Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

2. Халқаро тизимнинг ўзига хос хусусиятлари.
Глобаллашув шароитида халқаро муносабатларнинг харакгерли хусусияти иқшсодиётнинг ишернационаллашуви, ахборот ва маданий алмашувнинг мин-тақавий ва давлатлараро тенденцияларга мослашуви, шунингдек, хавфсизлик кўламининг кенгайиши билан белгиланади. Жумладан, халқаро муносабатлар тизимини шакллаширишда ўзгаришлар кўзга ташланади. Глобаллашув ва ин-тернационаллашув шароитида, давлатлар хамкорлигидаги шаклларнинг таркиб топиши пайтида сиёсий тизимда кескин ўзгаришлар жараёни кечади.
XXI аср бошида халқаро муносабатлар тизими ёки Ғарб адабиётларида ишлатилганидек, халқаро ттим (Шегпайопа! Зуйет) янга сифат босқичи-га ўтмоқца. Халқаро тизим "совуқуруш" даврида ёки 1945-1990 йиллар даво-мида кечган Ялта-Потсдам тизими даврида касодга учради. Ялта-Потсдам ти-зимининг ўрнига янги халқаро муносабатлар тизимини янгалаш ва модер-низация қилиш даври бошланди. 1980-1990 йиллар давомида бутун жаҳон та-рихида аҳамиятга эга бўлган ҳодисалар рўй берди ва, оқибатда, Шарқ ва Ғарб ўртасида зиддият келиб чиқци. Натижада, СССР қулади ва Евроосиё матери-гида янги мустақил давлатлар пайдо бўлди. Бир неча йил ичида халқаро ти-зимда роль ўйновчи сиёсий акгёрлар ва уларнинг модели кескин ўзгариш-ларга учради. Оқибатда, дунё тартибликка нисбатан тартибсизликка, уни стра-тегик йўналтиришдан кўра конфликтга юз тутди.
Миллий давлатлар ҳамон бош сиёсий омил сифатида майдонга чиқмоқ-да, ҳатто давлатлараро, минтақавий, минтақалараро ва глобал ташкилотлар ўртасидаги алоқаларда ҳам бу ҳол кўзга яққол ташланмоқца. Муайян давлат-лар ўз миллий манфаатларининг ҳамон гегемон бўлишини истайди. Айни пай-тда, глобал муаммоларни ҳал қилиш имкониятлари камайиб бормоқца. Ев-ропа ва Осиёдаги "реал социализм" назарияси ва амалиётининг инқирозга юз тутиши давлатчиликда манманлик ғоясининг қалқиб чиқишига шароит яратди. Миллий ғоя ва миллий қурилиш тушунчалари ўнлаб йиллар давомида тота-литаризм шароитида яшаб келганларнинг янги замонга мослашиши учун асос бўлмоқца. Бунда миллийлик конструктив роль ўйнамоқца.
Халқаро ташкилотлар сонининг кўпайиб бораётганлиги масалан, ҳуку-матлараро ва нохукумат ташкилотларининг шаклланаётганлиги халқаро ти-зимни бошқаришда ўзига хос шаклларни юзага келтира бошлади.
Халқаро тизимда глобаллашув жараёни билан бир қаторда номарказла-шиш, минтақалашиш ва кўп қутблилик юзага келди. Япония, Германия, Хитой ва Бразилияда кўп қутблилик шакллана бошлади. Минтақавий ташки-
253
лотлар ("Катта саккизлик", ЕИ, НАФТА, Ислом конференцияси ташкило-ти, АСЕАН ва бошқалар) халқаро муносабатларда муҳим роль ўйнай бош-лади. Ривожланаётган давлатлар сони 77 тадан 120 тага ўсди. Улар орасида ОПЕКга кирувчи йирик нефть қазиб олувчи давлатлар бор.
Шарқ ва Ғарб ўртасидаги зиддиятнинг тугаши "«^''-'О^/нми^тушунчаси-нинг мазмун-моҳиятини ўзгартириб юборди. Куч-қудратнинг мумтоз белги-лари (ҳудуд ҳажми ва аҳоли сони, давлатнинг геосиёсий ҳолати, қуролли кучлари сони ва бошқалар) ва давлатнинг ҳудудий мустақиллиги кўп ҳоллар-да ўз аҳамиятини йўқотди. Ғарбдаги сиёсий қарашлар илм-фанга "таъсир кўрса-тувчи кучлар" ва "заиф кучлар" атамаларини киритди.