Жамолов Х. М., Яхшибоев Р. Э., Хаитов н т. Замонавий технологиялардан фойдаланган ҳолда сув тақсимлаш жараёнларини масофадан бошқариш

Калит сўзлар: сувни ўлчаш, автоматизация, датчик, синов режими, иш режими, ўлчаш станцияси, JSN- SR04

Сув экотизимларига антропоген юкнинг кўпайиши, сув ресурсларининг сифат ва миқдор кўрсаткичлари ўзгариши, гидротехника иншоотлари ва мелиорация тизимларининг эскириб бораётгани учун ҳамда сувни ҳисоблашнинг оқилона тизими йуқлиги учун сув ресурсларининг барқарор ривожланишини таъминлайдиган Ўзбекистон иқтисодиёти учун фойдали мукаммал тизим ишлаб чиққилиши зарур.
Сув экотизимларига антропоген юкнинг кўпайиши, сув ресурсларининг сифат ва миқдор кўрсаткичлари ўзгариши, гидротехника иншоотлари ва мелиорация тизимларининг эскириб бораётгани учун ҳамда сувни ҳисоблашнинг оқилона тизими йўқлиги учун сув ресурсларининг барқарор ривожланишини таъминлайдиган Ўзбекистон иқтисодиёти учун фойдали мукаммал тизим ишлаб чиққилиши зарур.
Ҳозирги кунда жаҳонда аҳолининг ичимлик сувига бўлган талабларини қондириш учун ер ости сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Жаҳондаги мавжуд сув заҳирасидан 97% шўрланган сувлар бўлиб, 3% чучук сув ҳисобланади. Ичимлик сув манбаининг 68% музликларда жамланган, дарё ва кўллар чучук сув манбаларининг фақатгина 2%ни, яъни 93 минг км3 ташкил қилади. Ичимлик сув манбаининг 30% ер ости гидросфэрасида жойлашгандиръ. Шу сабабли ер ости гидросфэраси ҳолатини ўрганишда ва ер ости сувларидан самарали фойдаланишда маълумотлар базасини шакллантириш, геофилтратсия жараёнларни математик моделлаш усулларини такомиллаштириш долзарб масалалардан ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда, жумладан АҚШ, Германия, Канада, Дания, Япония, Франсия, Россияда мураккаб гидрогеологик шароитларда юз бераётган ҳодиса ва жараёнларни бошқаришда компютэрлашган ва математик моделлаш усулларидан кенг фойдаланилмоқда.
Републикамиз мустақилликка эришгандан буён ер ости сув ресурсларини баҳолаш ва самарали мониторингини юритиш, мураккаб гидрогеологик шароитларда юз бераётган ҳодиса ва жараёнларни математик моделлаш усуллари асосида ривожлантириш ва жорий этишга оид кенг қамровли чора тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада, минтақавий гидрогеологик ҳудудларнинг геофилтратсия жараёнларини математик моделининг ахборот таъминоти, гидрогеологик ҳудуднинг ҳолатини аниқлаш имкониятини берувчи, ер ости гидросфэраси параметрларини башоротлаши асосида такомиллаштиришга йўналтирилган қатор илмий тадқиқотларни алоҳида таъкидлаш мумкин.
Жаҳонда минтақавий гидрогеологик ҳудудларнинг геофилтратсия жараёнларини математик моделлаш тизимини сизот сувлари сатҳи ўзгаришларини тезкор таҳлил қилиш, зарур ҳолатларда сув ресурсларини самарали бошқариш тизимларини яратиш муҳим аҳамият касб этади. Бу борада, сув танқислик йилларида ер ости сувларининг умумий сув ресурсларидаги ўрни ва уларнинг ўзаро боғлиқлигини ҳисоблаш, ер ости сувларининг гидрогеологик тавсифларини ўрганиш, гидротэхник иншоотларни ва мелиоратив сув таъминоти тартибини асослаш, ер ости сувлари ифлосланишини олдини олиш ва қишлоқ ҳўжалик майдонлари шўрланишини бартараф этишда математик моделлашни гидрогеологик объектларнинг ҳолатини кузатиш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш тўғрисида қарор қабул қилишни асословчи интэллектуал тизимларни такомиллаштириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Ўбекистон Республикаси Президентнинг 2012 йил, 21-март куни имзоланган, ПҚ-1730, Замонавий ахборот коммуникация технологияларини янада жорий этиш ва ривожлантириш чора тадбирлариъ ҳақидаги қарори орқали,, ўз ичига 21 та аниқ чора-тадбирларни қамраб олган, 2012-2017 йилларга мўлжалланган махсус дастур

тасдиқланди ва унинг ижроси махсус Мувофиқлаштирувчи Кенгашга юкланди. Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 30 декабрдаги, №378 Интерактив давлат хизматлари кўрсатишни ҳисобга олган ҳолда интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг ҳукумат портали фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида қарори билан, электрон ҳукуматни янада ривожлантириш ва давлат бошқарувига замонавий ахборот технологияларини жорий этишда кўмаклашиш мақсадида, ягона давлат интэрактив хизматлари портали (ягона портал) ташкил этиш ва унинг тэхник ва тэхнологик асослари баён қилинган низом қабул қилинди.
Бугунги кунда фан-техника оламида мураккаб бўлган масалаларни моделлаштириш асосида йечиш учун турли хил дастурлаш тиллари ва воситалардан кенг фойдаланилади. Компютер технологияларининг кенг миқёсида геология ва гидрогеологияга қолланиши автоматлаштириш ва дастурлашнинг ривожланиши билан узвий холда юз бермоқда. Илмий-техника ва технологияларнинг ривожланиши оқибатида мураккаб масалаларнинг математик ҳамда дастурий таъминотини ишлаб чиқишга талаб кучаймоқда.
Геофильтрация моделларининг сэзгирлик таҳлили бу модел параметрларининг симуляция натижаларига қанчалик таъсир қилишини, яъни ер ости сувларининг босими ва оқим тезлигини баҳолашдан иборат. Ушбу таҳлил натижаси филтрация оқимининг тузилишини тубдан тушунишдир. Бундан ташқари, сезгирликни таҳлил қилиш моделни калибрлашнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Олинган модел қийматларини ҳақиқий параметрлар билан таққослаш нуқтаи назаридан энг нозик параметрлар энг муҳим бўлиши мумкин. Бундан ташқари, сезгирликни таҳлил қилиш модел хатосини тавсифлаш учун самарали воситадир. Агар натижаниниг хато таҳлили модел хатосининг сонли баҳосини белгилашга имкон берса, унда сезгирлик таҳлили уни самарали калибрлаш учун ишлатилиши мумкин бўлган модел ҳақида қоъшимча маълумот беради.
Бунинг асосий сабаби сифатида соҳа мутахассисларининг ҳам математик натижалардан ҳабардорлиги ёки автоматлаштириш усулларидан кенг фойдаланиш ҳолатни келтириш мумкин. Шу сабабдан, мавжуд компютэрли моделлаштириш ва математик тизимларининг амалиётга қоъллаш имкониятларини мутахассисларнинг кенг оммасига йетказиш, бугуннинг долзарб масалалардан ҳисобланади.
Ер ости гидросферасининг автоматлашган мониторинг юритилишида геофилтратсия жараёнини математик моделлини ишлаб чиқишдир (Китоб-Шахрисабз ҳудудининг рақамли геофильтрация модели мисолида).
Ушбу мақсадга эришиш учун қуйидаги асосий тадқиқот вазифалари қаралди:

• 
  АКТ асосида ер ости гидросфераси мониторинг юритилиши ва моделлаштириш жараёнлари хозирга ҳолатини ўрганиш;
  
• 
  геофилтратсион моделлаш услубларини ривожланиши ва реал вақт режимида ахборот таъминотини ишлаб чиқиш;
  
• 
  киритилувчи параметрларига нисбатан моделнинг сезгирлигини баҳолаш;
  
• 
  гидрогеологик ҳудудларнинг геофильтрация жараёнларини математик моделлашнинг такомиллашган услубларини яратиш;
  

Mураккаб гидрогеологик шароитларда геофилтратсия жараёнлари назарияси тамойилларига асосланган гидрогеологик жараёнларни математик моделлаш усули ишлаб чиқилган; ер ости суви шаклланиши
тамойилларидан фойдаланиб, киритилувч параметрларига нисбатан моделнинг сезгирлигини баҳолаш асосида гидрогеологик объектларнинг геофильтрация жараёнларни моделлаштиришга мослашувчан тизими ишлаб чиқилган.
JSN-SR04T-мосламаси сатҳининг сенсори (1-расм) суғориш тизимларида сув сатҳини ўлчаш учун мўлжалланган бўлиб, кейинчалик ўлчанган маълумотни тўплаш ва таҳлил қилиш мақсадида Интернет тизимига узатади. JSN-SR04T-2.0 ультратовушли масофани ўлчаш модули 20 см дан 600 см гача бўлган масофани ўлчаш функциясини 2 мм аниқлик билан таъминлаши мумкин; модуль интеграл ультратовуш сенсори ва бошқарув схемасининг қабул қилгичини ўз ичига олади. Биринчи режимдан фойдаланиш ва бўлимнинг JSN-SR04T-2.0 модули.
1 – жадвал техник хусусиятлар

	Импульс кенглиги чиқиши кетма-кет чиқиши
Иш кучланиши	DC 3.0-5.5В
Иш токи	8мА дан кам
Текшириш частотаси	40 KHz
Энг узоқ масофа	600см
Сўнгги диапазон	20см
Масофа аниқлиги	+- 1см
Қарор	1мм
Ўлчаш бурчаги	75 даража
Триггер сигналини киритинг	1, ТТЛ пульсидан 10С юқори 2, 0Х55 кўрсатмаларини юбориш учун кетма-кет порт
Эхо сигналини чиқиши	Чиқиш пульсининг кенглиги даражаси сигнали ёки ТТЛ
Электр занжирларини таъминловчи симлар тизими.	3-5.5В (ижобий куч)
	Триг ( PH ) PH
	Эхо (чиқиш) TH
	ГНД (салбий қувват манбаи)
Маҳсулот ҳажми	L42 * W29 * H12 мм
Ишлаш ҳарорати	-20 ° C то + 70 ° C
Маҳсулот ранги	Кўк рангли PCB тахта

Ушбу маҳсулот саноат даражасида ўрнатилган ультратовушли сенсорли дизайнини, сув ўтказмайдиган турини, барқарор ишлашини, бозордаги барча МCУларни қабул қилади. 1, модулнинг ишлаши барқарор, ўлчов масофаси аниқ. Ва хорижий СРФ05, СРФ02 ва бошқа ультратовуш масофани ўлчаш модули билан таққослаш мумкин. Модуль юқори аниқлик (20 см), барқарор ассортимент бозорга муваффақиятли маҳсулот бўлиб, кучли асосга эга.

1-расм. Сув даражаси сенсори JSN-SR04T