Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Garovni baholash prinsiplari 
 
Garov turi 
Garovni baholash yoki bozor bahosi 
Garov sifatida 
qiymati 
Shaxsiy kafolat 
Moliyaviy hisobot vositasidagi hujjatlarga bog‗liq 
0% 
Sug‗urta polisi yoki 
bank kafolati 
Moliyaviy hisobot vositasidagi hujjatlarga bog‗liq
Boshqaruv qarorida ―ijobiy ro‗yxat‖ ichida bo‗lishi 
kerak 
100% gacha 
Xususiy uy (shaxsiy) 
Ko‗chmas mulk agentidan belgilangan bozor bahosi 
undan garov hududining realizatsiyasi shu zahotiyoq 
amalga oshmaganligi sababli 1 yil uchun hisoblangan 
foizlar ayriladi Sud qarorida qabul uchun qoida 
bo‗yicha 1 yil kutish kerak 
3 ta qiymatdan 
eng kichigining 
maksimum 50 % i
Bo‗sh yer (bog‗
uchastka) 
Sotuv amalga oshmaganligi sababli hisoblangan 
foizlar ayriladi, sotib olish bahosi (xarid bir yildan 
ortiq bo‗lmagan vaqtda qilingan bo‗lishi kerak) 
3 ta qiymatdan 
eng kichigining 
maksimum 50 % i 
Biznes mulk (do‗kon
mehmonxona tsex o-
fis) 
Bank baholashning odatiy texnik jarayoni bilan mos 
holda baholash 
3 ta qiymatdan 
eng kichigining 
maksimum 50 % i
Asbob-uskuna va 
texnologiya (asosiy 
vositalar) 
Kompyuter texnologiyalari sotib olish bahosi
(Asbob-uskuna) – har yilgi amortizatsiyaning 70% 
ni sotib olingan yilni qo‗shib olgan holda
80 % 
O‗ayotni 
sug‗urtalovchi polis 
Narx ko‗rsatilmaydi 
0 % 
Davlatning qisqa 
muddatli 
majburiyatlari 
Birjadan tashqari bozorda xaridor tomonidan taklif 
qilingan narxdan 100% 
90 % 
Davlat obligatsiyalari 
Toshkent Seul Tokio Nyu-yorkdagi birja fondlarida 
yoki shu davlatlarga tegishli valyutalarda va hukumat 
chiqargan obligatsiyalar bo‗yicha v.b
90 % 
Ishonch shartnomasi yozma ravishda tuziladi va notarial tasdiqlagan 
bo‗lishi lozim, aks holda hujjat haqiqiy hisoblanmaydi.
Ishonch shartnomasi majburiyatlar bajarilganda, sha rtnomada 
ko‗rsatilgan ishonch bildirish muddati tugaganda, qarz majburiyatlari 
boshqa shaxsga o‗tkazilgan hollarda to‗xtatiladi.
Qimmatli qog‗ozlar garovi ostidagi kredit, ya‘ni lombard krediti 
alohida ssuda hisob varag‗idan tovar-moddiy qiymatliklar va xizmatlari 
uchun beriladi. Kredit berishda ta‘minlanganlik sifatida davlatning 
qimmatli qog‗ozlari va bank emitentlarning aksiya, obligatsiya, depozit 

---

350
Yuqori samaradorlikni anglatadigan eng yuqori ballga ega bo‗lgan 
ta‘minot shakllari ipoteka va depozit quyilmalarining garovi hisoblanadi
Bu holatlarda kreditning maksimal chegarasi ham yuqori Shu bilan 
birga, ipotekani baholashning qiyinligi kredit maksimal summasining 
biroz tushishiga sabab bo‗ladi
Kafillik (kafolat) va qimmatli qog‗ozlar garoviga nisbatan past ball 
olingan Kafilning kreditga layoqatliligi yuqori bo‗lganda kredit 
summasi 100% shubhali bo‗lganda esa kafillik shartnomasi yoki kafolat 
xatidagi summaga nisbatan kamroq belgilanishi mumkin
Ta‘minlashning asosiy turlari mol-mulkni va qimmatli qog‗ozlarni 
garovga qo‗yish hamda kafolatlardan iboratdir Kredit bo‗yicha olingan 
ta‘minlanganlik (garov mol-mulk v.b.) kredit summasi va u bo‗yicha 
foiz stavkalarini to‗lashga yetarli bo‗lgandagina, kredit ta‘minlangan deb 
baholanishi mumkin Olingan kredit mablag‗lari korxonada ishlab 
chiqarish zaxirasi tugallanmagan ishlab chiqarish yoki tayyor mahsulot 
hamda mavjud moddiy boyliklarni ta‘minlash uchun beriladi Garov 
sharti bilan beriladigan kreditni rasmiylashtiradigan vaqtida tijorat banki 
qarz oluvchi bilan yozma shartnoma tuzadi Shartnomada garov turi va 
uning bahosi mohiyati miqdori va garov bilan ta‘minlanadigan 
majburiyatning bajarilish muddati hamda mol-mulk taraflarning qaysi 
birida ekanligi ko‗rsatilishi shart Agar kredit oluvchi kreditni o‗z 
vaqtida qaytara olmasa u holda garovni sotish choralari ko‗riladi Kred-
it, odatda, garovga qo‗yiladigan mulk qiymatining 50 % idan 80 
foizigacha miqdorida beriladi
Shu o‗rinda ta‘minotining asosiy turlarini qayd etish lozimdir
Ya‘ni ular: 
qimmatli qog‗ozlar va mol-mulk garovi; 
uchinchi shaxsning kafilligi; 
―O‗zbekinvest‖ ―O‗zagrosug‗urta‖ ―Kafolat‖ va ―Madad‖ sug‗urta 
kompaniyalari ―O‗zgosstraxnadzor‖ litsenziyasiga ega bo‗lgan kreditni 
to‗lay olmaslik riskini sug‗urta qiladigan sug‗urta kompaniyalaridir
Quyidagi jadval orqali garovni baholash prinsiplarini ko‗rishimiz 
mumkin
Ba‘zi davlatlarda kreditlashda ishonch shartnomasi ham 
qo‗llanilishi mumkin. Ishonch shartnomasi - kreditor oldida ishonch 
bildiruvchi tomonidan qarz olgan shaxsning majburiyatlarini to‗la yoki 
qisman o‗z zimmasiga olishi tushuniladi. Bunda kreditor qarzdor o‗z 
majburiyatlarini bajarmaganda, ishonch shartnomasi orqali talablarini 
339
3) kreditor garantiya bo‗yicha o‗z huquqlarini rad etsa va ularni 
garantga qaytarsa; 
4) kreditor garantni majburiyatlaridan xoli etish to‗g‗risida yozma 
ariza orqali kafolat bo‗yicha o‗z huquqlarini rad etganda, kafolat 
beruvchi o‗z majburiyatlarini bajarishdan to‗xtashi mumkin.
Garant kafolat to‗xtatilganligi to‗g‗risida xabar olgandan keyin qarz 
oluvchiga bu haqda darhol ma‘lum qilishi shart
Garant qarz oluvchidan bank kafolati bo‗yicha kreditorga to‗langan 
summani regress tartibida qoplashni talab qilish huquqiga ega
Xorij amaliyotida bank kafolati keng tarqalgan bo‗lib mustahkam 
raqobatchilik sharoitida bunday xizmat bozorida bank-garantlarning 
komission stavkasi garantiya (kafolat) summasidan 0,1-0,8% ni tashkil 
qiladi Iqtisodiy va huquqiy nobarqarorlik yuqori bank risklari 
sharoitlarida bu ko‗rsatkich 4-10% ni tashkil qilishi mumkin Chet el 
banklari tomonidan taqdim etilgan kreditlarning kafolati sifatida davlat 
(hukumat), vakolatli banklar banklar konsortsiumi alohida banklar va 
sug‗urta kompaniyalari qatnashishi mumkin
Bizning amaliyotimizda ham hukumatimiz kafolati orqali Xalqaro 
tiklanish va taraqqiyot bankidan Yevropa tiklanish va taraqqiyot 
bankidan yirik chet el banklaridan tijorat banklarimiz kredit 
olishmoqda
Kredit munosabatlarining asosiy hujjati bo‗lgan kredit shartnomasi 
qarz oluvchining kreditni o‗z vaqtida qaytarish majburiyatini ko‗zda 
tutadi Lekin amaliyot shuni ko‗rsatadiki, iqtisodiyotdagi inflyatsiya 
jarayonlari 
ssudaning 
qadrsizlanishiga
qarzdorning 
moliyaviy 
ahvolining yomonlashuvi kreditni to‗lash muddatining buzilishiga olib 
kelishi mumkin Shuning uchun xalqaro bank amaliyotida kreditning 
qaytarilishini tashkil etishning mexanizmini ishlab chiqilgan Bu 
mexanizm quyidagilarni o‗zida mujassamlashtiradi:
- ssudani tushum (daromad) hisobidan qoplash tartibi; 
- qoplash tartibini kredit shartnomasida mustahkamlab qo‗yish; 
- ssuda mablag‗ini o‗z vaqtida va to‗laligicha qaytarilishini 
ta‘minlashning turli shakllaridan va manbalaridan foydalanish
Bank amaliyotida ssudalarni qoplash manbalari birlamchi va 
ikkilamchi manbalarga bo‗linadi Birlamchi manba sotuvdan kelgan 
tushum bo‗lib bu kreditni qoplashning asosiy manbasi hisoblanadi
Kredit ta‘minotining ikkilamchi shakllari kredit qaytarilishining kafolat, 
garov va boshqa shakllari hisoblanadi

---

340
Xorijiy bankirlar kredit shartnomasini tuzish imkoniyatlarini ko‗rib 
chiqishda, avvalo kreditni qoplashning birlamchi manbalarga tayanishni 
o‗z faoliyatining ―oltin qoidasi‖ deb hisoblaydilar
Amaliyotda ko‗p hollarda kreditning qaytarilishida ma‘lum risklar 
mavjud bo‗ladi Bu risklarga turli omillar ta‘sir ko‗rsatishi mumkin Bu 
hollarda kafolat sifatida ikkilamchi manbalar ham talab qilinadi Ular 
quyidagilar bo‗lishi mumkin:
- mulk va huquq garovi; 
- talablar va huquqlarni o‗tkazish; 
- kafolat va kafillik sug‗urta v.b
Kreditlarni qoplashning ikkilamchi shakllaridan foydalanish ko‗p 
mehnat talab qiladigan uzoq muddatli jarayon hisoblanadi Shunday 
bo‗lsada ushbu shakllardan bizning amaliyotimizda keng foydalaniladi