Жалилов Абдулатиф Абдуллаевичнинг “Абу Наср Форобий дин ва фалсафанинг ўзаро бирлиги ва алоқаси тўғрисида” мавзуйидаги битирув малакавий иши

1. bu Nasr orobiy buyuk tsiklopedist aysuf olim
Jahon madaniyatiga katta hissa qoʻshgan Markaziy Osiyolik har bir faylasuf, qoʻsiy olim Forobiyning toʻliq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Uzlugʻ Tarxon 873-yilda turkiy qabilalardan tashkiliy xizmatchi oilasida, Sirdaryo qirgʻogʻidagi Forob – Oʻtror degan joyida tugilgan.
orobiy Aflotun va Arastu idan borib, haqiqatni aynan ochib berishga qodir, degan xulosaga. Bu o'rinda Forobiy, davlat idealni faylasuf hokim boshqarishi kerak, bilimmand hukmdor keng ommani yo'lga so'rash uchun va she'riyat notiyotlarini ham egallagan bo'ladi,– degan fikrni ilgari so'radi.
“Aqlli deb shunday kishilarga aytiladiki, undan o'tkir zehn-idrok paydo bo'lishi bilan birga u fazilatli lam. unday zining kuchi va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan o'zilaataalga unday odamni aqlli va fikr yurituvchi deb atash mumkin".
Yuqoridagi fikrlar, qisqacha bo'shda saqlashadiki, Forobiy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy fanlar, bilish qobiliyati umumiyfalsafiy masalalarni yortar ekan, eng avvalo, oql va falsafiy tafakkur muammolarini o'rtaga quydi. Va aql muammolarini antitologik bilim berishda Forobiyk dunyo mutafakkirlari yordami ham o'zining matematika, astronomiya, filologiya, musiqaga va boshqa fanlarga doir bilimlardan keng ko'lamda foydalidir.
Forobiyning falsafasida bilishi dialektik tarzda talqin etiladi, “nazariy oql”, “amaliy oql”, “vokeiy oql”, “faol aql” kabi bilish jarayonlarining bosqichlari o'zaro bir-birini taqozo etgan holatda yuksaklikka erishib bo'ladi. orbiy ta'tiga qarab, insondagi aql-zakovat ("aqliy kuch") borliqning turli-tuman ko'rishlari. Inson o'zidagi o'sha oql-zakovat yordamida avval yerdan olib chiqish voqea-hodisalarning, o'zgarishlarning sabablarini, xavfsizlikka esa osmon jismlarining siru-asrorini beriladi. Insonning odam va olam dunyogi to'plagan bilimlari, ya'ni aqlli vositalarida yaralagan ma'naviy boyliklari narsa qachon yo'q bo'lib ketmaydi, balki "dunyovin"ni yaratish. nson oqli olam sirlarini bilishda eng yuksak cho'qqiga ko'tarilganda "kayhoniy aql", "kayhoniy ruh" beriladi. orobiy ta'limotda aqlli kontsepsiyasi etakchi o'rinni egallaydi. Katta dahoning fikricha, haqiqatga – muxokama va oql olinadi, ammo bu maqsadga erishish uchun faqat aqlning o'zi kifoya emas, buning uchun poklab bo'lishi kerak.
l Duragi kontsepsiya Abu Nasr Forobiyning "Aql ma'lumotlari haqida", "Fuqarolik moslamalari". “Savollarning mohiyatlari”, “Fozil shaharlarining odamlarining qarashlari haqida”, “Aql(soz)ning nomlari haqida”, “Aqldagi traktat” asarlarida tegishli tarzda ishlab chiqarilgan.
: Bu bobda buyuk mutafakkirning aqliy bilish va hissiy bilish masalalariga oid qarashiy fikrlari, salohiyat va intuitsiyaning bilish jarayonlaridagi o'zini o'zi falsafiy aniqlash.
Islom madaniyatida ilmga juda hurmat-e'tibor bilan qaralganligi haqida atoqli sharqshunos E.A.Belyaev shunday yozadi: “Solib urushlari nashchisi Usoma ibn Munqiz “Kitob-al- Ibor” (“Ibrat kitob”) asarida qiziq bir voqeani keltirib chiqaradi. Musulmon bahodirlari bilan xristianlarning bahodirlari jang qizigan vaqtida namozga takbir ovozi eshitilsa, xristianlar jangni to'xtatib, musulmonlarga diniy yordamga yordam berayotgan. ristianlar uchun ish vaqtidada musulmon jangilar ham shunday yaratildi. . . ristianlar buning ularni so'raganlarida musulmon angchilar “Bizda jangdan afzal turadi,” deb lar.
E.A.Belyaev bu tarixiy voqeadan teran va g'ovzal xulosa chiqargan: Agar o'rta asrlarda Evropa xalqlari Yoqin Sharqda musulmonlarga qarshi necha asr davomida urush qirqin ilm qilmay, ulardan-ma'rifat o'rganganida edi, bugun butuniyat ancha ma'naviy insoniy yuksalgan bo'lar edi” ⁶. u Sharq ma'lumotiga hurmat-ehtirom so'zlaridir. Sharqda Muhammad Xorazmiy, Muhammad Forobiy, Muhammad Beruniy, Husayn ibn Sino, al-Farg'oniy, al-Buhoriy, at-Termiziy, ar-Roziy, as-Saolibiy kabi ulamo, fuzalolar ilm cho'qqilarini egalladilar.
unyoviy olsafa asta-sekin diniy falsafa qobig'idan ajralib chiqa boshladi. tokli arqshunos . Xayrullaev yozishicha, falsafaning bunda rivojlanishi bilan kelisha olmay xalifa Mutavakkil (847–861) davrida ilm, bilim, dunyoviy falsafaga qarshi kurashag'on bo'ldi, progressiv fikr yurituvchi kishilar, ziyonlilar, olimlar, faylasuflar ta'qib qilinmadi va jismonan yo'q qilindi. ikkin ilm-fan o'choqlarini tag-tugi bilan yo'qota olmadi ⁷. ⁱ¹
Ammo, Xalifa al-Mutavakkil davrida yashagan, arab badiiy nasri va ritorikasining atoqli vakili Amr ibn Baxr al-Jahaz “So‘z san’ati” va Kitob al-buhalo” (“Baxillar haqida”) kitoblarida Qur’on oyatlari va yaratishislardan foydalaniladi, beqiyos erkin fikr yuritadi. ur'on oyatlari va qo'riqchilarning o'zida erkinlik, qurilish uchun asoslar mavjud. Qur'onda va qurislarda salomatlik, mhr-shafqat, ezgu ishlar maqtadi, ishlar, jabr-zulm, bahillik, birovning harakatga ko'z o'ylash, tekinxo'rlik qo'raladi. “Ota-onangizga amda qarindosh qushni va begona qushniga, yoningizdagi birlashishingizga, yo'lingiz yo'lovchiga vaagiga. Albatta Alloh baxillikka harakat qilgan va o'zinglarni ham baxillikka chorlaydigan hamda Alloh fazlu karamidan beradigan ne'matlarni yashar, mutakabbir va maktochok qilmaydigan kimsalarni sev... Shubhasiz, Alloh birovga zarracha sulm qilmas. gar zararcha yaxshilik qilinsa, unga bir necha baravar qaytarilur va o'zingda ulug' ajr ato qilur ⁸. ⁱⁱ²
mutaxassisi ariflarda ham bunga aytiladi: “Iymonning afzali – sabr (tez anjal ko'tarmaslik) va kelig al. damlarga taom ediringlar va shirinso'z bo'linglar. chlarga ovkat bering, bemorlarni borib ko'ring va hojatmand (qiynalib qolgan, muhatoj odamning) uni. archi itoyda bo'lsa ham ilmga intiling, chunki bilim olishga harakat qilish har bir m''minga farzdir. minlarning afzali – xulq, atvori yaxshilaridir. angri afv etuvchidir va afv tuvchilarni yaxshi qarabdi. angri g'uzaldir va go'zallikni yaxshi ko'radi" ⁹. So'nggi mutaxassisda odamning tashqi guzalligi emas, ruxiy, ma'naviy olamining guzalligi nazarda tutiladi. Yuqorida aytib o'tganimizdek, bilimmand, faylasuf olimlar islomida mavjud bo'lgan ba'zi fayllardan foydali bo'lgan holatda ilmiy-gumanistik falsafiy narsalarni ilgari surdilar. kashfiyotki, islom dinining asoschisi payg'ambar Muhammad (s.a.v.) turli masalalar yuzasidan gapirganda, Alloh va inson haqida bilim haqida gapirgan holda turib gapirgan: Qur'onning o'zida aqlga taalluqli so'zlar, refren (naqorat) 13 karra, ilm o'zog'i 750 marta uchradi ¹⁰.3 Bu haqdagi bilimlarning yagonaligi va tahlili haqida ma'lumot beriladi. ur'on tafsirchilari ilmning mazmunini: 1) slom belgilarini egallash; 2) mistik rqinlashuv, nurga, duga erishish; 3) mantiqiy mulohaza, ikr orqali tushunish; 4) tsiklopedik, omusiy bilim kabi yuknalishlarga mumkinlar ¹¹.
bu Nasr orobiy va butun Sharq uynish davri falsafasini o'rgangan akademik M.M. Xayrullaev o'rta asr falsafasida uchta asosiyy o'qiymni ajratib saqlab qoladi: 1) ortodoksal islom va sxolastik teosofiyasi Kalom – bu xalifalikdagi majlisron o'qib chiqadi, manfaatlarini zarar qilar edi: 2) turli ko'rishdagi panteistik ta'limotlarni o'zi singdirgan neopolistik. eoplatonizm sofizmda o'zining eng yorqin qismini topgan bo'lib, u turli sotsial tabaqa va guruhlarnishig.
Keyinroq, G'azzoliy so'zfizmning mistik elementlarini ordoksal islomning ta'limotiga qo'shib yubordi, oddiy so'zfiylar xalq ommasi orzu-umidlarining ishi bo'lib qoladi. 3) progressiv guruhlarning intilishlarini tarkib topgan, tabiatni oʻrganishni, tabiatshunoslikni yoʻqni, hurfikrlashni, hamma hodisalarga oql bilan yondoshishni oʻqib chiqqan aristotelizmdir. uhammad orbiy ijodida aristotelizm neoplatonizmning elementlari bilan qo'shilib ketgan.
. Xayrullaev fikricha, aristotelchi filologlar Forobiy, Ibn Sino, Ibn Bojja, Ibn Rushd va boshqalar neoplatonizmning panteistik xulosalaridan o'zlarining naturfilosofik va materialistik g'oyalarini rivojlantirish, isbotlash uchun foydalandilar. Bu oʻqishning asoschilaridan bir dastlab Al-Kindiy boʻlsa, keyingichalik al-Forobiy uni bir butun qilishk falsafiy taʼlimotga aylantirildi va taʼlim izidan Ibn Sino, Ibn Bojja, Ibn Rushdlar bordi” ¹².
rta siya va ron u erda Forobiy entsiklopedist olim, yrik aylansa bo'ladi. ning olamga olsafiy asarining asosiy qismi Bag'dodda va amashqda yaratilgan edi. kademik .Xayrullaev Abu Nasr Forobiy asarlarining mazmuniga qarab 7 guruhga bo'ladi. Ularning ikkinchi guruhi insonning bilish faoliyatining falsafiy aspektlariga bag'ishlangan, yangi bilishning shakllari, bosqichlari va usullari haqida ma'lumot olish ishlari. ogikaning turli xil muamolariga doir asarlari ham shunaqa kiradi. orobiy bu muammolarga juda katta tibor bergan. Bu guruhga “Aqlning mazmuni haqida”, “Kattalarning oqli haqida so‘z”, “Yoshlarning oqli haqida kitob”, “Mantiq haqida katta qisqartma kitob”, “Mantiq haqida kichik kitob”, “Mantiqqa kirish kitobi”, “Isbot kitobi”, “ Sillogizm shartlari kitobi", "Jon (ruh)ning mohiyati haqida risol", "Tush ko'rish haqida so'z" va boshqa narsalarni.
utafakning olsafiy ta'limoti Allohning yaratuvchisi, degan teologik vaziyatga asoslanadi. Ammo, shuni qurollash zarurki, Forobiy sifat fikrlash va falsafaning o'rganish predmeti sifatda teologlarga o'xshab Allohni yoki umumiy qo'dni olmadi, balki aqlli mavzuni asoslash oldi. M.Xayrullaev fikricha, Forobiyning oql tabiatiga va ilmiy-nazariy tafakkur mohiyatiga qarashlari teologik so'fiylik ta'limotlarga butunlay qaramaslik-qarshidir ¹³.ⁱⁱⁱ
orobiyning "Uyun-ul-masoil" ("Masalalar xisiyatlari"), "Fozil odamlar shahar", "Oq so'zi ma'lumotlari haqida "Aql so'zi ma'lumotlari haqida". slini olganda, buyuk mutafakkirning barcha asarlarida oql mavzusi, diqqat falsafiy nazariy tomonalariga qarash bu ikrni ozoq olimi .X. Qosimjonov yordamlab, al-Forobiyning “Aql (so'zi) ma'lumotlari haqida” asari inson va intellekt, zakovati bolalari bilimlarning yordamiga katta yordam beradi. Forobiyning “Ximiya fani vojiblari”, “Galenga yordam” nomli asarlari ham inson aqli haqida ma’lumotga qarashlarini bekiyo keng doiradagiligini saqlab qoladi ¹⁴, ^ivdeb yozadi. “Forobiy inson aqli va borliq birligining dialektikasini ochib berdi,– deydi A.Qosimjonov,– ammo bu dialektik yondoshuv ob'ektiv idealistik tushuncha asoslangan bo'lib, unga avvalu-ilohiy oql g'oyasi singib ketgan ¹⁵.^v
u holatini orobiyning oql bosqichlariga qarash mumkin. ning oql tinchi ta'lim bilin rasionalistik harakterini qo'llab-quvvatlaydi, yordam, milari Forobiy gnoseologiyasi, insonning bilim olishlari, aql-idroklarini tushunish muammolari paydo bo'lgan fanni ulug'lash, falsafani dindan ajratish, falsafani dindan ajratish, ilmiy bilimlarni mistik, diniy jismoniy tarbiyadan foydalanish, tabiatni o'rganish, bilimning ilm-fan usullarini aniqlashga yordam berishda, ayrim mistik tomonlardan xoli edi. : _
Forobiyning ratsionalistik fikr bilan dini-mistika urgan yo'lini uni oqli vaziyati falsafiy ta'limotini tadqiq qilish aniqlanishi kutilgan natija beradi. ning "haqiqatga qarab va ong (aql) qanday erishiladi" degan so'zlaridan bu xavfsizliki oydimilash. Forobiyning aqlli ahvoli ta'limotini, aqlli salomatlik va intuitsiya tuyg'usini ko'rib chiqishdan oldin "Oq so'zi ma'lumotlari haqida" asaridagi fikrlarni matnda ko'rib o'tishni yangilash uchun ma'quldir. ajmi ihatdan katta bo'lmagan bu asar, o'rta asr fani uchun katta sizga ega bo'ldi. ygonish davrida ko'p martalab arab, suryoniy, lotin tillarida nashr etildi. sarda Forobiy oqli so'zning biror narsani olsafiy va kundalik tushunchasida ta'rif beradi.
"Aql" so'zi, xilma-xillikda va darajalarda qo'llab-quvvatlanadi, ^vi-1 deb yozadi al-Forobiy.
irinch – bu bitta odam haqida, u aqlli degan fikrni o'ylab ko'rish oddiy so'zlashish tilida qo'llanilishi mumkin.
kinci – mutakallimlar har biri o‘zi tushungancha bu muammoni hal qilishda.
chinchi (so'zsizi) oq ristotelning "Isbot" kitobida yordam berish.
rtinci – “Etika” asarining oltinchi kitobda yordam olingan maʼnosi.
einch – “Ruh haqida” nomli traktatida llangan ma’no.
ltinci – “Metafizika” kitobida aytilgan oqliy tushunchalar ¹⁶.
Forobiy odamlarni so'zlash tilida va mutakallimlarning bahslarida "aql" so'zlanishiga yordam beradi. asalan, ristotelning “Isbot” – “Ikkinchi nalitika” nomli asarida aql-idrokni qayg‘uga olib keladi. u erda orobiy mistik arashlarining ba'zi tomonlari ko'rinadi. Uning fikricha, aqlli so'zi Arastu sillogizm yoki mulohaza yo'li bilan emas, balki tabiat yoki oldingidan kim kuch va qayerdan kelganligini bilmasdan berilgan foyda olish vositalariga ishonchli universal bilimlar, haq-huquq va zaruriy asos-muqaddimalarni unga berilgan insoniyatni nazarda tutgan. ^vii1
Bu yukyat jonning qandaydir bir qismi, u birinchi bilimga ega va qanday muhokamasiz ega bo'ladi, demak, aqlli birinchi birinchi sababdan – Allohdan oladi. Bu yara Forobiy quyidagicha izolab beradiki, undan panteistik g'oyalar mavjud, ya'ni Alloh-birinch borliq, o'z javharida (substantsiyasida) ham bo'linmas, yagonaligini yo'qotadi. Insonning borlikka kelishi bilan dastlab urtaga tushgan narsa shu holatda, undan u o'zini bo'ladigan kuch topdi,– deydi al-Forobiy,– ... islomda oqlansinti maydonga chiqdi, bu bilan inson oqlanmoqchi bo'lgan narsalar ma'qulotni bilmak mumkiniga erishadi ¹⁷.
Forobiy falsafiy asarlarida aql, insonni xudo bilan bog'lovchi kulliy faol oqal olagi mistik muzolalar mavjud, ammo, mutafakkir oqlning bir tomondan, ruxiy yarayon ekanligi va ikkinchi tomondan, aql tashqi harakatining, ta'lim-tarbiyaning mahsuliligini saqlab qolish.
Forobiyning aql-intellekt tushunchasini falsafiy jihatdan olib tashlashi o'rta asr ijtimoiy-falsafiy fikrlarida, oql masalasi qanday ma'noda tushunilganini ta'minlashga asoslanadi. 6 ¹⁸_ : alki ular bir-birini to'ldiradi va o'zaro bo'yitib boradi. uni orbiyning "Aql so'zi ma'lumotlari haqida risol"sida yoq qo'yamiz.
Forobiyning oql, vujudga kelishi, ruxiy yarayonlar bilan bog'liqligi, ilojiy usullari, moddiy asoslari, rivojlanishi ta'limotlari bir butun dialektik yarayonni yaratish bo'yicha qarashlardan iborat.
orobiyning oqlanishi falsafasining yaralanishi birinchi ygonish davri uchun katta asorat bo'ldi. Aql va ilmiy metodni diniy dogmatikadan ustunligini saqlab qolish uchun eng avvalo xavfsizlik nufuzini o'rta asrchilikdagi diniy ilohiy haqiqat obrusi darajasiga olib chiqish zarur edi, deb yozadi M.M.Xayrullaev. uchun inson aqlga diniy yordam berish va uni samoviy, dunyoviy oql darajasiga ko'tarilish kerak edi. Shu yo'l bilan aql va diniy bilim bilimi haqida ma'lumot olish, ilm-fanni, falsafani esa teologiya, dindan yukori ekanligini saqlab qolish mumkin edi ¹⁹. u ilmiy falsafiy jasorani Forobiy o'zining aql zakovati bilan amalga oshiqdi. Aynan ana shunday mazmundagi falsafani Forobiyning quyidagi fikrlarini ko'ramiz: “Fozil odamlar yana odamzod qanday yashaganini (jismiga kirgan) ruhning so'zlarini, faol oqil eshitgan ruhini qanday nurlantirganligini (emanatsiya – F.Yu.) irodasiga bo'ysunishi va nimalarga erishganligini bilishlari kerak ²⁰”
Forobiy iqtisoddan ikki aspektda – bir insonning tabiiy resurslaridan foydalanishda umumiy insoniyatga xos xususiyatga ega. “Aqliy quvvatni insonning ajralmas Hislati sifatda tolqin etar ekan, orobiy uni avvalo ikakiga, nalay i. rastu, aqlning kamolotga erishmog'i uchun tabiiy va ruhiy kuchlarning o'zlariga etarlimi, degan yuki dalari Xullas, inson eng oliy kamolotga erishuvi uchun unga (yana) inson tabiati va holatiga qo'shimcha ikkita: amaliy va nazariy fikriy quvvatlar zarurdir” ²¹, ^viii1 deb ishlab chiqaradi.
l-Forobiy inson aqli bilan borliqning dialektik birligini, chiqib idealistik tarzda bo'lsa-da ochib. l va borliqning birligi – ilohiy aqlda, degan g'oya bu ta'limotga singib ketgan. Forobiy inson aqlini oddiy “oy osti dunyosi”da yoshovchilar yuzining balki sababchisigina emas, “faol” oq erdagi olamning ichki tabiatiga xos, bu olamning ko'rinishidir, deb tushuntiradi. lohida odamning, individualning oqli uzluksiz ravishda samoviy (kosmik) oql bilan qushilgandagina rivojlan ilgandagina rivojlan. Samoviy oql abadiy. ndivid oqli tkinchi, olimga qismi. u masalalar doirasida "faol" oqlning mohiyat va ular ko'rib chiqiladi.
G'arbning atoqli sharqshunoslaridan biri, AQShda yashagan fransuz sharqshunoslari Frantsuz Rauzental “Bilim tantanasi” asarida Qur'oni Karimda 750 marta uchragan ilm (0 so'zi bilan 'amanu (ishonganlar, shunday keltirganlar) so'zlari olam voqealarini va Tangri qabul qilish tahlili va fikrini aytishdi. Bu Qur'oni Karimning “Baqara” surasi, 76-oyatda foydalanilishi kerak bo'lgan so'zlarga yordam berishi kerak. ne'matdir, deyilgan.
slomiy falsafa va iliyoyot ilmiga qarab, bilishning oliy darajasi ilm-al-yaqindir. u esa aqiqatga eng asosiy bilimdir. akikatga eng asosiy ma'nosidagi bu so'z ristianlik teologiyasidagi he gnosis tes aletjeias – haqiqatni bilish malnoli. _ _