Jamoa bo‘lib 0‘ynaladigan harakatli 0‘yinlarning pedagogik tasnifi

Jamoaga oid harakatli o'yinlar

Guruhlarga bo'linmaydigan (guruhlar)

Jamoali o'yinlarga o'tish

«Raqib» bilan bir-biriga tegib o'yin qatnashchilarini kirishishmasligi

Guruhlarga bo'linish bilan (jamoalar)

«Raqib» bilan bir-biriga tegib o'yin qatnashchilarini kirishishi

Jamoa harakatida umumiy tartibga va o‘z o'rni uchun kurashish

O'yinbo-

shiga

qarshi

yakkama-

yakka

olishuv

O'z

jamoasida

yakkama-

yakka

olishuv

O'z

jamoasida

yakkama-

yakka

olishuv

O'zaro yordam va o'zaro qo'llab quvatlashib o'yinboshiga qarshi kurashish

O'zaro yordam, o'zaro qo'llab- quvvatlashib, o'z jamoasiga qarshi kurashish

O'zaro yordam va o'zaro qo'llab- quvvatlashib yakkama-yakka olishuvni birga qo'shib o'z jamoasiga kurashish

Taqlid qilish, ijodiy ritmik harakatlarini bajarish bilan bog'liq harakat

Epchillik va tezlik bilan chopib, boshqa joyga o'tib olishga bog'liq harakat

To'p tayoqcha boshqa buyumlar bilan epchil va tezlik bilan harakatlanish

Kuch qarshiligi va to'siqdan sakrab oshib o'tish bilan bog'liq harakat

Eshitish, kuzatuvchanlik, mo'ljal olish vazifasi bilan bog'liq harakat malakalarini qo'llashni talab qiladigan harakat

Harakatli o‘yinlarning eng asosiy mazmuni o‘ynovchilarning harakatlanishi va turli-tuman harakati hisoblanadi. Uni to‘g‘ri bosh- qarib borilganda ular organizmning boshqa sistemalari va nafas olish, mushak, yurak-qon tomirlariga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Harakatli o‘yinlarning funksional faoliyatini oshiradi, tanadagi har xil yirik va mayda mushaklarga xilma-xil dinamik ishlarni jalb qiladi, bo‘g‘in- lardagi harakatchanlikni oshiradi.

Ayniqsa o‘yinchilarning sog‘lomlashtirish nuqtai nazaridan aha- miyati shundan iboratki, harakatli o‘yinlarni ochiq havoda barcha fasllarda o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir.

O‘yinda qo‘llaniladigan jismoniy mashqlar ta’siri ostida moddalar almashuvi har tomonlama faollashadi (uglevod, oqsil, yog‘ va mine- rallar). Mushak ishi ichki sekretsiya bezlarining vazifalarini kuchay- tiradi. Shug‘ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarligi va yosh xu- susiyatlarini hisobga olish bilan faqatgina mashg‘ulot to‘g‘ri qo‘yil- gandagina ana shunday harakatli o‘yinlar yordam beradigan gigiyenik va sog‘lomlashtirish ahamiyatiga ega bo‘lish mumkin.

Shuni hisobga olish kerakki, ya’ni harakatli o‘yinlarda yuklamani aniq taqsimlash imkoniyati chegaralangan, chunki har bir o‘yin qatnashchisining tayyorgarligini oldindan bilish imkoniyati yo‘q. O‘yinda doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi holat, yuqori jo‘shqin- likdagi o‘zaro harakatning ayrim o‘yin qatnashchilaridan mashqning mazmunini dasturga kiritilmasa yuklamaning o‘lchami hamda yo‘na- lishini aniq tartibga solishga imkon bermaydi.

Shuning uchun jismoniy yuklama optimal bo‘lishi uchun uni kuzatib borish zarur. O‘yin bilan muntazam shug‘ullanishda shiddat bilan yuklamani qo‘llashi mumkin, chunki bolalar organizmi unga sekin-asta moslashib borishi kerak.

Shug‘ullanuvchilarning asab sistemasiga o‘yin samarali ta’sir ko‘rsatib borishi kerak. Bunga optimal yuklama berish yo‘li orqali erishiladi, shuningdek, o‘yinni shunday tashkil qilinishi, o‘ynov- chilarda ijobiy ruhiy kechinmalarni keltirib chiqaradi, o‘yinni yomon tashkil qilinishi, salbiy ruhiy kechinmalariga olib keladi, asab jarayon- larining normal ishlashi buziladi, stresslar (qattiq hayajonlanish) paydo bo‘ladi, bu esa salomatlikka zarar yetkazadi.

Harakatli o‘yinlarning qoidasi o‘yin qatnashchilarining o‘zaro harakatini tartibga soladi va ortiqcha hayajonlanishlarini yo‘qotadi. O‘yin qoidasi bo‘yicha aniq xolisona hakamlik qilish o‘yinchilarda ijobiy ruhiy kechinmalarni keltirib chiqaradi.

Harakatli o‘yinlarni muntazam ravishda qo‘llanilishi asab ja- rayonlarida dinamik stereotipni ishlab chiqishga yordam beradi, bu esa harakatni bajarishni yengillashtiradi.

O‘yinning ayniqsa yoz va qish fasllarida ochiq havoda o‘t- kazilishi (ob-havoni hisobga olish bilan) bolalarning chiniqishlariga yordam beradi.

Hozirgi vaqtda axborot oqimini kuchayib borishi, o‘quv mash- g‘ulotlari vaqtining ortishi, harakatni namoyishi, mushakni zo‘r berishni talab qilinishi, harakatning faolligining pasayishi sababli o‘sib kelayotgan yosh avlodda gipodinamiya oshib borishi kuzatiladi.

Harakatli o‘yinni keng miqiyosda foydalanilishi gipodinamiyani pasaytirishga yordam beradi, chunki bu harakat faoliyatini yetish- masligi o‘rnini to‘ldiradi.

Harakatli o‘yinda o‘yinchilar uzoq davom etgan aqliy faoliya- tdan keyin faol dam olishlari mumkin. Uni maktabda tanaffus vaqtida, dars tugagandan keyin maydonchada sayr qilish vaqtida (kuni uzaytirilgan guruhda), maktabdan qaytib kelgandan keyin uyda va darsni tayyorlab bo‘lgandan so‘ng shunday maqsadda qo‘llaniladi.

Harakatli o‘yinlar maktabda kichik sinflarda iloji boricha dars vaqtida vaqtli jismoniy tarbiya (fizkultpauza) ko‘rinishida o‘tkazilishi kerak, chunki 7—8 yoshli bolalar 45 daqiqa davomida zo‘riqadi, ayniqsa o‘quv kunining oxirgi darslarida juda ham qiyin bo‘ladi. Parta yonida bolalar bilan qisqagina o‘ynaladigan harakatli o‘yin asab markazlarining ishini o‘zgartiradi, dam olishga imkon beradi (asab markazlarining qo‘zg‘alishini tormozlaydi) va mushak faoliyatini faollashtiradi.

Bolalarda jismoniy rivojlanish orqada qolganda harakatli o‘yin- lardan foydalanish zarur, chunki u organizmni sog‘lomlashtirishga yordam beradi, jismoniy rivojlanishning umumiy darajasini oshi- radi.

Harakatli o‘yinlar sanatoriya va statsionarlarda kasal bolalarning salomatligini tiklashda maxsus davolash maqsadida qo‘llaniladi. O‘yin jarayonida bolalarda ro‘y beradigan funksional va jo‘shqinlikni ruhiy ko‘tarilishiga yordam beradi.

Birinchi faoliyatda o‘yin mavjud, u shaxsni shakllantirishda kat- ta rol o‘ynaydi.

Bolalar o‘yin yordamida to‘plangan tajribalarida bilim o‘z aksini topgan bo‘lib, hayot to‘g‘risidagi voqealarni ifoda etilganligi haqi- dagi o‘zlarining tasavvurlarini mustahkamlaydi va chuqurlashtiradi. Bolalar xuddi kattalardek faoliyatlari jarayonida olamni bilib oladilar.

Mamlakatimiz pedagoglari o‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotga tayyorlashda harakatli o‘yinlarning ta’limiy ahamiyati kattaligini qayd qiladilar, chunki bola o‘yinda rivojlanadi.

O‘yin bilan shug‘ullanish o‘yin qatnashchilarining yangidan-yangi his-tuyg‘uni tasavvur etishlarini va tushunchalarini boyitib boradi.

O‘yin yordamida pedagoglar bolani har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Ular uning tasavvur etish tushunchalarini kengaytiradi, kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, zehn o‘tkirligini, tahlil qilishni bilishni, ko‘rganlarini taqqoslashni va ommalashtirishni rivojlantiradi, shu asosda uning atrofini o‘rab turganlar orasida kuzatiladigan hodisa- lardan xulosa chiqaradilar.

Alohida sport turlari harakat tuzilishi bo‘yicha (sport o‘yinlari, yengil atletika, gimnastika, kurash, suzish va boshqalar) o‘xshash bo‘lib, o‘yin ta’limiy ahamiyatga egadir. Bunday o‘yinlar u yoki boshqa sport turlarida malakalarni hamda avvaldan o‘rganilgan texnik va taktik usullarni mustahkamlash va takomillashtirishga yo‘naltirilgan.

Harakatli o‘yinda makon (joy) va zamon munosabatlarini to‘g‘ri baholash qobiliyatini rivojlantiradi hamda o‘yinda tez-tez o‘zgarib turadigan vaziyatning yuzaga kelishi ta’siriga tez va to‘g‘ri javob beradi. Harakatli o‘yinlarda to‘g‘ri stereotip harakatni tarbiyalash juda muhimdir, chunki uni keyin to‘g‘rilash juda qiyin kechadi.

Joylarda yoz va qish sharoitlarida o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar: bolalar oromgohlarida, dam olish joylarida, safarda, sayrga chiqqanda katta ta’limiy ahamiyatga ega.

Joylarda o‘tkaziladigan o‘yinlar sayohatchi, razvedkachi iz- quvarlarga zarur bo‘lgan ta’lim malakalariga yordam beradi.

Katta bo‘lmagan buyumlar bilan harakatli o‘yinlarni o‘tkazish (kichik koptoklar, qopchiqlar, gimnastik tayoqcha, bayroqchalar) teri va mushak-harakat sezgirligini oshiradi, qo‘l va barmoq harakat

funksiyalarini takomillashtirishga yordam beradi, u ayniqsa kichik maktab yoshidagi va maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun juda zarurdir.

Bizning mamlakatimizda xalq milliy o‘yinlari bilan o‘quvchilarning tanishtirib borilishi juda katta ta’limiy ahamiyatga ega. Ular bolalarni millatimiz madaniyati va ularning urf-odatlari bilan tanishtiradi.