Janubiy amerikaning relyefi va foydali qazilmalari

I BOB.Shimoliy Amerika mintaqasiga umumiy tafsif.

1.1.Geografik o'rni chegaralari. AQSH hududining kattaligi jihatidan dunyo mamlakatlari o‘rtasida 4-o‘rinda (Rossiya, Kanada, Xitoydan keyin) turadi. AQSH iqtisodiy-geografik jihatdan qulay, ammo bir-biridan uzoq uch hududdan iborat.

Asosiy hudud (hududi 8.84 mln km/kv, aholisi 303.1 mln kishi) Shimoliy Amerikaning markazida joylashgan, shimolda Kanada va janubda Meksika davlatlari bilan (chegaralar tabiiy marralar-tog‘lar, daryo va ko‘llardan o‘tadi va tinch) chegaralangan va g‘arbdan Tinch okeani sharqdan Atlantika okeani suvlari uning qirg‘oqlarini yuvib turadi. Qirg‘oqlari tabiiy buxta, gavanlarga boy bo‘lib kemachilikni rivojlantirish uchun qulay.

Alyaska shtati materikning shimoli-g‘arbiy qismiga joylashgan Tinch va Shimoliy Muz okeani suvlari bilan o‘ralgan va quruqlikda Kanada bilan chegaradosh (hudud 1519 km/kv, axolisi 600.0 kishi). Bering bug‘ozi orqali Rossiya (Ratmanov oroli) va AQSh (Kruzenshteyn oroli) dengiz chegaralari o‘tadi. Gavayi orollari (16.7 ming km/kv, axolisi 1.3 mln kishi) Tinch okeanining markaziy qismida (24 ta orol) joylashgan.

AQSH iqtisodiy-geografik o‘rni qulay bo‘lib, jahon mamlakatlari bilan samarali transport-iqtisodiy aloqalarni olib borish imkonini beradi.

AQSH nisbatan yosh davlat, yevropaliklar tomonidan XVI-asrdan boshlab o‘zlashtirgan. Dastlab Atlantika qirg‘oq bo‘yida Buyuk Britaniyaning 13 ta kaloniyasi bo‘lgan. 1776-yili AQSH mustaqilligi elon qilindi. XXasrga qadar g‘arbga tomon kengaydi (hududlar sotib yoki bosib olindi va o‘zlashtirildi). Alyaska 1867-yili Rossiyadan sotib olingan, Gavayi orollari esa uzoq vaqt AQSH mustamlakasi bo‘lgan. O‘tgan asrning 50-yillarida Alyaska va Gavayi orollari shitat maqomiga ega bo‘ldi. AQSH iqtisodiy statistik nuqtai nazardan 4ta makro iqtisodiy rayonga: Shimoliy-Sharq, O‘rta-

G‘arb, Janub va G‘arbga bo‘linadi. Axolini ro‘yxatga olish byurosi esa AQSHni 9ta rayonlariga: Yangi Angilya, O‘rta Atlantika shitatlari, Janubiy

Atlantika shitatlari, Janubi-sharq markaziy shitatlari, Janubi g‘arb, tog‘li shitatlar, Tinch okeani shitatlariga ajratadi.

AQSH federativ respublika, siyosiy-ma‘muriy jihatdan 50 shitat (shitatlar quyi ma‘muriy okrug grafiklarga bo‘linadi) va Kalumbiya federal okrugidan iborat. Amaldagi konustitutsiya 1787-yilda qabul qilingan va shu kunga qadar 26ta o‘zgartirish kiritilgan, xolos. Mamlakat boshlig‘i Prezident. Qonun chiqaruvchi organ- Kongress.

Dunyo makromintaqalari o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi jihatidan Shimoliy Amerika makromintaqasi yetakchi mavqega ega .

Shimoliy Amerika mamlakatlariga Meksikada shimolda joylashgan davlatlar AQSH, Kanada va Daniyaning orol mustamlakasi – Grelandiya kiradi.

Shimoliy Amerika makro mintaqasi iqtisodiy--geografik holati juda qulay bo`lib a) Yevroosiyo va Afrika mamlakatlari hamda dunyoning boshqa

mintaqalari bilan qulay iqtisodiy aloqalar olib borish imkonini olib boruvchi, Atlantika va Tinch okeani suvlarining o`rab turishi; b) Shimoliy Amerika makromintaqasining chekka shimoliy g`arbida Rossiya bilan juda yaqin bo`lib , Bering bo`g`izidagi Diomid orollari orqali qisqa masofada ajralib turishi; v) Aqsh va Kanada qirg`oq bo`ylarining Atlantika va Tinch okeani halqaro savdo yo`llariga chiqish imkoniyatlari; g) Halqaro Panama kanalining mavjudligi (Panama Kanali shimoliy Amerika makro mintaqasi siyosiy- iqtisodiy hayotida muhim; ) resurs imkoniyatlari jihatlari boshqa okeanlarga ustun hisoblangan Arktika (Shimoliy Muz okeani) akvatoriyasiga bevosita tutashligi bilan harakterlanadi .

Ayni vaqta Grelandiyaning shimoliy va sharqiy qirg`oqlari kemachilik uchun noqulay bo`lib, yil bo`yi suzib yuruvchi muz bo`laklari bian qoplangan . Faqatgina Grelandiyaning unchalik katta bo`lmagan Janubiy – G`arbiy qirg`oq bo`ylari kemachilik uchun qulay.

Shimoliy Amerika relefi bir muncha murakkab bo`lsada , xo`jalik yuritish uchun (Ayniqsa AQShning asosiy hududi va Kandaning cho`l Provensiyalari) juda qulay. Tog` va tekisliklar materik bo`ylab Meridional joylashgandir. Makromintaqaning G`arbiy qismida Kordelera tog`lari joylashgan bo`lsa, sharqida tekisliklar va past tog`lar mavjud.

Makromintaqaning O`rtacha balandligi dengiz sathidan (G`arbda 1700 m va sharqa 200-300m) 720 m bo`lib, asosan Kanada, Lavrentiy qirlari , Janubda Markaziy tekisliklar (katta qismi AQSH hududida ), g`arbda Kordilera tog`lari oldidagi Buyuk tekisliklarga tutashib ketgan, Markaziy tekisliklar sharqida Appalachi tog`lari mavjud. Kanada Arktika arxipelagining sharqiy qismi va Grelandiya sohilalri relefi tog`lidir. Makromintaqaning janubiy - sharqida tor yo`lak hosil qilgan Atlantika bo`yi past tekisligi va Meksikaning past tekisligi Iqtisodiy jihatdan kuchli darajada o‘zlashtirilganligi bilan ajralib turadi.

Kordlyera tog`lari tizimi ko`plab yoysimon tizmlardan iborat bo`lib ulardan g`arbda balandligi 1000-2000 m ichki yassi tog`lar va platolar Mintaqasi mavjud. Bu Yassi tog`liklar supasimon tekisliklar, tizmalar va soyliklar ( Katta havzadagi Ajal vodiysi dengiz sathidan balandligi 85 m) bo`lib, parallel yo`nalgan tog` zanjiridan iborat . Alyaskada to Panama bo`yniga qadar Kordelera tog` tizmalari cho`zilib yotadi (Eng baland nuqtasi Alyaska tizmasidagi Mak-Kinli cho`qqisi , 6193 m ) Tinch Okeani sohil bo`yida nihoyatda tor va uzilib-uzilib joylashgan tekisliklar mavjud. Kaliforniya yarim oroli AQSHning G`arbidagi xo`jalik jihatdan o`zlashtirish qulay bo`lgan hududdir .

Makromintaqa iqlimining tarkib topishida Shimoliy Amerika materigining shimoldan – janubga tomon cho`zilib yotganligi muhim o`rin tutadi . Kordelera tog` tizimining Meridional joylashganligi tinch okeanidan Kirib kelgan havo massalarning tasirini pasaytiradi .Shuningdek , sovuq Labrador oqimi Makromintaqaning shimoliy-sharqida havoning tez-tez sovib turishida qishning ayrim yillari juda qattiq sovuq bo`lishida asosiy sababchidir.

Shimoliy Amerika makromintaqasida arktika , subarktika , mo`tadil va subtropik iqlim mintaqalari shakillangan. Arktika iqlim mintaqasida Grenlandiya oroli , Kanada , Arktika arxipelagi va materikning Shimoliy qirg`oq bo`ylaridan to Shimoliy Qutbga qadar bo`lgan hududlar kiradi . Qish uzoq davom etadi, Alyaska va Kanada SHimoliy- G`arbida -64 *, Grenlandiya muz qoplamida (300 m balandlikda ) -70* sovuq bo`ladi. Yoz sovuq , iyulda havo harorati -0* atrofida kuzatiladi . Shimoliy Muz okeanining sharqiy orollari va Grenlandiya abadiy muzliklar bilan qoplangan .

Subarktika iqlim mintaqasiga Alyaska yarim orolida , Gudzon qo`ltig`i sohil bo`ylari , materikning Bir qismi 60 – parallel janubiga qadar va Labrador yarim orolining shimoli kiradi. Qirg`oq bo`ylarida yanvarning o`rtacha harorati -15 * , markaziy qismlarida -30*, iyulning o`rtacha harorati +8,+12 * . Ko`p yillik muzliklar tarqalgan , yiligi 300 mm yog`in yog`adi.

Mo`tadil iqlim mintaqasi janubda 40* Shimoliy Kenglik (G`arbiy qirg`oq bo`ylarida 45* shimoliy kenglikga qadar) cho`ziladi: Dengiz kontinental va mo`tadil kontinental iqlim oblastlariga bo`ladi. Yoz nisbatan issiq (O`rtacha+20* ) , qish -9-10* , 500mm dan 200 mm gacha (G`arbiy qirg`oq Bo`yi ) yog`in yog`adi . Subtropik iqlim mintaqasi materikning Janubida 40* va 30* shimoliy kengliklarni o`z ichiga oladi. Bu iqlim mintaqasida ham o`rta dengiz kontinental va subtropik iqlim oblastlari mavjud. O`rta dengiz iqlim muhiti g`arbiy qirg`oq bo`yi hududlarida nam va iliq qish, quruq va issiq yoz qaror topishiga sabab bo`ladi. Kontinental iqlim markaziy hududlarda hukmron, yoz issiq +25,+30* , yanvar oyidan -0* Atrofida bo`lib shimoldan sovuq havo massalari kirib Kelganda qisqa muddatli qattiq sovuq bo`ladi va qor yog`adi. Yillik yog`in miqdori 400-600 mm atrofida . Subtrpoik nam iqlim Florida yarim orolning shimoli , Atlantika qirg`oq bo`yida qaror topgan bo`lib, qishi iliq, yozi issiq va sernam.

Shimoliy Amerika makromintaqasi ichki suvlari boyligi bilan ajralib turad. Ichki suvlarda qishloq xo`jaligida, kemachilik va energoresurs sifatida keng foydalaniladi. Dunyodagi eng uzun daryo –Missisipi Daryosi (Miisuri bilan uzunligi 6019km ) va eng katta Buyuk Ko`llar guruhi (Yuqori, Michigan , Guron av Ontario) yirik suv tizimini tashkil qiladi. Missisipi daryosi Buyuk ko`llar bilan kanallar orqali qo`shilgan. Eri va Ontario ko`llarini tutashtiruvchi Niagara daryosiga mashhur 50 m yuqoridan otilib tushuvchi Niagara sharsharasi bor. Buyuk Ko`llar Shimoliy Lavrenti daryosi orqali Atlantika okeaniga quyiladi . Markaziy daryosi Shimoliy Muz okeaniga va Kolorado (Yirik GES Kaskadlari barpo qilingan ) daryosi tinch okeaniga quyiladi Shimoliy Amerika Makromintaqasi tuproq va o`simlik olami juda xilma-xil bo`lib shimoldan janubga tomon o`zgarib boradi. O`rmonlarga juda boy, ayniqsa Kanada o`rmon resusrlari dunyo ahmayatiga molek bo`lib, asosan igna bargli daraxtlardan iborat . Yirik tog` tizmlari, o`rmonlar, Ko`lllar va go`zal qirg`oq bo`ylari, turzm va dam olish maqsadlarida keng foydalaniladi . Tabiatni qo`riqlash va Atrof muhitni muhofaza qilish maqsadlarida yirik milliy parklar (AQShda 27 ta , Kanadada 19 ta ) qo`riqxonalar barpo qilingan bo`lib, juda katta daromad keltirad. Foydali qazilmalarga juda boy . Foydali qazilmalar Kanada qalqoni (Temir, titan rudalari, mis, nikel, va uran rudalari , oltin va rangli metallar ) , Kordelera tog`larida (oltin , Kumush ,mis , rux, qo`rg`oshin, molibden, volfram, simob, ) Keng tarqalgan . Missisipi daryosi quyi oqimi va Meksika qirg`oq Bo`yi hududlari Neft va tabiiy gazga boyligi bilan alohida ajralib turadi .

Shimoliy Amerikadagi davlat. Shimolda Kanada (Chegara uzunligi -8893 km , Shimoliy Amerikaning Shimoliy -g`arbida joylashgan Alyaska shtatining Kanada bilan chegara uzunligi -2477 km ), Janubda Meksika (3326 km ) bilan chegaradosh . Mamlakat g`arbida Tinch okean , Sharqda Atlantika okeani , janubda Meksika ko`rfazi bilan tushib ketgan. Undan tashqari , AQShga Gavayi orollari, Guan orollari, Sharqiy Samoa, Virgi orollari hamda , Kuba Orolidagi Guantanomo harbiy bazasi qarashlidir. Chegaralarning umumiy uzunligi - 12248 km. Qirg`oq bo`ylab chegara uzunlig -19924 km . AQSh maydon jihatdan dunyoda Rossiya , Kanada va Xitoydan keyingi 4 o`rinda turadi . AQSH toglar va bepayon tekisliklar mamlakati. Mamlakat relefining g`arbiy qismlari tog`li, sharqiy qismi esa tekisliklardan iborat , Mamlakat hududining yarmiga yaqinini tog` tizmalar, tog` tekisliklari, va Kordiler yassi tog`lar egallagan . Kordiler tog`larining yuqori cho`qqisi balandligi 4000 M bo`lgan UIT (4419 m) hisoblanadi . Sharqda Appalachi tog`lari joylashgan.

Uning baland nuqtasi - Mittchil (2037 m) . Mamlakat va Shimoliy Amerikaning yuqori nuqtasi Mak-Kinli tog`i (6199 m) Alyaskada joylashgan. Qit‘aning eng past joyi Kaliforniyadagi O`lim vodiysi (Dengiz sathidan – 86 m pastda ) hisoblanadi . Kordiler va appalachi tog`lari orasida Markaziy va Ulug` keng ichki vodiylari hamda Meksika past tekisliklari yastanib yotibdi . Asosiy daryolari Missisipi, Missuri , Ogayo, Kolarado, Kolumbiya, va Yukon (Irmoqlari bilan birga ) . Mamlakatning shimoliy sharqida Yuqori , Michigan , Guron , ERi, Ontario, ko`llaridan iborat Buyuk ko`llar tizimi mavjud . Mamlakatda ko`p so`nli muzliklar davri ko‘llari bor . Yuta Shtatida joylashgan Katta Sho`r ko`l ham muzliklar davrida vujudga kelgan . AQSH quyidagi foydali qazilmalar zahirasiga ega : Ko`mir , tabiiy gaz, oltin, neft , gaz, uran ,mis , qorg`oshin, temir alyuminiy rudalari , fosforitlar hamda yog`och. Haydaladigan yerlar butun hududning 20 % i , O`rmonlar va dashtliklar 29 % , o‘tloq va yaylovlar 26 %ni tashkil qiladi .

Iqlimi –keskin konitnental. O`simlik duyosi juda boy . Bu yerda iqlim zonalarning o`zgarishiga qarab flora ham o`zgarib boradi. AQShda moh va lishayniklardan tortib palma va sekvoyya daraxtlari mavjud. Hayvonot olami ham turfa , u ham flora kabi iqlim zonalari o`zgarishiga qarab, o`zgarib boradi . AQSHning maydoni 9 mln 364 ming kv km . poytaxti Vashington. Hududining kataligi jihatidan Jahon mamlakatlari o`rtasida Rossiya Kanada va Xitoydan keyin 4 o`rinda turadi . AQSHning geografik o`rniqulay bol`ib ammo birbiridan uzoq 3 hududdan iborat.

1. 
   Asosiy hudud Shimoliy Amerikaning markazida joylashgan , Shimolda Kanada va Janubda Meksika davlatlari bilan chegaradosh .
   
2. 
   Alyaska Shtati mamlakatning shimoliy g`arbida joylashgan Tinch va Shimoliy Muz okeani suvlari bilan o`ralgan . Quruqlikda Kanada bilan chegaradosh.
   
3. 
   Gavaya orollari Tinch Okeanini markaziy qismida joylashgan .
   

AQSHning iqtisodiy geografik o`rni qulay bol`ib Jahon mamlakatlari bilan samarali transport iqtisodiy aloqalarni olib borish imkoniyati bor. AQSh fedarativ respublika siyosiy- mamuriy jihatdan 52 shtat, Kolumbiya federativ okrugidan iborat .