Jamiyat ma’naviy hayotida dinning o‘rni va ahamiyati

Jamiyat ma’naviy hayotida dinning  
o‘rni va ahamiyati  
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, sobiq sho‘ro tuzumida hukmron
bo‘lgan ateizm (dahriylik) mafkurasi ham barham topdi. Islom dini asriy
tutqunlikdan so‘ng yana o‘zining mavqeini tiklab, jamiyatning ma’naviy
hayotida ahamiyatga ega bo‘la boshladi.

20 
Владимир (Иким). Маънавиятнинг гуллаши. Мустаќиллик ва динлараро

тотувлик // Демократлаштириш ва инсон ћуќуќлари. – 1999. – № 41. – Б. 45. 

183 

O‘z navbatida islom diniga erkinlik berish qator ijtimoiy va ma’naviy
muammolarni ham keltirib chiqardi. Garchi «Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar haqida»gi qonun asosida din davlatdan ajratilgan bo‘lsa-da,
ijtimoiy hayotda, ayniqsa jamiyatning ayrim tabaqalari orasida diniy
mafkuraning salmog‘i ortib bordi.
Islom dinining jamiyat hayotidagi o‘rni va salmog‘i xususida va diniy
e’tiqodning qayta tiklanishi bilan bog‘liq tadbirlar ilmiy izlanuvchilar
tomonidan keng yoritilgan. Dinning bugungi va ertangi mavqeining taqdiri
to‘g‘risida mulohazalarni bayon etish ichki ishlar idoralari xodimlari
uchun muayyan metodologik ishlanma yoki konsepsiya vazifasini ham
o‘tashi mumkin.
Umuman, din hozirgi sharoitda muhim ijtimoiy-madaniy hodisadir.
Dinning jamiyat ma’naviy-ma’rifiy hayotida tutgan o‘rnini bilish uchun
uning jamiyat va shaxs hayotida qanday o‘rin egallashini, dinning davlatga
va shaxsning dinga munosabatini tarixan qanday o‘zgarib borganligini
ilmiy tahlil qilish lozim bo‘ladi.
Ilmiy jihatdan Karaganda, dinining jamiyat hayotiga ta’sir etish
jarayonini tarixan ikki tendensiya asosida tahlil etish mumkin. Bular –
sakralizatsiya va sekulyarizatsiya tendensiyalari.
Sakralizatsiya (lotinchada sacer – muqaddas degan ma’noni anglatadi)
deganda ijtimoiy hayotni, ijtimoiy institutlarni, kishilar hayoti va ongini
muayyan diniy e’tiqod doirasida talqin qilish va izohlash tushuniladi.
Sakralizatsiya Sharq va G‘arb madaniyatida turlicha qiyofada va
mazmunda rivojlangan. O‘zbekistonda sakralizatsiya islom dini
an’analarini jamiyat va inson hayotining barcha sohalarini mutlaq zabt
etish, har qanday urf-odat, an’ana, udum va odatlarga diniy qiyofa berish
va jamiyatni boshqarish ishlarini ham ilohiylashtirishda kuzatish mumkin.
Masalan, o‘zbek madaniy merosini diniy va dunyoviy tomonlarga bo‘lish
qiyin. Hatto ilmiy taraqqiyot ham diniy qobiqda rivojlanib kelgan. Diniy
element jamiyat va kishi hayotiga shunchalik chuqur o‘rnasha olganki,
undagi har bir xatti-harakat udum va marosimda dunyoviy element bilan
uyg‘unlashib ketgan. Shuning uchun hozirgi o‘zbek kishisining mentaliteti
diniy elementni yadro sifatida o‘z hayoti doirasida ushlaydi.
Din taraqqiyoti tarixan dunyoviy taraqqiyot bilan teng kechgan, unga
doimo moslashib kelgan. Hozirgi kezlarda din hatto dunyoviy taraqqiyotga
ta’sir etish yoki yetakchi bo‘lishga ham da’vo qilmoqda.

184 

G‘arb madaniy an’analarida sakralizatsiya hodisasi Sharq madaniy
taraqqiyotidan tubdan farq qiladi. G‘arbda sakralizatsiya jarayoni tarixan
klerikalizatsiya (lotinchada clericalis – cherkovda oid degan ma’noni
anglatadi) hodisasini yuzaga keltirgan. Klerikalizatsiya nafaqat shaxsiy va
ijtimoiy hayotni tashkillashtirishni boshqargan, balki bu holatni g‘oyaviy
asoslarini ham yaratgan. O‘rta asrlarda bu jarayon o‘zining yuqori
nuqtasiga yetgan G‘arb ijtimoiy hayotida cherkov huquqiy va siyosiy
institut mavqeini egallagan. Diniy qoidalardan chetlashish yoki chekinish
cherkov tomonidan salbiy baholangan. Bu hodisani yaxshiroq tasavvur
qilish uchun hurfikrlilik va dunyoviy tafakkur tarafdorlarini jismonan yo‘q
qilishga qaratilgan mash’um inkvizitsiya hukmlarini eslash kifoya.
Klerikalizatsiya o‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda ham kuzatilgan.
Insoniyat merosiga beqiyos hissa qo‘shgan, tabiatshunoslik ilmini antik
davrdan so‘ng sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqishga uringan G‘arb
tabiatshunos olimlaridan Jordano Bruno, Nikolay Kopernik, Galileo
Galiley va boshqalar singari Sharqda ilmiy tafakkur zahmatkashlari Abu
Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino va ayniqsa Mirzo Ulug‘bek dunyoviy
ilmlarni rivojlantirishga uringanliklari uchun din peshvolari tomonidan
ta’qib qilinganlar, ko‘plab G‘arb olimlari esa o‘rta asrlarda qatl etilganlar,
Jordano Bruno, Ariel Akosto kabi siymolar esa diniy e’tiqodga shak kel- 
tirganliklari uchun Rim katolik cherkovining hukmi bilan tiriklayin o‘tda
kuydirilganlar. Bu davrlarda fan dinga bo‘ysundirilgan, falsafa va etika
fanlari esa diniy e’tiqod normalarini ijtimoiy voqelikda
mustahkamlanishiga xizmat qilar edi. Insonning oilaviy hayoti, bolalar  
tarbiyasi, oila-nikoh munosabatlari G‘arbda cherkov tomonidan nazorat
etilsa, Sharqda esa islom dini misolida shariat qonunlari (musulmon
huquqi) asosida tartibga solib turilar, jamiyat va insoning har bir xatti- 
harakatiga ilohiy tus berilar va yagona Olloh amriga bog‘lanar edi.
Sakralizatsiya Sharq mamlakatlari (musulmonchilik tarqalgan
davlatlar)da xarizmatik hokimiyat mavqeiga ega edi. Podshoh, sulton, amir
yoki xon bir vaqtning o‘zida ham dunyoviy ishlar, ham diniy ishlar
bo‘yicha mas’ul edi. Qozi, hokim kabi boshqa amaldorlar odatda din
nomidan ish ko‘rar edilar. Podshoh Ollohning yerdagi noibi, ya’ni vakili
degan aqida xalq orasida keng tarqalgan edi. Podshohning amri vojib,
ya’ni Ollohning amri kabi so‘zsiz bajarilishi lozim, degan fikr omma
ongiga singdirilar va din peshvolari tomonidan tashviq qilinar edi.

185 

Sakralizatsiya Sharq tasavvur falsafasida, ayniqsa so‘fizmda yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Xususan, so‘fizm falsafasining yirik namoyandalaridan
biri Ahmad Yassaviy ta’limoti to‘la-to‘kis dunyoviy hayotni ilohiy
hayotga bo‘ysundirishga qaratilgan bo‘lib, inson hayotining mazmunini
Olloh muhabbatiga erishish, u bilan uyg‘unlashish deb biladi.
Sakralizatsiya diniy fanatizm va dogmatizmning yo‘ldoshi hamda
dunyoviy tafakkurga zid tendensiyadir.
Sakralizatsiyaga qarama-qarshi tamoyil (tendensiya) sekulyari- 
zatsiyadir. Sekulyarizatsiya (lotinchada – dunyoviy degan ma’noni angla- 
tadi) diniy e’tiqodning jamiyat va kishi hayotining barcha sohalaridagi
mutlaq hukmronligiga barham berish, hokimiyatni din ta’siridan xalos
qilish, dunyoviy taraqqiyot yo‘liga o‘tish kabilarni anglatadi.
Sekulyarizatsiya jarayoni din va diniy tashkilotlarning jamiyat
hayotidagi o‘rnining o‘zgarishi, dinning davlatdan ajralishiga olib keladi.
«Sekulyarizatsiya» atamasi ilk bor 1646 yilda Vesfal sulhini tuzish
uchun yuborilgan fransuz vakili Longvil tomonidan o‘zaro muzokaralarda
hamda cherkov mulkini davlat va shaxs hisobiga musodara qilish,
milliylashtirish jarayonini ifoda etish uchun ishlatilgan.
Ma’lumki, o‘rta asrlarda cherkov va ruhoniylar yirik yer egasi edilar.
Ularga jamiyat mulkining juda katta qismi tegishli bo‘lgan. Ijtimoiy
taraqqiyot sekulyarizatsiya jarayonini tezlashtirgan. G‘arbda Reformatsiya
davrida (taxminan XIV asr o‘rtalari va XVII asrning boshlarini o‘z ichiga
oladi) davlatning cherkovdan qaramligi zaiflashgan. Sekulyarizatsiya bu
davrda ko‘proq yuridik atama sifatida ijtimoiy mulkni cherkov tasarrufidan
davlat va xususiy shaxslar tasarrufiga o‘tish jarayonini ifodalash uchun
ishlatilgan.
Sekulyarizatsiya jamiyatning siyosiy sohasiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatgan. XVIII asrlardan boshlab davlat cherkovga qaram bo‘lmay,
o‘zining ichki va tashqi siyosatini mustaqil yurgizish imkoniyatiga ega
bo‘lgan. Bu ayniqsa ta’lim-tarbiya sohasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Diniy
o‘quv dargohlari bilan birga dunyoviy maktablar, gimnaziya va
universitetlar paydo bo‘lgan. Dunyoviy bilimlar va tabiatshunoslik ilmi
gurkirab rivojlangan, fan-texnika taraqqiyotiga keng yo‘l ochilgan.
Ayniqsa G‘arb mamlakatlari tomonidan yangi yerlarning ochilishi, bir
necha geografik kashfiyotlar jamiyatda sekulyarizatsiya jarayonini yanada

186 

mustahkamlagan va XVIII asrning oxirlariga kelib qator Yevropa
mamlakatlarida kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga olib kelgan.
Garchi qator tabiiy fanlarga o‘rta asr Sharq mutafakkirlari asos solgan
va rivojlantirishga hissa qo‘shgan bo‘lsalar-da, jamiyatning
sekulyarizatsiya qilinishi, dinning dunyoviy ishlaridan chetlashtirilishi
G‘arb mamlakatlarida ijobiy natija bergan. R. Dekart, I. Nyuton, E. Mayer,
CH. Darvin, Gumbold kabi G‘arb olimlari tabiatshunoslik sohasida
salmoqli natijalarga erishganlar. Bu esa G‘arbda fan va texnikaning mislsiz
tez rivojlanishi uchun asos bo‘lgan.
Sekulyarizatsiya davlatni dindan, maktabni esa cherkovdan ajratgan,
ularning bir-biridan mustaqil tarzda rivojlanishiga olib kelgan.
G‘arbdan farqli o‘laroq, Sharqda jamiyat hayotida islom dinining
cheksiz hukmronligi va davlat ishlariga aralashuvi o‘rta asrdagi ilmiy
taraqqiyotni yangi tarixiy davrlarda davom etishiga to‘sqinlik qilgan.
Fojia shundaki, dunyoviy ilm Sharqda turg‘un holatda qoldi. Bu esa
ijtimoiy tuzumni ham o‘rta asrlarga xos monarxistik bo‘lishligiga,
avtoritarizm bilan bog‘liq xarizmatik hokimiyat boshqaruviga keng yo‘l
ochdi. Hozirgi G‘arb bilan ayrim Sharq mamlakatlari, aniqrog‘i, xristian
va islom submadaniyatlari o‘rtasidagi notekis ijtimoiy va ilmiy-texnikaviy
taraqqiyot sekulyarizatsiya jarayonini Sharqda kechikkanligi natijasida
sodir bo‘lgan deb izohlash mumkin.
Sekulyarizatsiya prinsipi mustaqil O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi va «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi
qonuni bilan huquqiy kafolatlangan.
Ta’kidlash joizki, ayrim G‘arb olimlari sekulyarizatsiyani ateizm,
ya’ni dahriylik bilan aralashtirib yuborishadi. Aslida esa sekulyarizatsiya  
va ateizm boshqa-boshqa tushunchalardir.
Ateizm to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ya’ni qat’iy ravishda diniy e’tiqodni inkor
etadi, ilmiy materialistik dunyoqarashni yoqlab chiqadi. Ateizm
tarafdorlariga G‘arbda L. Feyerbax, K. Marks, F. Engels, E. Fromm,
F. Nitsshe, Jan Pol Sartr, A. Kamyu singari olimlar kiradi.
Sekulyarizm esa dinga nisbatan birmuncha yumshoq munosabatda
bo‘ladi, fan va dinning hur rivojlanishi, o‘zaro tolerant (hamjihat)lik
mavjudligining tarafdori bo‘lib chiqadi. Sekulyarizatsiya, bir so‘z bilan
aytganda, jamiyat hayotida ijobiy ahamiyatga ega sanaladi.

187 

Uzil-kesil aytish mumkinki, hozir O‘zbekistonda sekulyarizatsiya
prinsipiga rioya qilinmoqda. Bu rasmiy, davlat siyosati darajasida
namoyon bo‘lmoqda. Davlat siyosati sekulyarizatsiya prinsipini maf- 
kuraviy vositalar yordamida shaxs va jamiyat ongiga singdirmoqchi
bo‘ladi hamda turli tadbirlarni amalga oshiradi.
Lekin aholining aksariyat qismi sekulyarizm prinsipini qabul
qilmaydi. Buning sababi sekulyarizmni ateizm bilan almashtirib yuborishi,
sekulyarizmning hayotbaxsh salohiyati, dunyoviy demokratik jamiyat
qurish hamda inson huquq va erkinliklari kafolati uchun qanchalik muhim
ekanligini barcha ham birday anglay olmasligidadir.
O‘zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‘li – dunyoviy demokratik yo‘l.
Sekulyarizm bu taraqqiyot uchun muayyan darajada metodologik
ahamiyatga ega. Lekin sekulyarizm ommaviy ongga birdaniga o‘rnasha
olmaydi. Buning sabablari turlicha. Masalan, islom dini tarixan dunyoviy
hayotga nafaqat moslasha oladi, balki diniy va dunyoviy tafakkur birligida
ustuvor mavqega ham ega bo‘ldi. Sho‘ro tuzumi ateistik mafkura bilan
go‘yoki sekulyarizmni ijtimoiy voqelikda qaror toptirmoqchi bo‘lgan va
dinni quvg‘in qilgan. Biroq ateizm mafkurasi islom dinini insonlarning
turmush tarzi va tafakkur vositasiga tarixan aylanib qolganligini hisobga
olmagan. Shuning uchun ham dahriylik mafkurasi rasman tan olingan
bo‘lsa-da, hayotda qaror topa olmagan. Xo‘sh, keyingi ijtimoiy
taraqqiyotda, jamiyat hayotida din qanday o‘rin tutadi va qanday
ahamiyatga ega hamda sekulyarizmning tarixiy taqdiri nimalarga bog‘liq,
degan savollar tug‘iladi.
Dinning hozirgi zamon ijtimoiy hayotda, xalqaro munosabatlarda,
madaniy hayotdagi mavqeidan kelib chiqqan holda ta’kidlash joizki, din
bundan keyin ham kishilarni o‘zaro hamjihatlikka, tinchlikka, ezgulikka
undovchi omil bo‘lib qolaveradi.
XX asr va XXI asr boshlarining ko‘zga ko‘ringan ruhoniylaridan biri,
xalqlar uchun kurashga katta hissa qo‘shgan arbob, xalqaro Nobel
mukofoti sovrindori, lamaizm dinining yetakchisi Dalay-lama XIV dinning
zarurligi haqida quyidagi fikrlarni bayon etgan: «texnika hech qachon
insonlarga oliy baxt keltirmaydi. Texnikaviy vositalar faqat jismoniy
qoniqish beradi, agar u tufayli ba’zi hollarda ma’naviy qoniqishga erishish
imkoni paydo bo‘lsa-da, u davomiylik kasb etmaydi. Boshqa tomondan
qaralsa, agar inson faqat ma’naviy sohadan baxt izlasa, u jismoniy

188 

yo‘qotishlarda unchalik kuchli iztirob chekmaydi. Jahonning barcha dinlari
aql beboshligini tizginlashga birdek da’vat etadi, chunki barcha
baxtsizliklarning ildizi shundadir. Har bir din mo‘minlik, itoatkorlik va do- 
nishmandlik xos bo‘lgan shunday ruhiy holatga da’vat etadi va unga
erishish yo‘lini ko‘rsatadi» 
21 
.
Din axloqiy tarbiya sohasida muhim ahamiyatga ega vazifani bajaradi.
Biroq dinni siyosiy maqsadlar uchun niqob qilib olish, diniy davlat barpo
etish vositasida yana o‘rta asr sakralizatsiya tendensiyasini ijtimoiy
hayotda tiklashga urinish dunyoviy qadriyatlarga asoslangan
konstitutsiyamiz va amaldagi qonunlarimizga ziddir. Eng asosiysi,
dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tanlagan xalqimiz diniy e’tiqodni chuqur
hurmat qilgan holda dunyoviy yaratuvchanglik faoliyatini afzal ko‘rdi.
Chunki jahon hamjamiyatining eng ilg‘or mamlakatlari faqat dunyoviy
tafakkur orqali fan-texnika va ijtimoiy sohalarda ulkan muvaffaqiyatlarga
erishmoqdalar. Yosh mustaqil O‘zbekiston davlati ham shu yo‘lni ma’qul
ko‘rdi va dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan bormoqda.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasida demokratik davlat  
va fuqarolik jamiyatini qurish vazifasining muvaffaqiyatli hal etilishi ko‘p
jihatdan dinga va dindorlarga nisbatan olib borilayotgan siyosatga ham
bevosita bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida vijdon
erkinligining mustahkamlanishi, ijtimoiy munosabatlar sekulyarizm
prinsipi asosida rivojlanishining qayd etilishi, fuqarolarning diniy huquq
va erkinliklarining kafolatlanishi fikrimizning yaqqol isbotidir.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1998 yilda qabul
qilingan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi» qonun Kons- 
titutsiyada belgilangan huquq ijodkorligi sohasidagi umumiy vazifalarni
aniqlashtirdi, diniy tashkilotlar va dindorlar faoliyati bilan bog‘liq
masalalarning ijodiy hal etilishi namunasi vazifasini o‘tadi. Ammo bu
sohada muammolar to‘liq hal qilindi, degan fikr masalaga yuzaki
munosabatda bo‘lishni va oqibati jamiyat uchun xavfli bo‘lgan hodisalarni
vujudga keltirishi mumkin.
Respublikamizda diniy tashkilotlar va fuqarolarning diniy e’tiqodi
bilan bog‘liq muammolar faqatgina din sohasidagi mavjud muammolar
bilan cheklanmaydi, balki masalaga kompleks yondashuvni talab qiladi.
Bu muammolarni bir necha qisimlarga ajratib o‘rganish mumkin:

21