Jamiyat hayotida vaojlanishida energetikaning о‘rni

1.2. Tiklanuvchi va tiklanmaydigan  energetika resurslari 

Yoqilg‘i – energetika resurslari (YOER) – bu material obekt bo‘lib, unda inson tomonidan amaliy 

foydalanishga yaroqli energiya to‘plangan. 

 

Yenegetika  resursi  deb  –  tabiiy  yoki  suniy  faollashgan  har  qanday  energiya  manbaiga  aytiladi. 

Energiya resurslari – hozirgi vaqtda  ishlatilayotgan yoki kelajakda ishlatilishi mumkun bo‘lgan energiya 

tashuvchilardir. 

 

Tabiiy  resurslar  shu  jumladan  energetika  resurslarini    o‘rganishda  ularning  ilmiy  tasnifi,  yani 

xomashyo, obektlar va tabiiy muhit hodisalar yig‘indisini funksional muhimlik belgilari bo‘yicha ajratish 

kerak.  

 

Tabiiy  resurslarning  tasniflaridan  biri  –  bu  tugallanish  belgisi  bo‘lib,  unga  muvofiq  energetika 

resurslarini  tugallanadigan  va  tugallanmaydigan  resurslarga  bo‘linadi  (1.1-rasm).  O‘z  navbatida 

tugallanadigan  resurslar  tiklanuvchi  va  tiklanmaydigan  bo‘lishi  mumkin.  Tiklanuvchilarga  tabiat  (yer, 

o‘simliklar,  hayvonlar  va  h.k.)  tomonidan  tiklanadigan  resurslar  kiradi,  tiklanmaydiganlarga  –  ilgari 

tabiatda  to‘plangan  lekin,  yangi  geologik  sharoitlarda  hosil  bo‘lmaydigan  resurslar  (neft,  ko‘mir  va 

boshqa yer osti zaniralari) kiradi. Tugallanmaydiganlariga kosmik, iqlimiy, suv resurslari kiradi. 

 

Energiya  resurslarining  barcha  turlaridan  quyosh  energiyasi  muhim  ahamiyatga  ega.  Energiya 

resurslarining barcha turlari quyosh energiyasini taviiy o‘zgarishi natijasidir. Ko‘mir neft tabiiy gaz, torf, 

yonuvchi tog‘ jinslari va o‘tinlar – bu o‘simliklar tomonidan olingan va o‘zgartirilgan quyoshning nurli 

energiyasi  

---

 

1.1-rasm. Tabiiy resurslarning tasnifi 

zahiralardir.  Surat  sintezi  (fotosintez)  reaksiyasi  jarayonida  atrof  muxitning  noorganik  elementlaridan, 

ya’ni, suv (H

2

O) va karbonat angidrid gazi (CO

2

) lardan quyosh turi tasirida o‘simliklarda asosiy elementi 

uglerod (S) bo‘lgan organik modda hosil bo‘ladi. 

 

Million yillar o‘tgandan so‘ng, ma’lum geologik davrda, bosim va harorat ta’sirida qotib qolgan 

o‘simliklardan asosini oldin o‘simliklarda yig‘ilgan uglerod tashkil etadigan organik energetik resurslar 

hosil bo‘ladi va bu esa yerda tushadigan quyosh energiyasining aniq miqdori natijasida amalga oshadi. 

Suv  energiyasi  ham  suvni  bug‘lantiradigan  va  bug‘ni  atmosferaning  yuqori  qatlamlariga  ko‘taradigan 

quyosh energiyasi hisobiga hosil bo‘ladi. 

 

Shamol  quyosh  tomonidan  bizning  planetamizni  turli  nuqtalarini  turli  haroratda  isitilishi 

natijasida hosil bo‘ladi. Bundan tashqari quyoshning yer satxiga bevosita to‘g‘ri keladigan nurlari, katta 

energiya manbai bo‘lishi imkoniyatiga egadir. 

 

Yuqorida takidlanganidek organik yoqilg‘ining hosil bo‘lishi bir tomondan quyosh enegiyasining 

tabiiy  o‘zgarishi  natijasida  bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan  ko‘p  yuz  yilliklar  davomida  barcha  geologik 

formatsiyalardan o‘simlik va hayvonlar olami qoldiqlariga mexanik, biologik va issiqlik tasiri natijasidir. 

Bu yoqilg‘ilarning hammasi uglevod asosiga ega va energiya undan uglevod dioksidi (SO

2

) hosil bo‘lishi 

jarayonida ajralib chiqadi. 

 

Zamonaviy  usulda  tabiatdan  foydalanishda  energetik  resurslar  uch  guruhga  taqsimlanadi,  bular: 

enegiya  oqimi  va  aylanishda  ishtirok  etuvchi  (quyosh  ,  kosmik  energiya  va  boshqalar)  saqlanayotgan 

energetik  resurslar  (neft,  gaz  va  hokazo)  hamda  suniy  faollashgan  energiya  manbalari  (atom  va 

termoyadro energiya). 

 

Iqtisodiyotda tabiatdan foydalanish quyidagilarga ajratiladi.