Jahongir mamatov: iak memuar umid yoki kirish o’rnida

13.PARKENT
Parkent voqealari Islom Karimov tarixidagi inkor etib bo’lmas, eng qonli sahifadir. 
Parkentning go’zalligi, jannatmonand go’shaligi, odamlarining mehmondo’st, yordamsevar 
ekanligini O’zbekiston radiosida ishlagan yillarimdan bilardim. Radioning bolalar uchun dasturlar 
hozirlanadigan tahririyatida parkentlik iste’dodli jurnalist va yaxshi shoir Mahmud Toir ishlardi. 
U bilan yaqin do’stligimiz bor edi. Qonli voqealar yuz berganda esa u “Parkent tongi” gazetasining 
bosh muharriri lavozimida ishlardi. 
Bundan oldin ham Parkentga, Kumushkonga “Toshkent haqiqati” viloyat gazetasida ishlaganimda 
bir necha marta borgan edim. Shu sabab dunyoning tog’lar bilan o’ralgan kichkina so’lim bu 
go’shasida 1990 yilda yuz bergan voqealar meni ham qizitiqrmasdan qolmasdi. 
O’zbekiston rasmiy matbuoti Bo’ka, Bekobod tumanlaridagi voqealar haqida olgan videofilmida 
Islom Karimovning otga minib u yoqdan bu yoqqa, bu yoqdan u yoqqa yurganini qayta-qayta 
ko’rsatib, “qora kuchlar” Mesxet turklari(ularni Ahiska turklari ham deyishadi)ni quvg’in 
qilishgani, bu Farg’ona voqealarining davomi ekanligini, Islom Karimov bu joylar do’zaxga 
aylanib ketishining oldini olganini ta’kidlashdan nariga o’tmas edi. 
Xalq orasida yurgan gaplarda esa SSSR yiqilar ekan, markaz bir o’q bilan ikki quyonni urmoqchi 
bo’ldi, birinchisi, ana shunday qo’zg’olonlar chiqarib milliy xalq harakatlarini badnom qilish va 
tugatish bo’lsa, ikkinchisi, yiqilayotgan SSSRni saqlab qolish uchun joylarda o’z ta’sirini 
kuchaytirishdan iborat bo’lgan, degan gap edi. 
Shu bois ham 1990 yilning boshida Oliy Kengashning birinchi sessiyasi boshlanishidan oldin 
o’tkazilgan vakillar majlisida bu masalaga oydinlik kiritishni talab qilgandik va parkentlik bir 
deputatning maxsus komissiya tuzish haqidagi taklifini qo’llab chiqqandik. 
Majlis tugagach, parkentlik deputat bilan gaplashib qoldik: 

---

-Ishonchli bir manbadan olingan ma’lumotga ko’ra, Parkentda oddiy odamlarni “Otgin!” degan 
buyruqqa Bosh vazir Mirahmat Mirqosimov imzo chekkan ekan,-dedi u. 
Ishonchli manba O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy komiteteining ideologiya bo’yicha kotibi 
Jahongir Hamidov ekan. U hatto parkentlik deputatga Mirqosimov imzo chekkan buyruqning 
nusxasini ham ko’rsatibdi. 
Nega Hamidov bu hujjatni unga ko’rsatdi? Bu savol o’shanda xayolimizga ham kelmagan. 
Hukumatning tepasidagi odamlar turli o’yinlar bilan mamlakatni boshqarishlari, birovni ishdan 
ketkazishlari va boshqasini tayinlashlari mumkinligi haqida o’ylab ham ko’rmagan ekanmiz. 
Sessiyada Bosh vazir vakolatiga ega Vitse-prezidentni tasdiqlash masalasi o’rtaga 
chiqqanda Mirqosimovga savol berdim: 
-Parkentda oddiy odamlarni o’qqa tutish uchun kim buyruq bergandi? Qo’lingizni ko’ksingizga 
qo’yib, vijdoningiz oldida o’zingini oqlash uchun bo’lsa ham haqiqatni aytmaysiz-mi? Axir o’sha 
mash’um buyruq tufayli o’n gulidan bir guli ochilmgan 63 yigit o’qdan yiqildi. Yo haqiqatni ayting 
yoki iste’fo bering va biz bu yerda komissiya tuzib masalani o’rganaylik,-dedim. 
Mirqosimov javob berolmay qoldi. Karimov vaziyatni qo’lga olib, vitse-prezident 
saylovini demokratik, muqobil asosda o’tkazish kerakligini aytdi va Shukrullo Mirsaidov 
nomzodi ham ilgari surildi. 
Karimov Mirsaidovni “Jasoratli, mard” deb rosa maqtadi. 
Karimovning keyingi sessiyadagi iborasi bilan aytganda “Mirqosimov ham mard ekan, to’nini 
elkasiga tashlab, indamay ketdi”. Shuning uchun ham uni endi Xalq nazorati qo’mitasi raisligiga 
qo’yishdi. 
Lekin Mirqosimov indamay ketmagan edi. O’sha kuni sessiya tanaffusida ro’baro’ kelib 
qolganimizda׃ 
– Nahotki bunday narsalarga men buyruq bera olmasligimni tushunmasangiz?-dedi. 
-Lekin Hamidovning qo’lida turgan qarorda sizning imzoingiz bor,-dedim. 
U nimanidir tushungan kabi indamay qoldi va: 
-Ha, o’sha oqshom Parkent chegarasida edim, Hamidov ham yonimda edi. Men o’q otilmasligi 
uchun qo’limdan kelganini qildim. Lekin yarim tunda buyruq boshqa joydan keldi. Mana 
talablaringiz bilan komissiya tuzildi, sizni ham komisiya tarkibiga qo’shishdi, haqiqatni endi 
o’zingiz oydinlatasiz,-dedi. 
-Lekin siz aytmasangiz haqiqat baribir qora qozonning ichida qolaveradi. 

---

-Kimga aytaman, shu komissiyagami, yarmi Farg’ona voqealarida qatnashgan odamlarku?!- deya 
Mirahmat aka kinoya bilan kulimsirab ketib qoldi. 
Yodimga sessiyada prezidentni saylash paytida u haqda gapirgan Jahongir Hamidovning so’zlari 
tushdi: 
-Islom akam turli voqealar yuz berganda mijja qoqmaydigan odam. U kishining Toshkent 
viloyatida odamlarning uylari yondirilgan bir paytda otga minib aholini tinchitganlarini 
televizordan ko’rdingiz. Bunaqa pahlavonlik hammaga ham nasib etmaydi. Biz Mesxet turklarini 
Bo’ka, Bekobod va umuman shu mintaqadan “Kumushkon” sanatoriyasiga ko’chirganimizda, 
yarim tunda Islom akam menga telefon qildilar. Qayerdan telefon qilayapsiz, desam, ishxonada 
ekanlar. Hamma uxlab yotgan paytda ham bu kishi ana shunday uyg’oq va ishlab o’tiradilar,-
degandi. 
Bu Mirqosimovning gaplariga mos tushdi. 
Parkent voqealarini o’rganish komissiyasida yozuvchi Primqul Qodirov, general Botir Parpiev, 
adliyachi Mirzo Ulug’bek Abdusalomov va boshqalar ham bor edi. Birinchi kuni komissiya raisini 
saylashda Primqul Qodirov “Islom akaning pozitsiyasini” o’rtaga qo’ydi va yo’nalishni milliy 
harakatlarni o’rganishga qaratishni taklif qildi. Biz bunga qarshi bo’ldik va ishni hukumatdagi 
manbalarni o’rganishdan boshlash, jumladan Ichki ishlar vazirligi, Milliy xavfsizlik manbalarini 
tekshirish kerakligini aytdik. Primqul Qodirovni rais etib saylashar ekan, qarshi bo’lgan to’rt kishi 
orasidan meni ham raisdosh etib ko’rsatishdi. Keyin voqealar shunday davom etdi-ki, asosiy 
tekshiruvni boshqarish o’zimga qoldi. 
SSSR Ichki ishlar vazirligi qoshida general Shatalin boshchiligida to’polonlarni bostirish armiyasi 
tuzilgan edi. Milliy xavfsizlik xizmati hukumat telefonlaridagi so’zlashuvlarni ham yozib olar 
ekan. Telefon so’zlashuvlarini matnga tushirtirdik. 
O’zbekiston Ichki ishlar vazirligi manbalarini ham tekshirganimizda Shatalin rahbarligidagi 
armiyaning maxsus etishtirilgan kuchlarini O’zbekistonga Islom Karimov bevosita taklif qilgani 
haqidagi ma’lumotlarni topdik. Uning SSSR Ichki ishlar vaziribilan, qplaversa bevosita 
Shatalinning o’zi bilan va keyin tunda Parkent chegarsida bo’lgan Hamidov va Mirqosimov bilan 
“verxushka” (hukumat rahbarlari qo’llanadigan maxsus telefon-JM) orqali gaplashgan gaplari 
hamma narsani oydinlashtirib turgandi. 
Karimov Mesxet turklarini faqat bitta kirish yo’li bo’lgan “Kumushkon” sanatoriyasiga 
olib borishni buyurgan va Mirqosimovni harbiylarga qarshi chiqqanlarni otish buyrug’ini 
beradigan qarorni imzolashga majbur qilgan edi. 
Farg’onada 1989 yilning may oyida boshlanib yoz bo’yi tinmagan voqealarning davomi o’laroq 
Toshkent viloyatining janubida yashagan Mesxet turklarining uylari yondirib yuborilgani va ular 
avtobuslarda Parkentning “Kumushkon” dam olish zonasiga olib borilishi haqida planlarni topdik. 

---

Bu voqealarda hali podpolkovnik bo’lgan Zokir Almatov Islom Karimovning ishonchini 
qozongani ma’lum bo’ldi. Har qancha qarshiliklarga qaramay Islom Karimov unga polkovnik 
unvonini berib, vazirlikka olib keldi, keyin unga general unvonini berdi. 
Parkent markazi tog’ning ikki adiri orasida joylashgan va pastdan bir yo’l hamda soy o’tgan. 
Soyning ikki tomonida tepaga qarab uy-joylar, ma’muriy binolar qurib borilgan. Mesxet turklari 
ana shu soy bo’yidagi yo’l orqali “Kumushkon” dam olish zonasiga olib borilgan. Oddiy aholi 
“Kumushkon”ga Mesxet turklari keltirilganini eshitib, ularga yordam to’play boshlaydi, oziq-
ovqat yuborib turadi. 
Planga ko’ra ishlaganlar Parkentda notinchlik chiqarish harakatlarini boshlashgan. 
O’shanda Parkent voqealari haqida alohida bir kitob yozgandim. Qachondir topilib qoladi. Hozir 
masalaning Islom Karimovga borib taqaladigan nuqtasi bilan bog’liq voqeani eslamoqchiman. 
Komissiya qo’lga kiritgan hujjatlarga ko’ra Jahongir Hamidovning topshirig’i bilan Parkent 
tumanining barcha xo’jaliklariga kechqurun telefonogramma yuboriladi. Markazkomning 
ideologiya kotibi o’zi mustaqil topshiriq bera olmasligi aniq, buning ustiga u Islom Karimovning 
yaqin do’sti sifatida bu ishga olib kelingani bois boshqa odamlarning unga ta’siri bo’lishi mumkin 
emas. Demak u topshiriqni bevosita Islom Karimovning o’zidan olgan. Telefonogrammada har bir 
xo’jalik rahbari va partkom kotibi ertalab tuman markaziga tartibni saqlash uchun 15-20 nafardan 
yosh yigitni yuborishi zarurligi aytiladi. 
Ertalab soat sakkizga yaqin aytilgan odamlar raykom binosi yoniga to’plana boshlaydilar. Ammo 
ularga pastda, soy bo’yida to’planish aytiladi. Tunda esa bu joyga Shatalin armiyasining tanklari, 
zirhli mashinalari ham keltiriladi. Yosh yigitlar qiziqib harbiy texnikani tomosha qiladilar. 
Ajablanadilar. 
Tushga yaqin ular asabiylasha boshlaydilar, nima uchun kelganlari, nega ovqat berishmayotgani 
kabi savollar paydo bo’ladi. Shu payt harbiylar harakatga kelib, ulardan yo’lni bo’shatib qo’yish 
so’raladi. Ular soylikka tomon suriladilar. Kimdir go’yo harbiylarga tosh otadi (guvohlarga ko’ra 
hech kim tanimaydigan, to’n kiyib, soqol qo’yib olgan odam) va o’qlar ovozi yangray boshlaydi. 
Yigitlar suvga tomon surib boriladi. Orqada sharillab oqayotgan soy va oldinda tish-tirnog’i bilan 
qurollagan armiya va mirshablar. Tepalikda raykom binosi va voqealar televizordagidek ko’rinib 
turibdi. 
Shu payt yana raykom binosi va Parkentga kirish nuqtasidagi hukumat punkti toshirig’i bilan 
“Kumushkon”dagi Mesxet turklari avtobuslarda Parkent markaziga olib kelinadi. Agar ularni olib 
chiqib ketishmoqchi bo’lishsa, soyning naryog’idagi yo’l to’ppa to’g’ri tashqariga ketadi. Ammo 
avtobus kolonnasini negadir ko’prik orqali, aylanib, yo’lni uzoq qilib, notinchlik yuz bergan joyga 
olib kelishadi. Biroz to’xtab ham turishadi. Avtobuslarga soy bo’yidagi toshlardan otiladi. 
Oynalari sinadi. Kolonna shundan keyin shahardan olib chiqib ketiladi. Parkent aholisi yo’llarga 
chiqib turklarni yig’lab kuzatadi. 
Bu tomonda esa o’qlar kimlarnidir yiqitgani uchun yoshlar militsiya binosiga hujum qiladilar, 
yo’ldagi mashinlarni to’ntarib tashlaydilar. Ko’kda vertoletlar paydo bo’ladi va pastdagilarni 

---

o’qqa tuta boshlaydi. Ko’chama-ko’cha qochgan yoshlarni quvib borgan vertoletlar, harbiylar, 
mirshablar ularni tirqiratib ota boshlaydilar. Shaharning bir chetida motam marosimi o’tayotgan 
joyda odamlar to’planib turibdi, deb ularni ham o’qqa tutishgan. 
Ayni paytda shaharning bir necha joyida “Birlik” harakati va boshqa guruhlar nomidan yozilgan 
va Mesxet turklarini o’ldirishga, qatliom etishga chaqirilgan varaqalar topiladi. Harakatlarning 
mahalliy va hamda viloyat, respublika kengashlari bu tuhmat ekanligini aytib chiqishadi. 
Biz komissiya ishini davom yettirar ekanmiz, Primqul Qodirov bir hisobotni ko’rsatib, shunga qo’l 
qo’yishimizni, masalani bitirishimiz kerak ekanligini aytdi. O’qib ko’rsak, komissiya “hukumat 
talashib yurgan to’dalar”ning aybi bilan qon to’kilgani va bunday harakatlarni ta’qiqlash zarurligi 
xulosasiga kelgani aytilgan. Janjallashib qoldik. Men boshqa hisobot yozdim. Ammo ko’pchilik 
Primqul Qodirov taqdim etgan hisobotga imzo chekkani uchun, o’sha hisobotni olib, ostiga qo’lim 
bilan uning yolg’onligini va gap nimada ekanligini ilova etib qo’shimcha yozdim. Qarangki o’sha 
kezda baribir dovyuraklar topilardi, bu raddiyamni qo’llab to’rt kishi imzo chekdi. 
Biz masalani rayosatga olib chiqdik. Sessiyada muhokama qilamiz, desak, Islom Karimov 
majlisga kelib qoldi va masalani kengroq tekshirish kerakligini aytib, kun tartibidan chiqarishni 
so’radi. Qo’mita raislari rozi bo’ldilar. 
Biz to’plangan hujjatlarni uch nusxada ko’paytirgan edik. Ularning to’rtinchi nusxasini ham qilib, 
bir yosh jurnalistga berdim va: 
-Buni olib borib, temir qutiga solib, ko’mib qo’ying, kelajakda sizni tanitadigan manba bu, 
qolaversa tarix va xalq oldida ulkan xizmat qilgan bo’lasiz,-dedim. 
Bizning qo’limizga o’ta muhim hujjatalar o’tib qolgani bois Karimov juda bezovtalanib qoldi. 
Parkent komissiyasi hujjatlarining har uchchala nusxasi ham menda edi va bir kuni ishga kelsam, 
xonamda mazkur hujjatlar turgan kattakon seyf “yo’qolib” qolgandi. Hukumat binosi, mirshablar 
tomonidan qo’riqlanadi. Qolaversa, qavatimizda Oliy Kengash raisining xonasi. Shunday holda 
kelib-kelib Oshkoralik qo’mitasida kaminaga ajratilgan seyf yo’qolib qolsa-a? Lekin o’ylantirgan 
joyi shuki, seyfni ochishlari mumkin bo’lgani holda nega butunlay ko’tarib ketishdi? Xayriyat-ki, 
hujjatlarning bir nusxasini oldinroq birovga berib yuborgan ekanman. Aks taqdirda Parkent 
voqeasi ham Farg’ona fojeasi kabi tarixning oppoqq sahifasiga aylanib qolar va uni istaganlari 
kabi talqin etishardi. 
Kelgusida Parkent komissiyasi hujjatlarini balki o’sha jurnalist nashr etar va Karimov tarixining 
bu qonli sahifasidan xalq to’la xabardor bo’lar?!