Жаҳон иқтисодиётидаги энг оғир инкирозлар 1873-79-йиллардаги инқироз

Иқтисодий таъсирлар
Мексика иқтисодиёти песонинг қадрсизланиши ва хавфсиз инвестицияларга учиш натижасида жиддий таназзулга юз тутди . 1995 йил давомида мамлакат ялпи ички маҳсулоти 6,2% га камайди. Мексиканинг молиявий сектори инқирознинг енг оғир қисмини банкларнинг қулаши билан ўз зиммасига олди, паст сифатли активлар ва сохта кредитлаш амалиётини ошкор қилди. Минглаб ипотека кредитлари дефолтга учради , чунки Мексика фуқаролари фоиз ставкаларининг кўтарилишига дош беришга ҳаракат қилишди, бу еса уйларнинг кенг миқёсда қайтариб олинишига олиб келди. ЯИМ ўсишининг пасайишига қўшимча равишда, Мексика жиддий инфляция ва ўта қашшоқликни бошдан кечирди, чунки реал иш ҳақи кескин тушиб кетди ва ишсизлик деярли икки баравар кўпайди. Нархлар 1995 йилда 35% га ошди. Номинал иш ҳақи барқарор еди, лекин реал иш ҳақи ўша йили 25-35% га камайди. Ишсизлик 1994 йилдаги инқирозгача бўлган 3,9 фоиздан 1995 йилда 7,4 фоизга кўтарилди. Фақат расмий секторда бир миллиондан ортиқ одам ишини йўқотди ва ўртача реал иш ҳақи 1995 йил давомида 13,5 фоизга камайди. Уй хўжаликларининг умумий даромадлари 30 фоизга камайди. худди шу йили. Мексиканинг ўта қашшоқлик даражаси 1994 йилдаги 21 фоиздан 1996 йилда 37 фоизга ўсди ва бу ўтган ўн йиллик муваффақиятли қашшоқликни қисқартириш ташаббусларини бекор қилди. Мамлакатдаги қашшоқлик даражаси 2001 йилгача нормал ҳолатга қайта бошламайди.
Мексикадаги қашшоқлик ўсиб бораётган қашшоқлик шаҳар аҳолисининг меҳнат бозори ўзгарувчанлиги ва макроиқтисодий шароитларга нисбатан сезгирлиги туфайли қишлоқ жойларига қараганда шаҳарларга кўпроқ таъсир кўрсатди. Шаҳар аҳолиси соғлом меҳнат бозори, кредит олиш ва истеъмол товарларига таянган . Истеъмол нархларининг инфляцияси ва инқироз даврида кредит бозорининг кескинлашиши шаҳар ишчилари учун қийин бўлди, қишлоқ уй хўжаликлари еса ўзбошимчалик билан қишлоқ хўжалигига ўтди. Мексиканинг аҳоли жон бошига ялпи даромади қишлоқ хўжалигида атиги 17% га камайди , бу кўрсаткич 48% дан фарқ қилади.молия секторида ва 35% қурилиш ва савдо саноатида. 1995 йилдан 1996 йилгача уй хўжаликларининг ўртача истеъмоли 15% га камайди, бу еса таркибнинг асосий товарларга ўзгариши билан боғлиқ. Уй хўжаликлари камроқ тежашди ва соғлиқни сақлашга камроқ сарфладилар. Чет елда яшовчи муҳожирлар Мексикага пул ўтказмаларини кўпайтирди, бу 1994 ва 1996 йиллар оралиғида бир томонлама ўртача икки баравар кўпайганидан далолат беради.
Уй хўжаликларининг бирламчи тиббий ёрдамга бўлган талабининг пастлиги 1996 йилда чақалоқлар ва болалар ўлимининг 7 фоизга ошишига олиб келди (1995 йилдаги 5 фоиздан). Гўдаклар ўлими 1997 йилгача, енг кескин тарзда аёллар иқтисодий еҳтиёж туфайли ишлашга мажбур бўлган ҳудудларда ошди.
Танқидий олимларнинг таъкидлашича, 1994 йилги Мексика песо инқирози Мексиканинг ривожланишга Вашингтон консенсус ёндашувига неолиберал бурилиш муаммоларини очиб берди. Таъкидлаш жоизки, инқироз молиявий капиталнинг ташқи оқимига боғлиқ бўлган либераллаштирилган, аммо халқаро даражада бўйсунувчи иқтисодиёт доирасида хусусийлаштирилган банк сектори муаммоларини очиб берди.


V. 1929-1933 йиллар. Жаҳон иқтисодий инқирози ёки Буюк депрессия.
Ушбу иқтисодий инқироз “Буюк депрессияси” номи билан машҳур бўлиб, ўзининг жуда катта салбий оқибатлари ва дунё иқтисодиётига кўрсатган ижтимоий-иқтисодий зарарининг кўламдорлиги билан энг кўп ўрганилган ҳамда кўплаб тадқиқотлар олиб борилган инқирозлардан бири бўлиб ҳисобланади. Инқироз иқтисодий фаолликнинг кескин пасайганлиги, асосий жаҳон валюталарининг олтин стандартидан воз кечганлиги, ишсизлар сонининг кескин ошганлиги ва ўзининг иқтисодиётга кўрсатган зарари, истеъмол ҳажмининг пасайиб кетганлиги билан тарихда чуқур из қолдирган.
Мазкур инқироз Нью-Йорк фонд биржасида содир бўлган таназзулдан бошланган бўлиб, маълумотларга кўра 1929 йилнинг 28-29 октябрь кунлари биржанинг асосий индекслари бирданига 25 фоизга пасайиб кетиши содир бўлган. Ушбу ҳолатни бартараф этиш ва олдинги ҳолатга келтириш учун қилинган саъй-ҳаракатларга қарамасдан нархларнинг қулаши давом этаверган. 1933 йилда ўзининг юқори чўққисига чиқиб, Доу-Джонс индексининг 83 фоизга пасайиши, яъни 365 дан 63 пунктга пасайиб кетганлига қайд этилган. Мазкур ҳолат аста-секинлик билан бутун Америка иқтисодиётини, хусусан, тармоқ ва соҳаларнинг бутунлай пароканда бўлишига олиб келган.
Фонд биржасининг таназзулидан бир йил ўтар-ўтмас тижорат банкларининг бирма-бир ёпилиши содир бўла бошлаган. 1929-1933 йиллар оралиғида АҚШда 9000 тижорат банки ўз фаолиятини тўхтатишга мажбур бўлган. Ўша пайтда фаолият юритган корхоналарнинг 2/3 қисми ёпилиб, молиявий тизим қарийб мажруҳ ҳолга тушиб қолган эди. Бунинг оқибатида халқаро капиталларнинг айирболаниши ва ҳаракатининг издан чиқиши вужудга келади.
1929-1933 йиллар оралиғида АҚШнинг ялпи ички маҳсулоти 46 фоизга, истеъмол товарлари нархи индекси эса, 32 фоизга пасайган. Фермерларнинг талофати эса, бошқа тармоқ ва соҳаларга қараганда янада аянчлироқ касб этиб, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг нархи 60 фоизга пасайиб, иқтисодиётда ишсизлар сони ўзининг мисли кўрилмаган даражасига етиб келади. 1933 йил ҳолатига жами меҳнат ресурсларининг 25 фоизи ўз иш ўринларидан айрилиб, ишсизлар армиясини юзага келтирган эди.
Биринчилардан бўлиб, ўша пайтда АҚШ билан ўзаро савдо алоқалари катта бўлган давлатлар, хусусан, Буюк Британия, Германия, Франция мамлакатлари иқтисодиёти катта талофат кўра бошлайди. Инқироз мобайнида (1929-1933 йй.) саноат ишлаб чиқариш ҳажми Буюк Британияда 24 %га, Германияда 41 %га ва Францияда 32 фоизга пасайиши содир бўлган эди. Бунинг натижасида ушбу корхоналарнинг акциялари қиймати Буюк Британияда 48 %га ва Францияда 60 фоизга пасайиб кетади.
Европанинг энг йирик давлатларида содир бўлган инқироз бутун Европани қамраб ола бошлайди. Статистик кўрсаткичларнинг гувоҳлик беришича, саноат ишлаб чиқариш индекси Чехославакияда – 40 %, Полшада – 45 %, Югославияда – 50 %га пасайиб кетади. Бундан ҳам ёмони мазкур инқироз ижтимоий характер касб этиб, оммавий ишсизликни ҳам келтириб чиқаради. Расмий маълумотларга кўра 1933 йилда 32 та мамлакатга ўз таъсирини ўтказган Буюк депрессия оқибатида ишсизлар сони 44 млн. кишини ташкил этган бўлса, шундан 14 млн. нафари АҚШга тўғри келган.
Ж аҳон иқтисодий инқирози қарийб 10 йил давом этади. Бу ўз навбатида мамлакатлар иқтисодиётини издан чиқариши билан бирга, уларнинг сиёсий тизимларга ҳам жиддий таъсир кўрсата бошлаган эди. Ушбу йилларда бозорни эгаллаш учун ноҳалол курашлар, халқаро савдо эркинлигига ҳар томонлама тажовузлар, импорт товарлари учун белгиланган давлат божлари ва квоталарнинг авж олганлиги, савдо ва валюта урушлари, демпинг сиёсатининг қўлланилиши каби бозор иқтисодиётига зид бўлган чора-тадбирларнинг татбиқ этилиши натижасида давлатлар ўртасидаги ўзаро низоларнинг иллат олиши ва кучлиларнинг кучсизлар устидан ҳукмронлик ўрнатиши билан боғлиқ гегемонлик иштаҳаларининг юзага келтиришига сабаб бўлган.
Бунинг оқибатида миллатчилик, коммунистик ва фашистик қарашлар, ҳаракатларнинг янада урчуши, шунингдек, дунё саҳнасида Адольф Гитлер каби дохийларнинг юзага келганлигини тарих яхши эслайди. Алалоқибат, Америкада бошланган “Буюк депрессия” Европа майдонларида иккинчи жаҳон урушининг бошланишига олиб келади.



Келиб чиқиш сабаблари

Буюк Депрессия шиддатли дунё бўйлаб иқтисодий тушкунлик бошланишига сабаб бўлди. Катта депрессия вақти бутун дунёда турлича бўлган, аксарият мамлакатларда у 1929 йилда бошланган ва 1930 йилларнинг охирига қадар давом этган. Бу 20-асрнинг энг узун, энг чуқур ва кенг тарқалган депрессияси ҳисобланган. Жаҳон иқтисодиёти қанчалик кескин пасайиши мумкинлиги мисолида Буюк Депрессия одатда қўлланилади. Буюк депрессия Қўшма Штатларда 1929 йил 4 сентябрда бошланган акциялар нархининг катта пасайишидан сўнг бошланди ва 1929 йил 29-октабрда ( қора сешанба деб номланувчи ) фонд бозорининг қулаши билан дунёнинг қўрқинчилик янгиликларига айланди. 1929-1932 йилларда бутун дунёда ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) тахминан 15% га камайди. Таққослаш учун, бутун дунёда ЯИМ катта таназзул даврида 2008 йилдан 2009 йилгача 1 фоиздан камга камайди.

Баъзи иқтисодиётлар 30 йилларнинг ўрталарига келиб аёққа туришни бошлади. Бироқ, кўплаб мамлакатларда Буюк Депрессиянинг салбий таъсири Иккинчи Жаҳон уруши бошлангунга қадар давом этди. Буюк депрессия бой ва камбағал мамлакатларда ҳам ҳалокатли таъсир кўрсатди. Шахсий даромадлар, солиқ тушумлари, фойда ва нархлар кўрсаткичлари кескин пасайиб кетди, халқаро савдо эса 50% дан кўпроққа камайган.
АҚШда ишсизлик 23 фоизга, айрим мамлакатларда эса 33 фоизгача кўтарилганлиги маълум қилинган. Дунё бўйлаб шаҳарларга, айниқса оғир саноатга қарам бўлган шаҳарларга қаттиқ зарба берилди. Кўпгина мамлакатларда қурилиш деярли тўхтатилди. Деҳқончилик жамоалари ва қишлоқ жойлари катта зарар кўрди, чунки экинлар нархи тахминан 60 фоизга пасайган. Ишнинг муқобил манбалари камлиги сабабли талабнинг кескин пасайиши, тоғ-кон саноати ва ёғочни кесиш каби бирламчи тармоқ саноатига боғлиқ бўлган жойлар энг кўп зарар кўрди.