Janubiy Afrika ozodlik yo'li. Nelson Mandela. Reja: Kirish. I bob. Janubiy Afrika Respublikasi

1.2. Janubiy Afrika aholisi, etnik tarixi, xalq irqlari 
 
Janubiy Afrikaning tub axolisi asosan bushmenlar va guttentotlar. Ular kadim 
zamonlarda butun janubiy va kisman Sharkiy Afrikaning cheksiz tropik urmonlarida 
keng joylashgan.Xozirgacha ularning ibtidoiy ajdodlari yaratgan koyatosh rasmlari 
saklanib kolgan. Ularda yovvoyi xayvonlar, ov kilish, terimchilik va urush manzaralari, 
turli marosimlar tasvirlangan. 
Bushmenlar (asli ma'nosi “butazor odamlari”, deb yevropaliklar nom bergan) 
na dexkonchilikni, na chorvachilikni bilganlar, fakat ovchilik va terimchilik bilan kun 
kechirganlar. Ular muayyan territoriyaga ega bulgan kabilalarga bulini, daydichilikda 
kichik gurux bulib ovkat izlab kuchib yurganlar. Erkaklar uk-yoy, chukmor va nayzacha 
bilan ov kilganlar, ayollar esa oddiy uchi utkir tayok bilan yer kovlab yemishli ildizlar, 
chuvalchanglarni topib tirikchilik kilganlar
8
. 
6
Девидсон. Б. Африканские. Введение в историю культура.. M. 1975.Стр-123. 
7
Девидсон. Б. Африканские. Введение в историю культура.. M. 1975.Стр-123. 
8
Андрианов.Б.Б.. Населения Африки. M. 1987 г.Стр 221. 

---

Guttentotlar bushmenlarga nisbatan bir oz yukori madaniyatga ega bulgan. 
Ular fakat bir necha asr mukajddam chorvachilikka utganlar, kuy, echki va koramollarni 
bokib kun kechirganlar.Ular xam tropik urmon axolisidek uylarini doirasimon kura kilib 
kurganlar va katta patriarxal oilalarga bulinib joylashganlar. Guttentotlar kushni bantu 
xalklaridan kulolchilik, temir eritish va ishlab chikarish, temir kurollardan foydalanishni 
kabul qilganlar
9
.
Hozirgi Janubiy Afrikaning asosiy aholisi hisoblangan negroid, bantu 
xalklari, yuqorida ko‘rsatilganidek, eramizning yo ming yillarida shimoldan kuchib 
kelib, eng serunum yerlarni, sharkiy soxillarni egallab olganlar. Asosiy bantu qabilaviy 
birikmalaridan kosa, zulu, basuto, tevana, shona, rozvi kabilar mahallik kabilalarni asta-
sekin siqib chiqargan va qisman assimilatsiya qilingan. 11-ming yillik boshlarida 
Zambezi va Limpopo daryolari oraligida Monomotapa nomli yukori madaniyatli ilk 
sinfiy bantu davlati paydo buldi. 
Afrika kit'sining janubiy kismining etnik kiyofasi ancha murakkab. Janubiy 
Afrika mamlakatlarining beshdan turt kismi turli etnoslardan kuramalashib ketgan 
afrikaliklardan iborat. Eng kupi bantu xalklari, bushmen va guttentotlar -–0,5 foiz, 
yevropaliklarning avlodlari metislar bilan – 19 foiz, kelgindi osiyoliklar va ularning 
avlodlari – 2 foiz. 
Efiopiya eng kadimiy madaniyat markazlaridan biri. Bu yerda topilgan 
toshdan yasalgan mexnat kurollari 3 mln. yillar mukaddam paydo bulgan. Ibtidoiy 
makonlardan paleolit va ayniksa neolit davriga oid obidalar kup topilgan. Eramizning 
boshlarida paydo bulgan Aksum podsholigi 1U-X1 asrlarda eng gullab-yashnagan, 
Misr, Rim-Vizantiya imperiyasi va Shark mamlakatlari bilan savdo alokasi urnatilgan. 
U asrlardan xristian dini tarkalgan edi. Janubiy Arabiston sekmit tilidagi kabilalarning 
kuchib kelib maxalliy axoli bilan aralashishi natijasida Efiopiyada yirik xalklar
shakllana boshlagan. Utgan asrning ikkinchi yarmidan umumiy Efiopiya davlati paydo 
buladi va Efiopiya xalklarining birikishiga zamin yaratiladi. Xozir mamlakatda 
yigirmadan ortik yirik xalklar yashaydi. Shulardan eng kattasi amxara butun axolining 
9
Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.73-bet.

---

yarmini, galla- 23 foizini, tigrai-9,2 foizini, somali –7,3 foizini, sidamo – 3,2 foizini 
tashkil kiladi. 
Yevropoid va negroid irklari urtaligida shakllangan Efiop irkiga tegishli 
xalklar asosan semit-xamit tillarida gapiradilar. Xozirgi Efiopiyadayashovchi eng katta 
xalklar amxara va oroma, janubi-sharkiy rayonlardagi somaliylar va boshka elatlar semit 
til oilasida. Markaziy kismida va janubda kup sonli galla, sidamo, kushit tilida 
gapiradigan xalklardir. Bular asosan dexkonchilik bilan shugullanadilar
10
. 
Efiopiya eng kadimiy dexkonchilik markazlaridan bulib, uning markaziy va 
garbiy-shimoliy kismlaridagi xaydaladigan yerlarga asosan galla ekilgan. Garbiy, 
janubiy kismidagi rayonlarda yaylovli chorva xujaligi bilan motiga dexkonchiligi birga 
olib borilgan. Asosiy ekinlardan bugdoyning ayrim turlari, teffa, durra, makka, arpa, 
suli, sholi, loviya turlari, nuxat, chechevisa, nut, paxta ekiladi. Efiopiya kofe vatani, eng 
sevimli ichimlik xam kofedir. Turli sabzavot ekinlar: kalampir, piyoz, sarimsok, karam, 
bodring, kovok xam yetishtiriladi. Keyingi vaktlarda pomidor, lavlagi, rangli karam, 
sabzi xam keng tarkalgan. Bogdorchilik rivojlangan, apelsin, limon, mandarin, anor, 
banan ustiriladi.Dexkon xujaligida kul tukimachiligining keng tarkalganligi tufayli va 
keyingi davrlarda eksportning kengayishi natijasida paxta eng muxim ekinlardan 
xisoblanadi. Fakat shimoliy viloyatlarda va Eritriyada temir tishli plug bilan yerga ishlov 
beriladi.
Dexkonlarning asosiy taomlari xar xil chuchuk non va patirlar, eng sevimli 
taomi non va yogli va kalampirli loviya kaylasi – shuro. Gusht kam ishlatiladi. Ammo 
Efiopiyada molning kupligi jixatidan jaxonda eng birinchi urinlarda turadi
11
.
Xunarmandchilik nixoyatda rivojlangan. Temir buyumlar ishlab chikarish, 
zargarlik birinchi urinda turadi. Kadimiy davralarda efioplar temir buyumlari, 
bilaguzuk, sirga va boshka turli bezaklarni nozik ornamentlar bilan ishlaganlar. Xatto 
kiyimlar, metall, ayniksa oltin va kumush buyumlar kimmatbaxo toshlar xam ishlatilgan. 
Usimlik ornamentlari kadimiy kulyozmalarda xam ishlatilgan. Kulolchilikda zur 
10
Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.223-bet.
11
Dеvidson B. Afrikantsi. Vvdеniе v istoriyu kulturi. M. 1975. 59-bet 

---

maxorat bilan spiral ususlida chuzib ajoyib buyumlar ishlab chikariladi. Sopol idishlar 
utda pishirib sirlangan. Chorva bilan shugullanuvchi axolida kunchilik rivojlangan, turli 
teri maxsulotlari ishlab chikarilgan.
Efiopiyaning shimoliy va sharkiy rayonlarida yashovchi axoli tugri burchak 
shaklida mayda tosh va shagaldan tuprok va tezak aralash loydan kurilgan tekis tomli 
uylarda yashaydilar. Kuchmanchi chorvador axoli uziga xos panjara sinch devorli, 
tuxum shaklida kalin kuruk xashak bilan yopilgan, ustiga tuya yoki xukiz terisi 
koplangan uylarda yashaydilar. Keyingi yillarda kuchmanchilarning utrok turmush
tarziga utayotgan kismi tukuli uylarni tiklamokdalar. 
Efiopiyada shaxar juda kam. Axolining fakat 10 foizi shaxarlarda yashaydi.
Kiyimlari an'anaviy, erkaklari chitdan uzun tik yokali kuylak, tor ishton 
kiyadilar, ustiga shamma (chopon) yopinadilar, sovukda kapyushonli jundan tukilgan 
burnus kiyadilar.Ayollarning kiyimlari xam uzun tor yengli kuylak, shamma va 
burnusdan iborat. Odatda ayol va erkaklar bosh va oyok yalang yuradilar, ayollar ba'zan 
rumol yopinadilar. Fakat saxroda kaynok kumda teri sandal kiyiladi. Sunggi vaktlarda 
yevropa kiyimlari keng tarkala boshlagan. 
Efiopiya kishloklarida an'anaviy turmush tarzi, moddiy va ma'naviy 
madaniyatning kadimiy xususiyatlari saklanib kelmokda. Ammo shaxarlarda va yirik 
kishloklarda an'anaviy maishiy turmush bilan birga yangi shaxar xayoti belgilari 
sezilmokda. Ayollarda nozik matolardan burma kilib tikilgan kashtali ok kuylaklar, 
yoshlarda esa yupka va bluzkalar paydo bulmokda. Bayramlarda xamma ok libosdar 
kiyadilar. Butun xayot ochik xavoda utadi. Xovlida ovkat pishiriladi, chit tukiladi, ip 
yigiriladi, non yopiladi va kofe kaynatiladi.yu 
Somali yarim orolida yashovchi shu nomdagi axolining turmush tarzi 
efiopiyaliklarga ancha yakin. Eramizdan avvalgi 11 ming yilliklarda bu ulkani kadimiy 
misrliklar Punt mamlakati deb ataganlar. VII asrdan boshlab Somali arab madaniyati 
ta'siriga utadi. X-XII asrlada paydo bulgan Adal sultonligi yirik tranzit savdo markaziga 
aylangan va XII asrlargacha gullab-yashnagan
12
.
12
Dеvidson B. Afrikantsi. Vvdеniе v istoriyu kulturi. M. 1975. 59-bet.

---

Somaliylarning asosiy kismi chorva xujaliklari bilan shugullanadilar. Ayniksa 
tuyakashlik keng tarkalgan bulib, tuya bilan boylik belgilangan.Undan ortik tuya, bir-
ikki yuz kuy va echkiga ega bulgan kishi badavlat xisoblanadi. Ayrim boy oilalar bir 
necha yuz va xatto mingta tuyaga ega.Somaliylar guruxlarga bulinibkupincha kavmi-
karindosh oilalar birikib kuchib yurganlar. Uzok davrga muljallanib kurilgan makon 
(guri) ni koldirib, uspirin va yoshlar tuyakashlik kilib uzok joylarga kuchib bir necha 
oygacha poda bilan yashagan. Utrok xolatda fakat axolining uchdan bir kismi yashaydi. 
Bular asosan vodiylarda joylashgan dexkonlar, xunarmandlar, sadogarlar va soxillardagi 
balikchilar
13
. 
Somaliyliklarning kuchmanchi chorva kismi muvakkat lagerlar tiklab, tuxum 
shaklida kismlarga bulinib yigishtiriladigan utovlarda, dexkonlar va balikchi utrok axoli 
silindr shaklidagi tomi soson bilan yopilgan konus (mundullo) larda istikomat kiladilar. 
Yirik kishloklarda tugri burchakli chipta devorlarda kurilgan, palma yaproklari bilan 
yopilgan nishab tomli uy (arish) lar tikilgan. Kiyimlari kushni efiopiyaliklarnikiday uzun 
yaxlit chitdan butun badanini tupigigacha uraydigan sarpo, oyogiga sandal, buyinlariga 
kur'on suralari yozilgan tumor osadilar. Chorva axolisining asosiy taomi sut, katik, kurt, 
onda-sonda gusht va atala, dexkonlarning taomi non, atala, sariyog va sut. Axolining 
kupchiligi diniy e'tikodga tayanib “xarom” xisoblangan balik, parranda va tuxumni 
iste'mol kilmaydilar. 
Afrika, arab va hind madaniyatlarining kup asrlik yaqin aloqalari va ular 
aralashmasidan paydo bulgan yorkin va original suaxili madaniyati xalkaro axamiyatga 
va juda kup etnoslarga manzur bulgan madaniyatga aylangan. Uy kurilishida, 
kiyimlarida, badiiy xunarmandchilik buyumlarida, ma'naviy madaniyatida nixoyatda 
guzal va rang-barang uziga xos xussuiyatlarni saklab kelgan. Keniya xalklarining soxil 
kismidagi axolisi xozirgacha ajoyib zargar, misgar, yogoch va suyaak uymakorligi 
san'ati an'analarini davom kildirmokdalar. Suaxilliklarning ok xalat (galabey) lari, 
13
Lvova E.S. Etnografiya Afrika. M.1984.131-bet

---

kumush bilan kashtalangan chiroyli duppilari, ayollarning kuyuk kuk uziga xos parda 
va choyshaplari, turli taomlari sharki-janubiy soxil axolisi orasida keng tarkalgan.
14
Janubiy Afrikaning nisbatan rivojlangan kup tarmokli xujalikka ega bulgan 
mamlakatlaridan xisoblangan Zimbabve xalklarida an'anavtiy turmush tarzi elementlari 
ancha saklanib kelgan. Masalan, axolining uchdan ikki kismini tashkil kiluvchi shona 
xalki xozirgacha derazasiz dirasimon konus shaklidagi somon tomli uylarda yashaydilar, 
ularning butun faoliyativa tirikchiligi ochik xovlida utadi. Ovkatlari dondan pishirilgan 
atala sabzavot kaylasi bilan, gushtni fakat oilaviy yoki diniy bayramlarda iste'mol 
kiladilar. Teridan tikilgan belbog‘ yoki etakcha, ba'zan kabilaviy tartiblar saklangan. 
Katta etnoterritorial birikmadan iborat kabila jamoasi – “nika” ni an'anaviy oksokollar 
boshkaradi. Ular muayyan davrda jamoa mulki xisoblangan yerlarni kayta taksimlash, 
xashar tashkil kilish, marosimlar utkazishga bosh buladilar.Qishloq oilalarida xar bir 
oila a'zosi xurmatiga karab taom iste'mol kilishda uz urnini avnik bilgan. Xar kishi dala 
ishlaridan tashkari uyidabir kasbni bilishi, masalana, chipta yoki savat tukishni, sopol 
idish yasashni uymakorlikni yoki boshka bir kasbni egallashi shart bulgan. Ularning 
sevimli muzika asboblari turli nogoralar, nay va surnaylar, uziga xos yogoch. 
Rezanatorga urnatilgan tunikali instrument “mbira”. Juda nozik geometrik nakshlar 
berilgan sopol buyumlar, tukimalar, applikasiya ususlida tukilgan gilamlar shona 
xalkiga xos dekorativ san'at namunalaridir. 
Etnik jixatdan uziga xos Koysan til turkumiga oid bushmenlarning kurol va 
buyumlari uk-yoy, ukdon, yogoch suki va sopi, straus tuxumi kobigidan va yovvoyi 
xayvonlarning osh kozonidan ishlangan suv idishlari. Yoy-ukining uchi toshdan yoki 
kushni bantu va guttentotlardan almashib olgan metalldan yasalgan.Ular uk-yoyni 
muzika asbobi sifatida xam ishlata bilganlar. Sexrgarlik marosimlarida muzikantlar 
chalkancha yotib kuy ijro etadilar. Bushmenlar ota urugidagi kavmi-karindosh 
guruxlarga birikib daydichilik kilib kuchib yuradilar. Ularda doimiy uylar bulmasdan, 
14
Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. 
Toshkеnt, 2001 

---

turargoxlarida kumni kovlab yoki yertula kilib somon tushab yotganlar, ba'zan 
xashaklardan chayla kurganlar
15
.
Botsvana axolisining kupchiligida xozirgacha kabila boshliklari arvoxlariga, 
tabiatga siginish, totemistik tasavvurlar saklangan.Savodsizlik ommaviy bulganligi 
tufayli diniy e'tikod va marosimlarning mustaxkam asosiy zamin yaratgan. 
Janubiy Afrika bantu xalklarining an'anaviy xujaligi chorvachilik va 
motiga dexkonchiligi, ovchilik va terimchilik bulgan.Barcha bantu xalklari temir va mis 
eritish , metall- kurol- aslaxa va bezaklar yasash san'atini egallagan.Temirchilik eng 
xurmatli kasb xisoblangan.Charxsiz ajoyib sopol idishlar yasab, kizil buyok va grafit 
bilan naksh berilgan va siykalab yaltiratilgan. Ular tukimachilikni bilmasa xam terilarga 
yaxshi ishlov berib kiyim tikkanlar. 
Madagaskar uzining etnik tuzilishi bilan Afrikaliklardan ajralib turadi.Tub 
axoli bulgan malagasiylar tashki kurinishi, tili, moddiy va ma'naviy madaniyati bilan 
Janubiy Osiyo xalklariga yakin turadi.Ammo ularning orasida xam mongoloid, xam 
negroid tiplari uchraydi.Tillari malyya – polineziya oilasiga kiradi.Malagasiylar 
axolining kupchiligini tashkil kiladi
16
. 
Etnogenezi kam urganilgan, ma'lumotlarga karaganda bu yerga er. av. X-
X! Asrlarda Janubiy- Sharkiy Osiyodagi orollardan mongoloidlar kuchib kelishgan. 
Ular ilgari kelgan axoli bilan aralashib xozirgi malagasiy xalkining shakllanishiga asosiy 
zamin yaratgan.
Malagasiylar xuddi indoneziyaliklar singari yerga ishlov berib sholi 
ekkanlar, juda uxshash kiyimlar kiyganlar, temir eritish, pufak kurol ishlatish, kema 
kurishni bilganlar.Diniy marosim vaboshka urf- odatlari xam polineziyaliklarnikiga
uxshab ketadi.Ularning juda boy rivoyatlarida uzok utmishda ajdodlarining sharkiy 
mamlakatlar bilan boglik ekanligi tugrisida xikoya kilinadi. 
X1U asrda orol markazida Imerin davlati tashkil topadi va uning 
axolisining kupchiligi merina xalkidan iborat bulgan.XU1- XVII asrlarda Madagaskarda 
15
Dеvidson B. Afrikantsi. Vvdеniе v istoriyu kulturi. M. 1975
. 
16
Andrianov B.V. Nasеlеniе Afriki. M. 1987. Стр 89. 

---

uchta mustakil turli etnik guruxlardan tashkil topgan davlatlar paydo bulgan.X1X asrga 
kelib ular birikib , “ Madagaskar kirolligi” ga asos soladi va uni Imerin xokimlari
boshkaradi. 1876 yilda 8 yoshdan 16 yoshgacha bolalarni majburiy ukitish joriy 
kilinadi. Savdo- sotik kilish kuchayadi, sanoat korxonalari paydo buladi. Malagasiy 
tilida gazeta va jurnallar chika boshlaydi. 
1883 yilda boshlangan ikki yillik urushdan keyin Fransiya orolni bosib 
oladi.Bir necha yil xalk kuzgolonlari davom etib, 1896 yilgi shartnoma asosida Imerin 
xokimligi tugatiladi, kirolicha mamlakatdan xaydalib yirik davlat arboblari va kirol 
vakillari katl etiladi.Ozodlik kurashi natijasida 1960 yilda mustakil Malagasiya 
respublikasi tashkil topadi.1975 yili unga Madagaskar Demokratik Respublikasi deb
nom beriladi va yangi xokimiyat konstitusiyani e'lon kiladi. 
Orolning 98,8 foiz axolisi malagasiylar bulib, ular 18 ta etnik guruxlarga 
bulingan.Yiriklari: merina, besimisaraka, besileu va boshkalar.Shuningdek, fransuzlar, 
xindiylar, pokistonliklar, xitoylar, arablar,makua, suaxil, va komorliklar yashaydi
17
. 
Asosiy ozik- ovkat maxsuloti sholi bulib, butun sugoriladigan yerning 95 
foizini egallaydi.Sholi kuchatlarini kichik polizlarda yetkazib, keyin dalalarga 
ekkanlar.Ekinzorlarga suvni kanallar, kichik ariklar orkali yetkazib beradilar.Yerga 
uzun dastali, temir uchli motiga bilan ishlov berilgan. Sholini yilning oxirida, yomgir 
kup yogadigan paytda ekib, aprelda yigib-terib olishgan.Makkajuxori, kartoshka, loviya, 
juxori, manioka, banan, sabzavot, mevali daraxtlar xam ekiladi, asalari va pilla 
yetishtiriladi.Chorva rayonlarida esa yirik koramol – zebu , chuchka, echki, turli 
parranda bokiladi. Madagaskarni ba'zan “ zebu oroli “ deb ataydilar, chunki bu yerda 
10 mln. ga yakin zebu bokiladi.
Axolining kupchilik kismi kishloklarda yashaydi. Uylari tugri burchakli kilib 
kamishdan kurilgan , tomlari palma yaproglari bilan yopilgan , devorlari kamishdan 
tukilib loy bilan suvalgan.Erkaklarning kiyimi belbogcha, ayollarda kulda tukilgan 
gazlamadan tikilgan yubka kiyishgan. Axolining kupchiligi maxalliy an'anaviy dinlarga, 
ayniksa ajdodlarga siginish ibodatiga amal kiladilar.Xotira marosimlarida musika, 
17
Braynt A. Zulusskiy narod do prixoda еvropеytsеv. M.. 1953. 

---

rakslar, miltik otishlar, katta xarajatli xudoilar va xaftalab davom etadigan ziyofatlar 
juda keng tarkalgan.Ular ulimni xayotning davomi deb tasavvur kiladilar.Ular 
ajdodlarning arvoxlari birga uyda yashaydi, kolgan avlodlarning turmushini, an'anaviy 
udumlarga amal kilinishini kuzatadilar, deb uylashgan. 
Malagasiylarda tosh yoki yogoch uymakorligi, sopol idishlarga va 
gazlamalarga tasvir berish san'ati ancha rivojlangan. Musika va ogzaki ijod xam 
rivojlangan. 
Madagaskar axolisi xozirda tinch mexnat sharoitida yashab, ma'rifat yulidan 
borib , tarakkiyot sari dadil intilmokda. 
Afrika (“kora kit'a”) kit'asi maydonning kattaligi jixatidan Osiyodan keyin 
ikkinchi urinda turadi. Uning xududi 30, 3 mln. kv.km bulib, Yevropadan 3 marta katta. 
Axolisi soni taxminan 700 mln. kishi. Bu yerda kup millionli millatlar (misrliklar, 
jazoirliklar, marokashlar, amxara va x.k.), katta xalk va elatlar (xausa, fulbe kabilar) 
bilan birga mayda terib termachilik va ovchilik bilan kun kechiruvchi daydi ibtidoiy 
kabilalar xam yashaydi. Xozirda Afrikada taxminan 200-250 xalk mavjud. Shulardan 83 
tasi 1 milliondan ortik axoliga ega bulib, butun kit'a axolisining 86 % ini tashkil kiladi
18
. 
Kit'ani turt tomondan Tinch va Atlantika okeanlari xamda Urta va Kizil dengiz 
suvlari urab turadi. Uni Yevropadan Gibraltar bugozi ( eni 14 km), Osiyodan Suvaysh 
kanali ajratib turadi. Kit'ani ekvator chizigi deyarli teng urtasidan kesib utib, uning 
janubiy va shimoliy kismida subtropik iklimli, serunum, yashash uchun kulay joylardir. 
Relyefi katta yassi tog shaklida bulib, atroflarida biror toglar mavjud. Uning shimolida 
Atlas, sharkida Abissin va Sharkiy Afrika yassi tog tismalari joylashgan. Kit'aning 30% 
xududi baland buyli utlar va savanna bulib, kolgani changalzor, urmon va bepoyon 
saxrodir.Eng katta daryolardan Nil, Niger, Kongo, Zambezi mavjud. Eng katta 
kullarikit'a sharkida joylashgan bulib, ular – Viktoriya, Tangonika, Nyasa, Mveru va 
Markaziy Afrikadagi Chad kulidir.Eng katta saxrolardan Saxroi Kabir, Kalaxari va 
Namib chullari.
18
Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. М. Просвещения .2009 г. 

---

Usimlik dunyosi juda boy. Banan, yer yongogi, xurmo, kofe va kauchuk 
daraxtining vatanidir. Chorvachilikka kulay, yem-xashakka boy savannada molning 
ashaddiy dushmani sese pashshasini nixoyatda kupligi tufayli bu soxa kam rivojlangan. 
Ammo xayvonot dunyosi juda boy, fil, karkidon, oxu, tuyakush, yulbars, arslon, 
maymun, ilon, timsox kabi xayvonlar juda kup. Afrika eng kup olmos,oltin, platina, 
uran, temir rudasi, mis, alyumin, fosforit, neft, kumir kabi foydali kazilmalarga boy.
Tabiati singari axolisining etnik kiyofasi joylanishi va zichligi xam turli-
tumandir. Kit'aning etnik tuzilishida kadimdan uzok davr mobaynida shakllanib kelgan 
xalklar muxim urin egallaydi
19
.
Antropologik jixatdan Afrika axolisi uchta yirik irk, urta va aralash tiplardan 
iborat. Kit'aning shimoliyda Saxroi Kabirning janubigacha yevropoid irkiga oid kora 
kuz, tulkinsimon korasoch, bugdoy rang tanli, uzunchok yuzli, bir oz burgutsimon 
burunli arablar, barbarlar yashaydi. Afrikaning asosiy axolisi xisoblangan kup sonli asl 
negroidlar katta xududda tarkalgan. Ular kop-kora tani, kora kuzi va burama sochlari, 
kalin labi, keng va puchuk burni kabi belgilari bilan ajralib turadi. Katta negroid irki 
ichida uzun buyli va tanasi nixoyatda kora nilodlar tipi Nil daryosi yukori okimlarida va 
Buyuk kullar atrofida yashaydi. Kongo voxasining tropik urmonlarida past buyli 
(urtacha 141-142 sm), bir oz koramtir tanli, sersokolli, puchuk keng burunli pigmentlar 
yashaydi. Jismoniy tuzilishi jixatidan Afrikaning eng janubiy kismida yashayotgan 
bushmenlar va gottentotlar maxsus antropologik tipni tashkil kiladilar. Madagaskar 
axolisi xam negroid va mongoloid irklari aralashmasidan paydo bulgan maxsus tiplardan 
iborat.
Sunggi tasniflashga binoan Afrika tillari turtta katta til oilasini tashkil kiladi: 
1.Semit-xamit (Afroosiyo). 
2.Niger-kordofa. 
3.Nil-saxara. 
4.Koyson tillari. 
19
Lvova E.S. Etnografiya Afrika. M.1984. 

---

Uz navbatida ular xam katta-kichik turkum va guruxlarga bulinadi. Xamit til 
oilasiga kirgan arab tilida suzlashadigan axoli (misrliklar, jazoirliklar, tunisliklar, 
liviyaliklar) VII-VII1 asrlarda Arabiston yarim oroliga kuchib kelib, maxalliy tub elat 
va xalklar bilan aralashib ketishi natijasida paydo bulgan. Eng kadimgi tub axoli 
avlodlaridan barbarlar fakat Magrib toglarida va Saxroi Kabirda saklanib kolgan.Ammo 
ularning kupchiligi ( kabillar, tuareglar, rif va boshkalar) xozirda dastlabki tillarini 
yukotib arab tiliga utganlar. Semit guruxiga kirgan eng yirik xalklardan amxara, tigrai 
va tigri xozirgi efiopiya millatining negizini xosil kiladi.
Niger-kordofa til oilasidagi xalklar beshta turkum – benue-kongo, 
kva,monde, garb-atlantika va voltadan iborat.
Nil-saxara til oilasi uchta yirik guruxga – songai, saxara va shari-nilga 
bulinadi. Mazkur oilaga uchta uziga xos tilga ega elatlar – maba, fur va koma kiradi.
Koyson til oilasiga bushmenlar, gottentotlar va toglik damaralar kiradi. Ular 
utmishda Janubiy Afrikaning juda keng xududini egallagan. Shuningdek, koyson 
tillariga Sharkiy Afrikadagi sandave va xatsa elatlari xam kiradi.
Madagaskar orolidagi malgashlar tili, antropologik tuzilishi va madaniyati 
bilan kit'a axolisidan ancha ajralib turadi. Ularning tili avtroneziya til oilasiga oid, 
antropologik jixatdan esa janubiy mongoloidlarga yakin.
Kit'ada yashovchi yevropaliklar butun axolining 2-3 % ini tashkil kiladi. Ular 
asosan inglizlar, burlar, fransuzlar, ispanlar, italyanlar, portugallardan iborat bulib 
ozchilikni tashkil kilsada, uz iktisodiyoti va siyosiy tuzumiga egadirlar
20
.
Xozirgi afrika xalklarining etnik kiyofasini urganish uchun avvalo uning 
tarixini bilish zarur. Sunggi un yilliklarda olib borilgan arxeologik izlanishlar Afrika 
tarixining uzok utmishiga oid katta bir davrni oydinlashtirib berdi. Janubiy va Sharkiy 
Afrikada avstrolopiteklar yashaganligini xam, kit'a eng kadimgi odamlar vatani ekanligi 
tasdiklandi. Bu yerda 4 million yil mukaddam gominidlar, ya'ni odamsimon mavjudotlar 
yashaganligi, odamzot esa 2,5-3 million yillar mukaddam paydo bulganligi aniklandi. 
Ilk paleolit davriga oid ibtidoiy manzilgoxlar Tanzaniyaning Olduvay darasidan 
20
Braynt A. Zulusskiy narod do prixoda еvropеytsеv. M.. 1953 

---

topilgan. Neolit davriga kelib, Shimoliy va Markaziy Misrda, Sudan va boshka 
voxalarda dexkonchilik va chorvachilik shakllanib, axolining utrok xayot tarziga utishi 
ruy bergan. Mezolit va Neolit davrlarida xozirgi antropolik tiplar shakllanib bulgan, 
neolit davriga kelib xozirgi tillar xam shakllanib tugagan
21
.
Misrliklar kushni elatlar xakida muxim yozma manbalar koldirgan. Ularda ok 
tanli Liviya kabilalari, jigarrang tanli kushetlar, kora tanli nilodlar va boshka xalklar 
xakida turli xil ma'lumotlar saklangan. Er.av. 3-2 ming yillikda Saxroi Kabirda 
kirgokchilik bulgan, kuplab elat va xalklarni kuchishga majbur kilgan. Okibatda Saxroi 
Kabirning janubida uziga xos yangi nok madaniyati shakllangan. Ular temir va boshka 
metallarni ishlab chikarishni bilgan va foydalanishgan. Eramizning VII1-1X asrlariga 
kelib tropik Afrikada ekspluatasiya va sinfiy tuzum munosabatlariga asoslangan bir 
necha yirik davlatlar shakllanib, XU1 asrgacha rivojlanib kelgan. Ulardan Gana, Mali, 
Songayi, Dagomeya, Xausan shaxar-davlatlari, Sudandagi Kanem-Bornu, Benin, 
Gvineya soxilidagi Yoruba davlati, kadimgi Kongo va Efiopiya davlatlari va boshkalarni 
eslash mumkin. Ular ancha rivojlangan ishlab chikarish kuchlariga ega bulgan ijtimoiy 
mulk va yuksak madaniyat yaratganlar.
21
Narodi Afriki. M., ANS. 1958. 

---