Жаҳон иқтисодиётидаги энг оғир инкирозлар 1873-79-йиллардаги инқироз

“Буюк депрессия”дан чиқишда 1933 йилда АҚШ Президенти Франклин
Рузвельтнинг “Янги курси” (декрети) ишлаб чиқилган ва у қуйидаги чора-
тадбирлардан иборат бўлган:
- АҚШ долларининг олтинга нисбатан курси икки баробар
камайтирилган, бир қанча банклар миллийлаштирилган, банклар фаолиятида
танаффуслар эълон қилинган ва бу пайтда омонатлар берилиши тўхтатилган;
- АҚШ аҳолиси ўз мавжуд олтин қуймалари, буюмлари ва тангаларини
давлатга топшириш мажбурияти тасдиқланган, иш ҳақи ва пенсиялар даражаси оширилган, тадбиркорларнинг даромадларига нисбатан солиқ ставкалари кўтарилган,
- аҳоли бандлигини кўтариш мақсадида кенг миқёсда давлат дастурлари
амалга оширилди. Улар ҳисобидан умумий йўлларнинг 10 фоизи, янги
мактабларнинг 35 фоизи, шаҳар маъмурий биноларининг 65 фоизи қурилган.
Юқорида келтирилган чора-тадбирлардан кўриниб турибдики, АҚШ
Президенти Фроанклин Рузвельт иқтисодий инқироздан чиқиш мақсадида кўп
қиррали ва муҳим аҳамиятга эга бўлган иқтисодий сиёсатни амалга оширди.
Ушбу сиёсатнинг асосини иқтисодиётни ривожлантиришда давлатнинг
аралашувини амалга ошириш ташкил этди. Мазкур чоранинг назарий жиҳатдан асосланганлиги, инглиз иқтисодчиси Ж.М. Кейнснинг 1936 йилда яратилган “Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси” номли асарида тасдиқлаб берилди.
Шунингдек, Иккинчи жаҳон урушидан кейин 1957-1958 йилларда АҚШ,
Буюк Британия, Канада, Бельгия, Нидерландия ва бошқа бир қатор давлатларда макроиқтисодий мувозанат бузилиб, иқтисодий инқироз бўлиб ўтди. Натижада ушбу давлатларда ишлаб чиқариш ҳажми кескин қисқарди. Ундан ташқари, 1973 йилда АҚШда бошланган иқтисодий инқироз иқтисодий муносабатлар орқали бошқа давлатларга тарқалди ва оқибатда саноат маҳсулотини ишлаб чиқариш АҚШда 13 фоизга, Японияда 20, Буюк Британияда 10, Францияда 13 ва Италияда 14 фоизга қисқарди. Акциялар курси АҚШда 33 фоизга, Италида 28 фоизга пасайди ва ишсизлар сони 15 млн. кишига етди.
Таъкидлаш жоизки, 1929-1933 йиллардан кейин ҳам бир қатор жаҳон ва
минтақавий миқёсдаги инқирозлар бўлиб ўтган бўлса-да, лекин улар ичида
2008 йилда бошланган ва салбий оқибатлари ҳамон давом этаётган жаҳон
молиявий-иқтисодий инқирози ўзининг келиб чиқиш сабаблари, жиддийлиги,
мураккаблиги, кўп қирралилиги ва салбий таъсири бўйича алоҳида аҳамиятга
ҳамда ўзига хос тарихий ўринга эга.
Халқаро тажрибадан маълумки, ривожланган ва ривожланаётган
мамлакатлар иқтисодиёти дунё иқтисодиётининг асосини ҳамда ишлаб
чиқаришнинг асосий қисмини ташкил этганлиги сабабли уларнинг тараққиёти
жаҳон иқтисодиёти ривожига бевосита таъсир этади. (www.iqtisodiyot.uz)
Ривожланган ва ривожланаётган давлатлар иқтисодиёти ўзаро боғлиқ
йирик иқтисодиёт бўлганлиги сабабли юзага келган макроиқтисодий ва
молиявий муаммолар тез суръатлар билан бутун дунё иқтисодиётига, халқаро
молия бозорлари ва банк-молия тизимига бевосита таъсир қилади.
Жумладан, 2000 йилдан бошлаб АҚШ, Буюк Британия, Германия,
Франция, Италия каби бир қатор ривожланган давлатларда иқтисодий ўсиш
суръатлари пасайиши, ишсизлар сони ортиши, ташқи қарзларнинг, бюджет ва
тўлов баланси тақчиллигининг ўсиши кузатила бошланди.
Хусусан, АҚШ долларининг еврога нисбатан девальвацияси, Японияда
қайта молиялаш ставкасининг узоқ вақт давомида 0,10 фоиз атрофида бўлиши
инвестициялар миқдорининг мамлакат ичкарисида камайиб четга чиқиб
кетиши ҳисобига ЯИМ реал ўсиши ўртача 0,1 фоиз атрофида қолди.
Ўз навбатида, хорижий мамлакатларда аҳолини уй-жой билан
таъминлашда ипотека кредитларига катта эътибор берилди ва банклар кредит
портфелида ипотека соҳасига ажратилган кредитларнинг салмоғи ниҳоятда
ошиб кетди. Бу эса банк ва кредит рискларини кучайтиргани ҳолда 2008 йилда
жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозини келтириб чиқарди.
Маълумки, ушбу инқирознинг келиб чиқиш сабаб ва оқибатлари хусусида
хорижда ва мамлакатимизда жуда кўп илмий ишлар чоп этилди. Глобал
молиявий инқирознинг келиб чиқиш сабаб ва оқибатлари хусусида Муҳтарам
Президентимиз И.А. Каримов жумладан, шундай дейдилар: “...Инқироз
Америка Қўшма Штатларида ипотекали кредитлаш тизимида юз берган
танглик ҳолатидан бошланди. Сўнгра бу жараённинг миқёси кенгайиб, йирик
банклар ва молиявий тузилмаларнинг ликвидлик, яъни тўлов қобилияти
заифлашиб, молиявий инқирозга айланиб кетди”[3].
Хорижий давлатларда макроиқтисодий, монетар, фискал ва инвестиция
сиёсатидаги кўп йиллик тажрибаларга қарамасдан, 2008 йилда юзага келган
глобал инқироз барча мамлакатларга таъсир қилди. Инқироз таъсирида айни
пайтда дунё иқтисодиётида ишсизлик даражаси, давлат қарзлари, бюджет ва
тўлов баланси тақчиллигининг ўсиши каби жиддий макроиқтисодий
муаммолар ўз ечимини топмасдан ҳамон сақланиб қолмоқда.
Ўтган қисқа даврда дунё мамлакатларида амалга оширилган инқирозга
қарши чора-тадбирлар натижасида 2010 йилдаёқ иқтисодий ва инвестицион
фаоллик кучайди. Жумладан, халқаро фонд бозорлари индекси инқироздан
олдинги даражадан ҳам юқорига кўрсаткичга кўтарилди, инфляция суръатлари кескин пасайди ва пировардида иқтисодий ўсишга эришилди.
Хусусан, Dow Jones индекси 2008 йил сентябридаги 11133,6 банддан
2009 йилнинг мартида 35 фоизгача, яъни 7235,5 бандгача пасайган бўлса, 2011
йилнинг апрелида 12376,7 бандгача, 2015 йилнинг 22 июлида 17851,0 бандгача
ва инқироздан олдинги кўрсаткичдан анча юқорига кўтарилди [4].
Агар дунё иқтисодиёти 2008 йилда 2,7 фоизга ўсган бўлса, 2009 йилда ‒
0,4 фоизгача, ривожланган давлатлар ‒ 3,4 ва Евроҳудуд ‒ 4,4 фоизгача
пасайди. Дунё иқтисодиёти 2010 йилда 5,2 фоизга, ривожланган давлатлар 3,0
фоизга, Евроҳудуд иқтисодиёти эса 2,0 фоизгача ўсди. Хусусан, 2014 йилда (www.iqtisodiyot.uz) дунё иқтисодиёти 3,6 фоизга, ривожланган давлатлар 2,2 фоизга, ривожланаётган ва бозор иқтисодиётига ўтаётган давлатлар иқтисодиёти эса 4,9 фоизга ўсди[5]. Айни пайтда дунё иқтисодиёти учун иқтисодий ўсиш суръатларини таъминлаш масаласи муаммо бўлмай қолди.
Хорижий мамлакатлардаги энг жиддий макроиқтисодий муаммолардан
бири юқори даражадаги ишсизликдир. Инқироз таъсирини юмшатишга
қаратилган чора-тадбирларга қарамасдан, бир қатор хорижий мамлакатларда
ишсизлик даражаси ҳамон юқорилигича қолмоқда (1-расм)



1-расм. 2015 йилнинг 6 ойида хорижий мамлакатларда ишсизлар сонининг ўсиши, фоизда
Манба: The Economist, Economic and financial indicators. July 25th 2015, pag 80 маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
1-расм маълумотларига кўра, ҳатто 2015 йилда ҳам хорижий давлатларда ишсизлик даражаси ўртача 10,9 фоиздан юқорилигича сақланиб қолмоқда.
Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси мустаҳкам банк-молия
тизимига эга бўлган, жадал суръатлар билан ривожланиб бораётган, ташқи
қарзи ниҳоятда кам бўлган ҳамда сўнгги 10 йил давомида ва глобал инқироз
таъсирига қарамасдан ўртача 8 фоиздан юқори бўлган барқарор иқтисодий
ўсишни таъминлаётган, экспорт салоҳияти ошиб бораётган дунёдаги саноқли
мамлакатлардан бири ҳисобланади.
Аммо айни пайтда дунё иқтисодиётида ўз ечимини тўлиқ топмаган
ишсизлик даражаси, тўлов баланси, бюджет тақчиллиги ва ташқи қарзларнинг
ўсиши каби макроиқтисодий муаммолар сақланиб қолмоқда. Ушбу жиддий
муаммоларни бартараф этишда дунё иқтисодиётида макроиқтисодий сиёсат
билан бирга, қимматли қоғозлар, фонд бозори ва инвестициялар самарадорлигини кескин ошириш тақозо этилади.
Фонд бозори ва инвестициялар ҳар бир давлатнинг ишлаб чиқариш,
тақсимлаш, айирбошлаш, истеъмол, жамғариш, экспорт ва импорт соҳасида
амалга оширилаётган чора-тадбирларда муҳим роль ўйнайди. Шунингдек,
фонд бозорида жамланган маблағлар давлатнинг институционал, таркибий,
инвестициявий, фискал, монетар, иқтисодий, ижтимоий, ташқи иқтисодий,
илмий-техникавий соҳадаги чора-тадбирларни амалга оширишда доимо кенг
миқёсда ва самарали фойдаланилади. (www.iqtisodiyot.uz)
Хулоса сифатида таъкидлаш жоизки, глобал инқироз туфайли юзага
келган жиддий муаммолар узоқ давом этадиган жараён бўлиб, айниқса
иқтисодиёти молиявий бозорлар орқали ўзаро боғлиқ бўлган давлатларда
қатъий чоралар кўришни, молия бозорларини назорат қилишни,
макроиқтисодий, инвестиция, пул-кредит ва солиқ-бюджет сиёсатининг
таъсирчанлигини тобора ошириб боришни тақозо этади.

VII."1857-1858 йиллардаги биринчи жаҳон иқтисодий инқирози"

1857-1858 йиллардаги молиявий-иқтисодий инқироз биринчи жаҳон инқирози еди. Гарчи у, олдинги инқирозлар каби, енг муҳими, асосий саноат ва тижорат давлати бўлган Буюк Британияга зарба берган бўлса-да, у AҚШда бошланиб, Франсия ва Германияга қаттиқ зарба берди.
19-аср инқирозлари олтинга асосланган барқарор пул тизимлари шароитида юз берди. Кумуш ҳали ҳам пул метали бўлиб қолди, лекин унинг роли заифлашди. Буюк Британия олтин стандарт тизимини қабул қилган йирик давлатлардан биринчи бўлди. Бу фақат олтин тангалар пул бўлган дегани емас. Aксинча, уларнинг пул массасидаги улуши анча камайган, банк пуллари - банкноталар ва жорий банк ҳисобварақлари улуши ортган. Бироқ, банк пуллари номинал қийматида олтинга алмаштирилди, бу охир-оқибатда марказий банкннг олтин захиралари билан таъминланди. Aнглияда, кейин еса бошқа мамлакатларда банкнотларни олтин заҳиралари билан қоплашнинг мажбурий нормаларини белгиловчи қонунлар қабул қилинди.

	Сабаблари	Кўринишлари, оқибатлари
1.	1. Жаҳон хўжалиги тармоқлари ўртасидаги ҳал қилиб бўлмайдиган қарама-қаршиликлар.	Темир йўл тармоғининг яратилиши саноатнинг, айниқса металлургиянинг жадал ривожланишига олиб келди. Керосинни оммавий ишлаб чиқаришдан олдин (биринчи марта 1849 йилда ишлаб чиқарилган) бир галлон (тахминан 4 литр) кит ёғи тахминан 1,77 долларга тушди. Керосин лампалари пайдо бўлгандан сўнг (1857) нарх 0,40 долларгача тушиб кетди. Керосин бир галлон учун 0,07 доллардан сотилган. Натижада жаҳон кит саноати чуқур инқирозга юз тутди.
2.	Ишлаб чиқарувчилар ва аксиядорлар ўртасидаги қарама-қаршилик.	Муайян нуқтада, темир йўл компанияларининг аксиялари компанияларнинг қийматидан қимматроқ бўлди.
3.	Молиявий пирамидалар "совун пуфакчалари" - инқирознинг сабаби, хабарчиси ва биринчи кўринишлари.	Aксиядорлик жамиятлари билан биргаликда бизнеси "кредит билан савдо қилиш" бўлган банклар ўсиб бормоқда. Шошилинч тўловлар учун ликвидликнинг етишмаслиги. Кредитга олинган пулларнинг спекуляциясида фойдаланиш.
4.	Кредиторлар ва қарздорлар ўртасидаги ҳал қилиб бўлмайдиган қарама-қаршиликлар.	Фермерларнинг банк олдидаги қарзларини қайтара олмаслиги. Банклар ёмон кредитлар ботқоғида. Пул бозорлари ночор фирмалар томонидан чиқарилган ёки қабул қилинган векселлар билан тўлдирилади.
5.	Давлат ва халқ хўжалиги ўртасидаги ҳал қилиб бўлмайдиган қарама-қаршиликлар.	Ҳукумат томонидан aнглия банки томонидан 1844 йилда қонун билан белгиланган чегарадан 8 миллион фунт стерлинг миқдоридаги банкнотларни чиқаришга рухсат бериш.
6.	Давлат ва унинг фуқаролари ўртасидаги ҳал қилиб бўлмайдиган қарама-қаршиликлар.	Стресс, маҳрумлик ва қайғу банкрот банкларнинг омонатчилари, ёпилган фирмалар ходимлари, корхоналардан ҳайдалган ишчилар бошига тушди. Қашшоқлик ва оммавий касалликлар бошланди.