Жанубий туркманистон архе-ологик комплекс экспеди

GABR QAL`A, Gavr qal`a - O'rta Osiyodagi qad. qal`alar xarobasi. Islom dini tarqalgunga qadar (8-a.) O'rta Osiyo aholisi otashparastlik (zarushtiylik) diniga e`tiqod qilgan bo'lib, ularni "gabr" yoki "mug'" deb ataganlar. Gabrlar xo'jalik va harbiy mudofaa uchun ko'plab qal`a va qo'rg'onlar barpo etganlar. Otashparastlarning qal`a va qo'rg'onlari vayronaga aylanib asl nomi yo'qolib ketgach, aholi o'rtasida ular "gabr qal`a" yoki "gabrlar qal`asi" deb ataladigan bo'lgan. Hoz. arxeologik qazishlar natijasida O'rta Osiyo hududida shunday qal`alarning o'nlab qoldiqlari topib o'rganilgan:

Gabr qa'lalarning-birinchisi 1) Marv (Turkmanistondagi hoz. Mari yaqinida) sh.ning eng qad. qismi xarobasi, parfiyaliklar yashagan Murg'ob vohasining markazi. Mand. 3,5 km2. SHim. qismida qal`a qo'rg'oni joylashgan Arxeologik qazishlar paytida metall buyumlar ishlanadigan ustaxonalar, ibodatxona, ko'shk qoldiqlari va tegirmonchilar guzari (3-a.) ochilgan. 8-9-a.larga kelganda Marv sh.ning markazi Sulton qal`aga ko'chib, G.q. arki xarobaga aylanadi. SHunga qaramay, kulolchilar mahallasida hayot yana ancha yillar davom etgan. G. q. da 8-9-a.larga mansub masjid xarobasi ham topilgan;

2) Amudaryoning o'ng qirg'og'idagi Sulton Uvays tog'ining etagi (Qoraqalpog'istonning Beruniy tumani)da joylashgan qal`a xarobasi. Qad. Xorazm ma-daniyatiga aloqador bo'lib, 4-a.da qurilgan. Mayd. 200x450 m2 atrofida. Kushonlar davlatining shim. tomondagi tayanch istehkomi bo'lib, Amudaryoda kemalar qatnovini nazorat qilib turgan. Qal`a paxsa va xom g'ishtdan tik-langan bo'lib, qalin devor b-n o'rab olingan; ikki qavatli shinakxonalarga ega bir necha minorasi bor. Qazish paytida uy-joy qoldiqlari, devorlari naqshlangan zal, tosh poydevorli us-tunlar qoldig'i va haykallar topilgan;

3) CHirmanyob kanalining quyi qismi (Turkmanistonning Toshhovuz viloya-ti)da joylashган qad. Xorazm madani-yatiga oid qal`a xarobasi. Mil. av. 1-a.da qurilgan. Mayd. 450x125 m2. Bu er qadimda obod voha bo'lib, dovon o'za-nida suv qurigandan keyin xarobaga aylangan. 5-6-a.larda Xorazm hukmdorlari G.q.ning bir qismini yangidan tiklab, undan harbiy istehkom sifatida foydalanganlar. Aholi quduqlardan ham foydalangan. G. q. tepaligining ustida 3- 4-a.larga mansub ark qoldig'i hozirgacha saqlangan.

Tolstoe S. P., Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab, T., 1964