўтган. Ушбу даврдаги
инқироз АҚШ темир йўллари компанияларининг банкрот бўлиши ва акция
бозорларининг барбод бўлиши билан якун топган.
Мазкур инқироз Буюк Британия ва Европанинг бошқа давлатларини ҳам
қамраб олган. Ушбу даврда АҚШда темир рудаси ишлаб чиқариш 20 фоизга,
пахта толаси истеъмол қилиш 27 фоизга камайди. Буюк Британияда кемалар
ишлаб чиқариш 26 фоизга, Германияда эса темир рудаси истеъмоли 25 фоизга,
Францияда темир рудаси ишлаб чиқариш 14 фоизга камайди. (www.iqtisodiyot.uz)
Таъкидлаш жоизки, ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида дунёнинг
кўпчилик ривожланган мамлакатларида ижтимоий соҳа, реал иқтисодиёт,
хизмат кўрсатиш соҳалари, айниқса банк-молия тизимлари юқори суръатларда
ривожлана бошлади. Айрим мамлакатлар ривожланишида давлат
аралашувининг кучайиши билан бирга халқаро миқёсда иқтисодий
тараққиётни мувофиқлаштириш зарурати келиб чиқиб, уни амалга ошириш
учун Жаҳон банки, Халқаро валюта фонди, Жаҳон савдо ташкилотлари ташкил этилди.
Бироқ дунё иқтисодиёти мамлакатларидаги ушбу ўзгаришлар ва жадал
суръатлар билан ривожланиш жамият тараққиётига хос иқтисодий
инқирозларни бартараф этишга олиб келмади, аксинча мазкур иқтисодий
тўфонлар яна қайтарилиб, уларни бартараф этиш мураккаблашиб борди.
Жумладан, 1914 йилда Биринчи жаҳон уруши бошланиши муносабати
билан АҚШ, Буюк Британия, Франция ва Германия ҳукуматлари чет эл
эмитентларининг ҳарбий харажатларини қоплаш мақсадидаги харажатлари
товар ва пул бозорларида номувофиқликларни кучайтирди ва натижада жаҳон
молиявий инқирозига олиб келди. Шунингдек, 1920-1922 йилларда Дания,
Италия, Финландия, Голландия, Норвегия, АҚШ ва Буюк Британияда банк ва
валюта тизимлари инқирози бўлиб ўтди.
Хусусан, 1929-1933 йилларда дунёда рўй берган иқтисодий инқироз
фақат иқтисодиётни эмас, балки банк ва молия соҳаларини ҳам қамраб олди ва
дунё мамлакатлари иқтисодиётига салбий таъсири бўйича инсоният
тараққиётидаги энг даҳшатли инқироз бўлиб из қолдирди, тасодиф эмаски унга “Буюк депрессия” деб ном берилди. Ўз навбатида, “Буюк депрессия”нинг мамлакатлар иқтисодиётига салбий таъсирини қуйидаги маълумотлардан кўришимиз мумкин:
- 1929 йила 27 октябрь, “Қора пайшанба”да Нью-Йорк фонд биржасида
қимматли қоғозларнинг ўртача қиймати 60-70 фоизга пасайган ва кўрилган
зарар 40 млрд. долларни ташкил этган, фонд бозоридаги инқироз 25 млн.
кишининг ҳаётига салбий таъсир кўрсатган;
- саноат компаниялари акцияларининг курси АҚШда 87 фоизга пасайган,
Буюк Британияда 48 фоизга, Германияда 64, Францияда 60 фоизга пасайган,
акция эгаларининг умумий зарари 60 млрд. долларни ташкил этган, АҚШнинг
ЯИМ 830 млрд. доллардан 640 млрд. долларга қисқарган;
- АҚШда 1929-1933 йилларда очарчиликдан 2 млн. киши вафот этган. Шу
даврда ҳар куни 4 тадан банк ўз фаолиятини тўхтатган, ҳар ойда ишсизлар сони 200 минг кишига кўпайган;
- АҚШда 130 минг савдо ва саноат фирмалари, 19 та темир йўл
компаниялари, 5760 дан кўп банклар банкротликка учраб, миллионлаб
омонатчилар хонавайрон бўлишган, 32 мамлакатда ишсизлар сони 30 млн.
кишига етган, АҚШда эса ушбу кўрсаткич 14 млн. кишини ташкил қилган[1].
“Буюк депрессия”дан чиқишда турли мамлакатлар тегишли чора-
тадбирларни амалга оширган бўлса-да, бу борада АҚШнинг тажрибаси
эътиборга сазовордир. Натижада АҚШда давлат ва хусусий корпорациялар (www.iqtisodiyot.uz) манфаати уйғунлашиб, “давлат монополистик капитализми” деб номланувчи иқтисодий тизим шаклланди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
