Жалолиддин румий асарларида юксак

маънавий” эса 25700 байтдан ташкил топган бебаҳо
таълимий-тарбиявий асар. “Фийҳи ма фийҳи” (“Ичиндаги
ичиндадир”) – Мавлононинг суҳбатларидан иборат фалсафий
китоб. “Мавоизи мажолиси сабъа” – Румийнинг етти ўгит ва
панд-насиҳатларини қамраб олган. “Мактубот” – Мавлоно-
нинг турли даврларда замондошларига ёзган мактубларидан
тузилган тўплам.
Навоий “Маҳбуб ул-қулуб” асарида Румий ҳақида, унинг
ижоди ва сўз санъати борасида сўз юритар экан, қалам аҳлини
уч гуруҳга ажратиб, Жалолиддин Румийни биринчи тоифага
мансуб шоирлардан, деб ҳисоблайди: “... Яна қойили маснавийи
маънавий, ғаввоси баҳри яқин (аниқ илмдаги ғаввос) Мавлоно
Жалолиддин, яъни Мавлавий Румийдурки, мақсадлари назмдан
асрори илоҳий адоси ва маърифати намутаҳоний имло-
сидин ўзга йўқдур”. У ўзининг барча асарларида еру кўкнинг
соҳиби бўлмиш Оллоҳи каримни ва унинг заминдаги халифа-
си Ҳазрати инсонни улуғлайди5. Навоий ўз қарашлари орқали
Румий шахсининг маърифатпарварлик фазилати борасида
таъриф келтиради.
Ҳар бир шахсга дахлдор ҳақиқатни тўлароқ англаш учун у
яшаган замон, макон ва ўша пайтдаги сиёсий, ижтимоий, илмий
ва бошқа муҳитларни ўрганишга тўғри келади. Жалолиддин
Румий
яшаб ижод қилган даврдаги ижтимоий, фалсафий ва педаго-
гик муҳит Муҳаммад Хоразмшоҳ (1199–1221) ҳукмронлигида
мўғул хони Чингизхоннинг (1161–1227) мўғул давлатини бар-
по қилиш учун олиб бораётган курашлари ва мусулмон ола-
мидаги барча илмий доиралар ва фикрий ҳаракатлар ақлий
далиллар ва қиёслар келтиришга ҳаддан ташқари берилиб
кетган давр билан боғлиқ.
Мўғуллар босқини ўлкаларнинг моддий ва маънавий
тараққиётини бир неча юз йиллар орқага суриб юборди.
5 Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб / Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилд-
лик. 14-жилд. –Т.: Фан, 1998. –Б. 24–25.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 8 шахс тарбияси
Халқнинг интилиш ва қизиқишларининг асосий мавзуси мўғул
босқинчиларини лаънатлаш, унга нисбатан чексиз нафрат ва
олижаноб инсоний фазилатларни улуғлаш бўлди. Бу халқ оғзаки
ижоди ва тарихий асарларда ўз ифодасини топди. Бу асрга келиб
Мовароуннаҳр ва Хоразмда ёзма адабиёт намояндаларининг ўз
юртларида бадиий ижод билан шуғулланишлари учун умуман
ҳеч қандай имконият йўқ эди. Мўғуллар қирғинидан тасодифан
қутулиб қолган адиблар, ёзувчилар, шоир ва олимлар ўз ватан-
ларини тарк этиб, бошқа мамлакатлардан бошпана излашга
мажбур бўлдилар. Улардан кўплари Ҳиндистон, Эрон, Туркия,
Миср ва бошқа Яқин Шарқ мамлакатларига бош олиб кетдилар.
Марказий Осиёдан борган ижодкорлар бошқа мамлакатларда
бўлса ҳам ўз халқларининг маданияти ва адабиёти ривожига
ҳисса қўшдилар. Бу даврда бадиий ижод бобида қалам тебрат-
ган сўз усталарининг каттагина гуруҳи сўфийлик – тасаввуф
тариқати йўлидан бордилар, барча илмий доиралар ва фикрий
ҳаракатлар эса ақлий далиллар, қиёслар келтиришга ҳаддан
ташқари берилиб кетди. Барча уламолар, илмий доиралар, боти-
ний ҳақиқатларни исбот қилиш учун, албатта, ақлий далиллар
ва фалсафий муқаддималар келтириши оддий заруратга айла-
ниб қолди. Шунинг учун ўша давр калом илми (Қуръон тафсири
илми) ва фалсафаси (мушоҳада илми) ҳамма илмлардан устун
турди. Бу икки нарсасиз иш битмас эди. Ўша даврдан бошлаб са-
вод ўргатиш Қуръон ва ҳадисларни ўрганиш, улардаги кўрсат-
маларни ўзлаштириш билан бирга олиб борилди. Шунга кўра,
Қуръон ва ҳадислардаги панд-насиҳатлар ҳам олимлар, ҳам
адиблар ижодига таъсир этган. Уларда илгари сурилган мусул-
монликнинг муҳим хислатлари: ҳалоллик, саховат, ҳиммат, меҳру
оқибат, эҳсон, шарм-ҳаё, илм излаш, устоз-шогирдлик, муомала
қоидалари, ахлоқ мезонлари ва бошқалар ўз ифодасини топди.
Булар Шарқ адабиётига, жумладан, таълимий-ахлоқий асарлар-
га таъсир этди. Таълимий-ахлоқий асарлар бевосита ҳадисларда
илгари сурилган ғоялар асосида яратилди.
Мавлоно Жалолиддин Румийнинг таржимаи ҳолида инсон-
нинг шахсиятига таъсир қила оладиган кўпгина омилларни
кузатишимиз мумкин. Бу омилларнинг бошида оилада ота
таъсири туради. Жалолиддиннинг отаси Баҳоуддин Валад ўз
юртининг кўзга кўринган олимларидан ва асрнинг таниқли
машойихларидан бири эди. Уни “Уламолар султони” деб аташ1-
БОБ. Жалолиддин Румий шахси ва илмий меросини ўрганишнинг педагогик асослари 9
ган. Баҳоуддин Валад ўз замонасидаги фозил кишиларнинг
жамиятни, инсониятни кадрламаётганлиги, нафс, мол-мулк
орттиришга берилиб кетганликларини қаттиқ қоралайди.
У “Маориф” номли ваъзномасида Балхда Хоразмшоҳ, Фах-
ри Розий ва унинг тарафдорлари билан баҳсга киришиб
уларга қарата: “Сизлар арзимас зоҳирнинг асирлари сизлар,
ҳақиқатни дарк этиш бахтидан маҳрумсизлар,” – деб ёзади6.
Ўша пайтларда ислом оламида ҳаётга муҳаббат, кучли ий-
мон ва хотиржамлик ҳамда қалб сокинлиги каби тушунчалар
заифлашиб қолган эди. Ислом олами пок қалби ва виждони
билан жамиятга янги руҳ бағишлай оладиган инсонга муҳтож
эди. Бу инсон фалсафа ва унга ўхшаш ақлгагина суянади-
ган илмларнинг хатоларини тўғрилаб, улар фикрларда пай-
до қилган тугунларни усталик билан ечадиган ва қалбларга
иймон қувватини кирита оладиган бўлиши керак эди. Ана
ўша инсон, устоз Мавлоно Жалолиддин Румий сиймоларида
пайдо бўлди. Жалолиддин Румий “инсоннинг инсонлигини
рад қилган ва бу оламдаги қадр-қимматини таҳқирлаган за-
мон фарзанди ўлароқ майдонга чиққан эди ва Мавлоно шун-
дай замон, шундай жамиятда ўзининг оламшумул шеърияти
билан умидсиз адабиёт харобалари ичида қолган ҳамда та-
наззулга юз тутган шеър ила кўмилган инсон кароматини
ҳаракатлантира олганди”7.
Ривоятларга кўра, Жалолиддиннинг онаси Мўмина Хо-
тун Балх амири Рукниддиннинг қизи бўлиб, насл–насаби
жиҳатидан Муҳаммад Пайғамбарга боғланади, ота томони-
дан шажараси эса ислом оламининг биринчи халифаси Абу
Бакр Сиддиққа бориб тақалади. Алишер Навоий “Насойим ул-
муҳаббат” тазкирасида Баҳоуддин Валаднинг “Онаси Хуросон
подшоҳи Алоуддин Муҳаммад Хоразмшоҳнинг қизидур”, – деб
хабар беради. “Қизингни Ҳусайн хатибга (Баҳоуддиннинг отаси)
узатасан”, – деб шоҳга тушида пайғамбар томонидан ишо-
ра бўлган эмиш. Султон ул-уламо рутбасини ҳам Баҳоуддин Ва-
ладга тушида Расулуллоҳ марҳамат қилади8.
6 Муҳаммад Истеъломий. Илоҳий ишқ куйчиси. “Маснавий”га муқаддима.
(Мавлоно Жалолиддин Муҳаммад Балхий) / Форс тилидан Жаъфар
Муҳаммад таржимаси. –Теҳрон, 2001. –Б. 9.
7 Абул Ҳасан Надавий. Туйғу ва тушунчада тозалик... –Кўнё, 1986. –Б. 120–121.
8 Алишер Навоий. Насойим ул-муҳаббат / Мукаммал асарлар тўплами. 20
жилдлик. 17-жилд. –Т.: Фан, 2001. –Б. 324.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 10 шахс тарбияси
Ота-бобоси узоқ йиллар давомида Балхда хатиблик қилиб
келган Баҳоуддин Валадни нафақат туғилган шаҳри, балки Ху-
росон, Мовароуннаҳр, Ироқ, Бағдодда ҳам жуда яхши билишган
ва ҳурмат қилишган. Халқнинг дардини тушунадиган, у билан
ҳамиша ҳамнафас бўлган Баҳоуддин Валад Хоразмшоҳ томо-
нидан қатл этилган машҳур сўфий ва шоир Шайх Мажидиддин
Бағдодий, Нажмиддин Кубро (1154–1226, Шайхи Валийтарош
– авлиёлар яратувчи шахс)лардан таълим-тарбия олган эди.
Хоразмшоҳ Муҳаммад ўзининг давлат бошқарувида Чингиз-
хон билан келишолмай хато устига хатоларга йўл қўяди. Аммо
унинг хатоларига кўпроқ ўз онаси Туркон хотун сабабчи бўла-
ди. Чунки Хоразм салтанати турли уруғлардан ташкил топган
ва ҳокимият Муҳаммад ҳамда унинг онаси Туркон хотун ора-
сида бўлинган эди9.
1212 йили Муҳаммад Хоразмшоҳ Самарқанд ҳукмдори
Султон Усмон билан жангдан сўнг шаҳарни эгаллаб, уни та-
лон-тарож қилган чоғида Баҳоуддин Валад оиласи билан
Самарқандда яшар эди. Ўша йиллар Хуросону Ироқдан кўпги-
на зиёлилар хоразмшоҳлар салтанати ҳудудини тарк этишган
эди. Жалолиддиннинг отаси Султон Валад ҳам оиласи ва му-
ридларини олиб, Балхдан чиқиб кетишга мажбур бўлади. Ке-
таётганларида Жалолиддин отасининг халфаси бўлмиш Саид
Бурҳониддинга кўчларни аравага ортишда ёрдам берар экан,
улар орасидаги жилд-жилд ҳадислар – Пайғамбарнинг ҳаёти
ва панду ҳикматлари ҳақидаги ривоятлар, ҳуқуқи ислом, ша-
риат билимдонларининг ишлари, Мутаннабий, Соний, Аттор
каби шоирларнинг девонлари, Ғаззолий, Ал-Хоразмий каби
алломаларнинг шикаста, хати насталиқ ила битилган асар-
ларига кўзи тушади. У Хуросоннинг онабош шаҳри Балхда,
Ҳиротда, Хоразм, Бухоро, Самарқандда, Нишопуру Табризда,
Дамашқда, Нажафу Басрада, хуллас, маърифатли ислом ола-
мининг барча гўшаларида хаттотлар томонидан кўчирилган
китоблар, чарм ёки ёғоч, сахтиён ёки заррин муқоваларга жо
этилган Балх воизлари ва уламоларининг неча-неча насл-на-
саби томонидан йиғилган, авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўт-
ган асарларнинг кутубхонасидан олиб чиқилганини кўради10.
9 Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи: Олий ва ўрта ўқув юртлари
талабалари учун қўлл. К. I. –Т.: Ўқитувчи, 1997. –Б. 314.
10 Радий Фиш. Жалолиддин Румий: тарихий-биографик роман / Русчадан
Ж.Камол тарж. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. –Б. 5.
1-БОБ. Жалолиддин Румий шахси ва илмий меросини ўрганишнинг педагогик асослари 11
Бундай маънавий бойликлар Жалолиддин Румий маънавий
дунёқараши шакланиши учун илк пойдевор вазифасини ўта-
ганига шубҳа йўқ.
Румийнинг тасаввуф оламига кириб келиши Шайх Фаридуддин
Атторнинг (1151–1221) башорати билан бўлганини
унинг илк тафсирчиларидан Ҳусомиддин Чалабийдан тортиб,
Давлатшоҳ Самарқандийгача бир овоздан тасдиқлайдилар.
Алишер Навоий ҳам Румийнинг Аттор билан учрашуви-
ни шундай тасвирлайди: “Макка борурда Нишопурда Шайх
Фаридуддин
Аттор суҳбатиға етиштилар. Шайх “Асрорнома”
китобин аларға берган экандур. Доим ўзлари билан асрор
экандурлар”11. Учрашувда Аттор ўспириннинг суҳбатидан
мамнун бўлиб, отасига қарата: “Ўғлингиз тез орада оламда-
ги барча куйганлар қалбига оташ солади”, – деб башорат
қилади12. Аттор ва Румий учрашуви тарихда афсонага айлан-
ган бўлса-да, лекин бу учрашув руҳий яқинлик, икки буюк
илоҳиёт куйчиси дийдорлашуви ҳам эди. Румий ўз асарлари,
айниқса, “Маснавий”сида Атторнинг қарашларини кўп бора
тилга олади. Унинг таълимотидан мисоллар келтиради. Румий
ижоди асрлар анъанаси ва шахсий сўфиёна ёндашув, маҳорат
туфайли буюк қудратга эришди. Румийнинг ёшлигидан, хат-
саводини чиқарган устози Саид Бурҳониддин ҳар сафар дарс
сўнгида Атторнинг ҳикоятларини ўқиб, шогирдини мулоҳаза
юритишга чақирар эди13. Румий Дамашқ ва Боғдод мадрасала-
рида, буюк алломалар ҳузурида илм ўрганди. У форс-тожик,
араб ва туркий тилларни ҳам ўзлаштирди. Баҳоуддин Валад
Нишопурдан Боғдодга ва кейинчалик Куфа йўли орқали Каъ-
бага йўл олди. Ҳаж амалини бажаргандан сўнг, қайтишда Шом-
га кириб ўтади. Шомдан Малатия, Ерзинжон, Сивас, Қайсари,
Ниғде йўллари орқали Ларенде (Караман)га келади.
Мавлоно 1225 йилда Шарафиддин Лолонинг қизи
Гавҳархонимга уйланади. Мавлононинг бу никоҳидан Султон
Валад лақаби билан машҳур Баҳоуддин Муҳаммад ва Алоуддин
11 Алишер Навоий. Насийим ул-муҳаббат / Мукаммал асарлар тўплами. 20
жилдлик. 17-жилд. –Т.: Фан, 2001. –Б. 327–328.
12 Муҳаммад Истеъломий. Илоҳий ишқ куйчиси. “Маснавий”га муқаддима.
(Мавлоно Жалолиддин Муҳаммад Балхий) / Форс тилидан Жаъфар
Муҳаммад таржимаси. –Теҳрон, 2001. –Б. 11.
13 Радий Фиш. Жалолиддин Румий: тарихий-биографик роман / Русчадан
Ж.Камол тарж. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. –Б. 42.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 12 шахс тарбияси
Муҳаммад исмли икки ўғил туғилади. Бир неча йиллардан сўнг
Гавҳархоним вафот этади ва Мавлоно бир боласи билан бева
қолган Кира хонимга уйланади. “Машҳур инсонларнинг таржи-
маи ҳолларини ёзиб борадиган кишилар Ҳазрат Румийнинг ик-
кинчи рафиқаси, насронийдан чиққан Кира хотунга “Иккинчи
Робия” ва “Биби Марямга ўхшаш аёл” деб таъриф берганлар”14.
Мавлононинг иккинчи никоҳидан Музаффариддин исмли бир
ўғил ва Маликахоним исмли бир қиз дунёга келади.
Ўша пайтларда Онадўлининг катта қисми салжуқийлар дав-
лати ҳукмронлиги остида эди. У ерда салжуқийлардан бўлган
маърифатпарвар ва шоиртабиат Султон Алоуддин Кайқубод
(1219–1236) ҳукмдорлик қилаётган эди. Салжуқ турклари Ки-
чик Осиёдаги Византия ерларини босиб олиб, ХI аср охирида
Кўния султонлигини тузганлар. Султон Алоуддин Кайқубод
ҳукмронлиги унинг энг гуллаб-яшнаган даврига тўғри келади.
Кўнё бу давлатнинг пойтахти эди. Кўнё санъат асарлари билан
машҳур, олимлар ва санъаткорлари кўп шаҳар эди. Қисқаси,
салжуқийлар давлати энг порлоқ даврини бошдан кечираётган
бўлиб, давлат ҳукмдори Баҳоуддин Валадни Карамандан Кўнёга
таклиф этади ва шу ерда жойлашишини хоҳлайди. У даврда Кўнё
бехавотирроқ бўлганлиги туфайлими, шарқнинг олиму фузало-
лари, рассомлари, илоҳийшунослари мўғулларнинг мусулмон
дунёсига катта талофот етказгани учун паноҳ, нажот излаб бори-
шарди. Шунинг учун Кўнёда интеллектуал ҳаёт қизғин, диний ва
дунёвий олимлар анча-мунча бор эди. У ерда форс тили адабий
тил бўлиб, маҳаллий тил грек, турк тилларидан иборат эди.
Баҳоуддин Валад Султоннинг таклифини қабул қилади ва
1228 йил 3 майда Кўнёга оиласи ва дўстлари билан келади.
Султон Алоуддин Кайқубод уларни тантана билан қаршилаб,
яшашлари учун Олтинапа мадрасасидан жой ажратади.
Баҳоуддин Валад 1231 йил 12 январда Кўнёда вафот этади.
Муборак жасади Салжуқийлар саройининг Гулбоғчасига
қўйилади. Буюк маърифат соҳиби Баҳоуддин Валаднинг “Ма-
ориф” асари ҳам Румийнинг етук воиз ва ахлоқшунос олим бў-
либ етишига сабабчи бўлди. Баҳоуддин Валад вафотидан сўнг
унинг маърифий ишларини ўғли Жалолиддин Румий давом
эттиради. Бу борада Султонвалад шундай дейди: “Баҳо Валад
14 Аннемарие Шиммел. Жонон менинг жонимда. Ислом оламида хотин-
қизлар сиймоси. –Т.: “Шарқ” нашриёти, 1999. –Б. 87.
1-БОБ. Жалолиддин Румий шахси ва илмий меросини ўрганишнинг педагогик асослари 13
бу дунёдан кўз юмганида, жанозасига аёлу эркак бир бўлиб ке-
лишди ва фарзанди Жалолиддин Румий отасига ўхшаб дониш-
манд бўлганлиги учун барча халқлар унга юзланиб, отасининг
вазифасини давом эттиришини сўрашди”15. Бундан кўриняп-
тики Румий шахсида бошқара билиш, изидан эргаштира олиш
қобилияти шаклланган эди.
Мавлононинг замонига келиб калом илмида турғунлик
юзага келган эди. Калом илми уламолари ўтиб кетган катта
имомларнинг гапларини маҳкам тутиб туришдан бошқа ишни
қилмасдилар. Қадимги гаплардан қилча четланиш йўл қўйиб
бўлмайдиган нарса деган тушунчани қадрлар эдилар. Замон ўти-
ши билан эскириб қолган сўз ва жумлалар ўрнига кишиларга
тушунарлироғини келтиришга журъат қилмас эдилар. Мавло-
но ана шу иллатларни еча оладиган инсонлар сирасига кирувчи
тенги йўқ олим бўлиб, бир неча йиллар Кўния мадрасасида бош
мударрислик қилган. Қуръони каримни, Ҳадиси шарифларни,
шариат масалалари ва ислом тарихини жуда пухта билганлиги
унинг ижодида яққол намоён бўлган. Отасининг ўлимидан сўнг
Румийга отасининг халфаси Бурҳониддин Муҳаққиқ устозлик
қилади16. “Саййид Бурҳониддин Ҳусайн Муҳаққиқ Термизий, асли-
да Мовароуннаҳрнинг Термиз шаҳридан бўлиб, ўша ерда дунёга
келади. Уни Хуросонда ва Термизу Бухорода Саййид Ширвон (Сир-
дон) деб тилга олганлар”17. Румий устози Саййид Бурҳониддин
ҳақида “Саййид Бурҳониддин Муҳаққиқ сўзлаганда, биттаси
келди ва: “Фалончидан сенинг мадҳингни эшитдим” деди. У:
“Қўрайлик-чи, ул зот қандай одам экан? Мени таниб мақтай ола-
диган аҳволдамикин? Мени агар сўзларимдан таниган бўлса, та-
нимаган демакдир. Чунки бу сас, бу оғиз, бу лаб... ўткинчи. Булар-
нинг ҳаммаси белгилардир. Ишларим орқали таниган бўлса, яна
шундайдир. Аммо зотимни (моҳиятимни англаган)
таниган бўл-
са, у ҳолда мени танибди. Фақат шундагина у мени мақтай олади
ва унинг мақтови менга тегишли эканини биламан”, – дебди” деб
ривоят келтиради18 ва бундан ташқари шоир “Маснавий”да:
15 Султонвалад. Валаднома // Жалолуддини Румии Балхй. Маснавии маъ-
навй бо ҳафт китоби нафиси дигар. –Кобул, 1362 ҳ. –С. 2.
16 Аҳмад Афлокий. Маноқиб ул-орифин. –Теҳрон, 1896. –С. 40–41.
17 Зиёев Х.М. Мавлавия ва таърихи таҳаввули он. –Душанбе: Ирфон, 2004.
–С. 43.
18 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 25.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 14 шахс тарбияси
Пишгилу ўзгарма ҳеч, манзур бўл,
Сен чу Бурҳони Муҳаққиқ, нур бўл19, –
дея устози шарафига мисралар келтиради ва яна “Фиҳи мо
фиҳи”да “Саййид Бурҳониддиннинг – бир ишқи, бир дарди,
бир жаҳди, билим ва амали бор”20, – дейди.
Саййид Бурҳониддин Жалолиддинни умри охирида қирқ
кунлик узлат синовидан ўтказади. Узлат синовининг охирги
қирқинчи кунида Шайх Жалолиддиндан хабар олиш учун ки-
ради, ёдига беихтиёр “Қуръон” “Сизга бу дарсдир, вале сиз бе-
хабар” ояти тушади. Унга жавобан Жалолиддин шундай жавоб
беради:
Нарса йўқким, хорижи олам эрур,
Ҳар не истарсан, ўзингда жам эрур...21
Шайх ўшанда “Мавлонода ғурур ва худбинликдан асар ҳам
қолмаганини, у энди ўзи бошқа соликларга муршид бўлиш да-
ражасига етгани”22ни англайди, яъни Румийнинг калом илми-
ни ўзлаштирган ва жадалу тортишувларда иштирок этадиган
олим бўлиб шаклланганини сезади. Румий Дамашқда буюк
фиқҳ олими Ибн ал-Адим, Ҳалабда ҳадис, тарих, фалсафа, ка-
лом ва илми бадеъ алломаларидан бўлмиш Умар Бинни Аҳмад
бинни Ҳиббатуллоҳ қўлида таҳсил олади. Аммо бу илми руҳсиз
танадан иборат бўлиб, қуруқ сўзлардан нарига ўтмайдиган,
тил ва ақл доираси билан чегараланган эди.
Давлатшоҳ Самарқандийнинг келтирган ривоятига
қараганда, Мавлоно дарс берадиган тўртта мадрасанинг би-
рида тўрт юз нафар тингловчи унинг дарсларига қатнашган
экан23. Румий “Маснавийи маънавий” номи билан шуҳрат
қозонган шеърий асари билан калом илмида катта инқилобни
юзага келтирди. “Маснавий”ни тилга олганда ақл зудлик билан
“Мавлононинг Маснавийси” деб ҳукм чиқаради... “Мавлоно” де-
19 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 168.
20 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 104.
21 Радий Фиш. Жалолиддин Румий: тарихий-биографик роман / Русчадан
Ж.Камол тарж. –Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. –Б. 154.
22 Муҳаммад Истеъломий. Илоҳий ишқ куйчиси. “Маснавий”га муқаддима.
(Мавлоно Жалолиддин Муҳаммад Балхий) / Форс тилидан Жаъфар
Муҳаммад таржимаси. –Теҳрон, 2001. –Б. 18.
23 Ўша жойда. –Б. 19.
1-БОБ. Жалолиддин Румий шахси ва илмий меросини ўрганишнинг педагогик асослари 15
ганда эса у ҳазрат назарда тутилади”24. Ўша вақтнинг тақозоси
ва ўзидаги истеъдод имконига қараб Румий керакли маълу-
мотларни тақдим этишда назм услубига эътиборини қаратди.
Жалолиддин Румий яшаган замон ва маконда, илмий ва ада-
бий доираларда форс тилида ижод қилиш, шеърлар битиш
урф бўлган эди. Ўша вақтнинг таомилига кўра айни шу услуб
муносиб саналар эди. Бошқа услублардан кўра буниси устун
турар эди. Одамларда ҳам айни шеърий асарларга қизиқиш
ва уларнинг қадрини юқори билиш истеъдоди шаклланган
эди. Румийдан олдин ўтган кўзга кўринган намоёндалар ҳам
худди шу услубни танлаган эдилар. Уларнинг Ислом оламида
ном қозонган асарлари айнан форс тилида ва шеърий услуб-
да битилган
эди. Улардан бири машҳур шоир Саноий Ғазнавий
(1048–1140)нинг “Ҳадиқат ул-ҳақиқат” (Ҳақиқат боғлари) ном-
ли китоби эди. Иккинчиси Румийнинг маънавий устози машҳур
сўфий шоир Фаридуддин Аттор (1145-1221)нинг “Мантиқ ут-
тайр” асари эди. Бу икки китобнинг жамиятдаги таъсири ҳар
қандай қуруқ фалсафий ва қуруқ илмий китобдан кўра кучли
эди. Одамлар мазкур икки китобни ҳайрат билан ўқишар эди.
“Ҳадиқат ул-ҳақиқат” ва “Мантиқ ут-тайр” ислом оламида кенг
тарқалган ва манзур бўлган китоблардан эди.
Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ҳаёти ва ижодини таҳлил
қилиб ўрганган олимларнинг таъкидлашларича, у киши-
нинг шогирдлари Ҳисомуддин Чалабий ва мазкур икки китоб
“Маснавий”нинг яралишига сабаб, қўлланма ва ўрнак бўлган.
Бундан ташқари, асарда Ғаззолий, Муҳаммад бин Мунаввар,
Саълабийларнинг асарлари ва Рўдакий, Фирдавсий, Анварий,
Ҳақонийларнинг шеър, қасида девонларидан фойдаланилган.
“Маснавий”да машҳур мутасаввиф шоир ва аллома Ҳаким
Саноий ҳақида гапириб ўтилган бўлиб: “Агар муслимият Са-
ноийнинг улуғлигини кўра билсайди, жамики мўминларнинг
бошидан қалпоғи тушарди”, – дейилган25. Эрон олими Тақий
Пурномдориённинг ёзишича, ХI асрнинг охирларида “Саноий
бошлаб берган ирфоний шеър Аттор туфайли шаклланган
бўлса, XIII асрга келиб Мавлавий ижоди билан камолга етди”26.
24 Аҳмад Афлокий. Маноқиб ул-орифин. –Теҳрон, 1896. –С. 297.
25 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 62.
26 Тақий Пурномдориён. Мавлавий шериятида “мен”даги “мен”лик ва матн-
даги ноанъанавийлик // “Сино” журнали, 2001 йил, Баҳор (1). –Б. 3.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 16 шахс тарбияси
Дарҳақиқат, Румий маънавиятнинг чўққисига эришди ва буни
ўз қарашлари орқали инсониятга етказа олди.
Мавлоно Румийнинг Шамсиддин Табризийга йўлиқиши
ва ундан қалб илмларини ўрганиши Румий ҳаётида кат-
та ўзгаришлар вужудга келишига сабаб бўлди. “Мавлоно-
нинг Шамс билан робитаси мухлис муриднинг ўз муроди
билан робитасидир”27. Шамс Табризий – Шамсуддин лақаби
билан машҳур буюк шайхлардан бири. Асли исм-шари-
фи Муҳаммад ибн Алий бўлиб, ҳозирги Озарбайжоннинг
шимоли-ғарбидаги Табриз шаҳрида туғилган. Шамс Табри-
зий Мавлоно билан 1244 йилнинг 26 ноябрь куни Кўнёда-
ги “Маржа ал-баҳрайн” деган жойда учрашган. Кейинчалик
халқ бу ерни “Икки денгиз қўшилуви” деб атаган. Шу учра-
шувдан бошлаб Шамс Табризий Мавлоно Жалолиддин Ру-
мийнинг тафаккур оламини ўзгартириб юборган ва Мавло-
но шу учрашувдан бошлаб уни “шоҳим”, “подшоҳи гадойи”
деб юритган. У билан учрашгандан бошлаб Мавлоно мусиқа
ва шеъриятга ошно бўлиб, ўша вақтдаги фалсафани ҳам, Ка-
лом илмини ҳам танқид қилишга ўтди ва “Румий”, “Хомуш”
тахаллуслари остида мадрасада машҳур донишманд сифати-
да шеърият билан ўзи тасаввур қилмаган ҳолатда шуғуллана
бошлади. “Оллоҳ билан қасам ичаман, – ёзади у, – менинг ҳеч
қачон шеъриятга мойиллигим йўқ эди. Менинг кўзларимда
бу ишдан энг ёмони йўқ эди”28.
Румий, айниқса, уларнинг диний ақидаларни фақат ҳис
қилиш аъзолари ва ақлнинг ёлғиз ўзи билан исбот қилишга
беҳуда уринишларини қоралай бошлади. Мавлоно бир нарса-
ни кўз билан кўрмаслик ёки ҳис қилиш аъзолари билан