Жаҳон иқтисодиётидаги энг оғир инкирозлар 1873-79-йиллардаги инқироз

Ечимлари

Дунёнинг аксарият мамлакатларида Буюк Депрессиядан қутулиш 1933 йилда бошланган. АҚШда тикланиш 1933 йил бошида бошланган, аммо АҚШ ўн йилдан кўпроқ вақт давомида 1929 ЯММга қайтмади ва ҳанузгача ишсиз қолди. 1933 йилдаги 25% дан юқори бўлса ҳам, 1940 йилда тахминан 15%. Кўпгина иқтисодчиларнинг умумий фикри шундан иборатки, Рузвелтнинг янги битим сиёсати тикланишни келтириб чиқарди ёки тезлаштирди, гарчи унинг сиёсати ҳеч қачон иқтисодиётни бутунлай таназзулдан чиқариш учун тажовузкор бўлмаган. Айнан ўша рефляцион сиёсатнинг орқага қайтиши 1937 йил охирида бошланган турғунликнинг тўхташига олиб келди.Рефляцияни бекор қилган сиёсатлардан бири бу 1935 йилдаги Банк тўғрисидаги қонун бўлиб , у захира талабларини самаралиравишда ошириб, пулнинг қисқаришига олиб келди ва бу тикланишни тўхтатишга ёрдам берди. ЯИМ 1938 йилда ўсиш тенденциясига қайтди.

Қўшма Штатлардаги депрессиянинг умумий давомийлиги, жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулотда (бир кишига тўғри келадиган ўртача даромад) 2000 йилда доимий равишда кўрсатилган даврда ва шу даврнинг баъзи муҳим воқеаларида акс этган. Нуқта қизил чизиқ = 1920-1970 йиллардаги узоқ муддатли тенденция.
Кристина Ромернинг сўзларига кўра, халқаро миқёсдаги олтин тушумлари оқибатида пул массасининг ўсиши Қўшма Штатлар иқтисодиётини тиклашнинг ҳал қилувчи манбаи бўлиб, иқтисодиётда ўзини ўзи тузатиш аломати сезилмаяпти. Олтин тушиши қисман АҚШ долларининг қадрсизланиши ва қисман Эвропадаги сиёсий вазиятнинг ёмонлашиши билан боғлиқ эди.Ўз китобида, йилда Қўшма Штатлар пул тарихи , Милтон Фридман ва Анна Ж. Швартс ҳам пул омиллар тиклаш тегишли ва у кўп пул ёмон бошқарув томонидан секинлаштирди, дея тортишдик Федерал резерв тизими .
Аввалги (2006-2014)Федерал резерв раиси Бен Бернанке дунё миқёсидаги иқтисодий таназзулда ҳам, охир-оқибат тикланишда ҳам пул омиллари муҳим роль ўйнайди деган фикрга қўшилди.Бернанке, шунингдек, институционал омиллар, хусусан молиявий тизимни қайта қуриш ва қайта қуриш учун муҳим роль ўйнаган ва депрессияни халқаро нуқтаи назардан ўрганиш кераклигини таъкидлади.
14 та йирик мамлакат учун ўртача туғилиш коеффициенти 1930 йилда туғилган ҳар минг аҳолига нисбатан 19,3 туғилишдан 1935 йилда 17,0 гача тушган. Канадада Рим католик аёлларининг ярми черков таълимотига қарши чиқишган ва туғилишни кейинга қолдириш учун контратсепция воситасидан фойдаланишган. Ишчи кучдаги кам сонли аёллар орасида ишдан бўшатиш оқ танли ишларда камроқ учраган ва улар одатда энгил ишлаб чиқариш ишларида топилган. Бироқ, эри иш билан банд бўлган тақдирда, хотинлар ишдан маҳрум бўлишлари учун оилаларни битта пуллик иш билан чеклаш тўғрисидаги талаб кенг тарқалган эди.Буюк Британияда турмуш қурган аёллар, айниқса, ярим кунлик иш учун рақобатлашиб, ишчи кучига қўшилиш тенденцияси мавжуд эди.
Буюк турғунлик сабаблари Буюк депрессия ўхшаш кўринади, аммо муҳим фарқлар мавжуд. Олдинги раиси Федерал Резерви, Бен Бернанке , кенг афсона докторлик ишининг қисми бўлиб, Буюк Депрессия ўрганиб, ва 1930 йилда қилмаган эди йўллар пул таъминоти ва фоиз ставкаларини манипуляция қилиш сиёсатини амалга эди.
Бернанкенинг сиёсати, шубҳасиз, келгуси йилларда таҳлил қилинади ва синчковлик билан ўрганиб чиқилади, чунки иқтисодчилар унинг танловининг донолиги ҳақида баҳслашмоқдалар. Умуман олганда, 30 йиллардаги Буюк Депрессия даврида 2000 йиллар охиридаги турғунликдан фарқли ўлароқ, дунё молия тизимларининг тикланиши тезроқ кечди.
Қимматли қоғозлар бозори нуқтаи назаридан 1929 йилги ҳалокатдан уч йил ўтгач, ДЖИА 1932 йил 12 августда 8,4 фоизга тушиб кетди. Биз сўнгги икки ой ичида бир кунлик катта тебранишлар билан катта ўзгарувчанликни бошдан кечирганимизда, 2011 йил 1930 йилларнинг оҳангига рекорд даражадаги кунлик фоиз пасаяди. ДЖИА, CПИ ва миллий ишсизлик даражаси нуқтаи назаридан кўпчилигимиз ушбу 30 йилларнинг ҳис-туйғуларини ҳис қилган бўлсак, биз 30 йилларда яшамаймиз. 1928 ва 1929 йиллар - 20-асрда бойлик тақчиллиги шу қадар кескин чегараларга етган, ишсизларнинг ярми олти ойдан ортиқ ишсиз юришган, бу 2000 йил охирлари турғунлик даврига қадар такрорланмаган. 2007 ва 2008 йиллар охир-оқибат дунё 1928 ва 1929 йиллар билан рақобатдош бўлган бойлик фарқи тенгсизлигининг янги даражаларига эришди.

V.(2) 1929 —1933 йиллар. Жаҳон иқтисодий инқирози ёки Буюк депрессия.

Буюк Депрессия глобал қарама-қаршилик еди. Бу сиёсий қарорлар, шу жумладан Биринчи жаҳон урушидан кейинги урушни товонлантириш, конференциянинг Европа товарларига тарифларни жорий қилиш ёки 1929 йилги фонд бозорини йиқилишига сабаб бўлган спекуляция каби протекционизм. Бутун дунё бўйлаб ишсизлик, давлат даромадларининг пасайиши ва халқаро савдодаги пасайиш кузатилди. 1933 йилда Буюк Депрессия баландлигида AҚШ ишчиларининг чорак қисми кўпроқ ишсиз еди. Баъзи мамлакатларда иқтисодий зиддият туфайли етакчилик ўзгариши кузатилди.
Ушбу иқтисодий инқироз “Буюк депрессияси” номи билан машҳур бўлиб, ўзининг жуда катта салбий оқибатлари ва дунё иқтисодиётига кўрсатган ижтимоий-иқтисодий зарарининг кўламдорлиги билан енг кўп ўрганилган ҳамда кўплаб тадқиқотлар олиб борилган инқирозлардан бири бўлиб ҳисобланади. Инқироз иқтисодий фаолликнинг кескин пасайганлиги, асосий жаҳон валюталарининг олтин стандартидан воз кечганлиги, ишсизлар сонининг кескин ошганлиги ва ўзининг иқтисодиётга кўрсатган зарари, истеъмол ҳажмининг пасайиб кетганлиги билан тарихда чуқур из қолдирган.
Мазкур инқироз Ню-Йорк фонд биржасида содир бўлган таназзулдан бошланган бўлиб, маълумотларга кўра 1929-йилнинг 28-29-октябр кунлари биржанинг асосий индекслари бирданига 25 фоизга пасайиб кетиши содир бўлган. Ушбу ҳолатни бартараф етиш ва олдинги ҳолатга келтириш учун қилинган саъй-ҳаракатларга қарамасдан нархларнинг қулаши давом етаверган. 1933-йилда ўзининг юқори чўққисига чиқиб, Доу-Джонс индексининг 83 фоизга пасайиши, яъни 365 дан 63 пунктга пасайиб кетганлигига қайд етилган. Мазкур ҳолат аста-секинлик билан бутун Aмерика иқтисодиётини, хусусан, тармоқ ва соҳаларнинг бутунлай пароканда бўлишига олиб келган.
Фонд биржасининг таназзулидан бир йил ўтар-ўтмас тижорат банкларининг бирма-бир ёпилиши содир бўла бошлаган. 1929-1933-йиллар оралиғида AҚСҲда 9000 тижорат банки ўз фаолиятини тўхтатишга мажбур бўлган. Ўша пайтда фаолият юритган корхоналарнинг 2/3 қисми ёпилиб, молиявий тизим қарийб мажруҳ ҳолга тушиб қолган еди. Бунинг оқибатида халқаро капиталларнинг айирбошланиши ва ҳаракатининг издан чиқиши вужудга келади.
1929-1933-йиллар оралиғида AҚСҲнинг ялпи ички маҳсулоти 46 фоизга, истеъмол товарлари нархи индекси еса, 32 фоизга пасайган. Фермерларнинг талафоти еса, бошқа тармоқ ва соҳаларга қараганда яна-да аянчлироқ касб етиб, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг нархи 60 фоизга пасайиб, иқтисодиётда ишсизлар сони ўзининг мисли кўрилмаган даражасига йетиб келади. 1933-йил ҳолатига жами меҳнат ресурсларининг 25 фоизи ўз иш ўринларидан айрилиб, ишсизлар армиясини юзага келтирган еди.
1930-йилнинг июлида Aмерика иқтисодиётини ташқаридан кириб келаётган товар ва хизматлар ва кучли рақобатдан ҳимоя қилиш мақсадида импорт учун Смута-Хоули божи киритилган еди. Ушбу давлат божининг ўртача қиймати барча кириб келаётган товар ва хизматлар учун 40 фоиз қилиб белгиланган еди. Кучли протексионизм сиёсати ва давлат божларининг юқори ставкада белгиланиши оқибатида Йевропа мамлакатларининг иқтисодиётига ҳам аста-секинлик билан таъсир кўрсата бошлайди.
Биринчилардан бўлиб, ўша пайтда AҚСҲ билан ўзаро савдо алоқалари катта бўлган давлатлар, хусусан, Буюк Британия, Германия, Франсия мамлакатлари иқтисодиёти катта талофат кўра бошлайди. Инқироз мобайнида (1929-1933 йиллар.) саноат ишлаб чиқариш ҳажми Буюк Британияда 24 %га, Германияда 41 %га ва Франсияда 32 фоизга пасайиши содир бўлган еди. Бунинг натижасида ушбу корхоналарнинг аксиялари қиймати Буюк Британияда 48 %га ва Франсияда 60 фоизга пасайиб кетади.
Европанинг енг йирик давлатларида содир бўлган инқироз бутун Йевропани қамраб ола бошлайди. Статистик кўрсаткичларнинг гувоҳлик беришича, саноат ишлаб чиқариш индекси Чехословакияда – 40 %, Полшада – 45 %, Югославияда – 50 %га пасайиб кетади. Бундан ҳам ёмони мазкур инқироз ижтимоий характер касб етиб, оммавий ишсизликни ҳам келтириб чиқаради. Расмий маълумотларга кўра 1933-йилда 32 та мамлакатга ўз таъсирини ўтказган Буюк депрессия оқибатида ишсизлар сони 44 млн. кишини ташкил етган бўлса, шундан 14 млн. нафари AҚСҲга тўғри келган.
Жаҳон иқтисодий инқирози қарийб 10 йил давом етади. Бу ўз навбатида мамлакатлар иқтисодиётини издан чиқариши билан бирга, уларнинг сиёсий тизимларга ҳам жиддий таъсир кўрсата бошлаган еди. Ушбу йилларда бозорни егаллаш учун ноҳалол курашлар, халқаро савдо еркинлигига ҳар томонлама тажовузлар, импорт товарлари учун белгиланган давлат божлари ва квоталарнинг авж олганлиги, савдо ва валюта урушлари, демпинг сиёсатининг қўлланилиши каби бозор иқтисодиётига зид бўлган чора-тадбирларнинг татбиқ етилиши натижасида давлатлар ўртасидаги ўзаро низоларнинг иллат олиши ва кучлиларнинг кучсизлар устидан ҳукмронлик ўрнатиши билан боғлиқ гегемонлик иштаҳаларининг юзага келтиришига сабаб бўлган.
Ва бунинг оқибатида миллатчилик, коммунистик ва фашистик қарашлар, ҳаракатларнинг яна-да урчиши, шунингдек, дунё саҳнасида Aдолф Гитлер каби доҳийларнинг юзага келганлигини тарих яхши еслайди. Aлалоқибат, Aмерикада бошланган “Буюк депрессия” Йевропа майдонларида иккинчи жаҳон урушининг бошланишига олиб келади.