Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Mijozlarning kreditga layoqatligini balli baholash
tizimi (UNB USA) 
 
Ko„rsatkichlar 
Ko„rsatkichlar miqdori 
Yillik daromad 
(jami) 
< $ 10000 
(5) 
$ 10000 – 
20000 (15) 
$ 20000- 
40000 (30) 
$40000-
60000 (45) 
>$60000 
(60)
 
Ssudadan to‗lash 
uchun oylik 
to‗lov. Oylik sof 
daromad 
>40% (0) 
30-40% (5) 
20-30% 
(20) 
10-20% 
(35) 
<10% (50)
 
Bank bilan 
munosabat (talab 
qilib olunguncha 
yoki jamg‗arma 
hisob raqamlar) 
Yo‗q (0) 
Faqat talab 
qilguncha h/r 
(30) 
Faqat 
jamg‗arma 
h/r (30) 
Ikkala h/r 
(50) 
Javob 
yo‗q (0) 
Kredit kvartaliga 
egalik 
Yo‗q (0)
 
1 yoki undan 
ortiq 
Javob yo‗q 
(0)
 
 
 
Kredit 
munosabatlari 
tarixi 
So‗nggi 7 yildagi 
tartibbuzarliklar (10) 
Ma‘lumot 
yo‗q (0) 
Ssudalar o‗z vaqtida 
qaytarilgan (30) 
Qarz oluvchining 
yoshi 
<50 yosh (5) 
>50 yosh 
(25)
 
Javob yo‗q 
(0) 
 
 
Yashash joyi 
Ijara (15) 
O‗z uyi (40) To‗liq 
egalik (50) 
Javob yo‗q 
(15)
 
 
Bir manzilda 
doimiy yashash 
<1 yil (0)
 
1-2 yil (15) 
2-4 yil (35) 
>4 yil (50)
 
Javob 
yo‗q 
(0)
 
Bir ish joyda 
<1 yil (5)
 
1-2 yil (20) 
2-4 yil (50) 
>4 yil (70)
 
Pension
er (70) 
Qarz oluvchilarni kompleks tahlil qilish modeli ―Olti SI‖ qoidasi, 
CAMPARI, PARTs, tahlilining baholash tizimi kabi modellarini o‗z 
ichiga qamrab olib, mazkur modellar quyidagicha tasniflanadi: AQShda 
mijozning kreditga layoqatliligini baholash va kreditni qaytarish 
qobiliyatini aniqlashda minimal 6 ―S‖ nomini olgan usuldan 
foydalaniladi. Bu usul asosida mijoz faoliyatini baholashning quyidagi 
mezonlari yotadi (31-jadvalga qaralsin). 

---

308
Bu usul bo‗yicha mijozning qarzni to‗lashga bo‗lgan mas‘uliyati va 
tayyorgarligi tekshiriladi. Dastavval, bank mijozning o‗tmishda o‗z 
majburiyatlariga qanday munosabatda bo‗lganligi; qarzlarni to‗lashda 
qanday 
kamchiliklar 
bo‗lganligi; 
kreditlanuvchi 
subyektning 
iqtisodiyotda, bozorda qanday mavqega va obro‗ga ega ekanligini 
tekshiradi. Bunda bank qarzdor bilan suhbat olib boradi, uning kredit 
tarixini, mijoz to‗g‗risida materiallarni o‗rganadi, boshqa firma va 
banklar bilan maslahatlashadi. 
44-jadval 
Kreditlashning asosiy olti qoidasi (“Olti C” qoidasi) 
 
Kreditlashning asoiy olti qoidasi asosida o„rganish obyektlari va rasmiylashtiriladigan 
hujjatlar 
Xarakt
er 
Huquq 
Pul 
mablag„lari 
Ta‟minot 
Sharoit 
Nazorat 
Mijozni
ng 
kredit 
tarixi 
Mijozning va 
kafolatchilar-ning 
haqiqiyligi 
O‗tgan yil-
lardagi foyda, 
sotish hajmi 
va dividendlar 
Aktivlarga 
egalik 
huquqi 
Mijozning 
tarmoqdagi o‗rni 
va bo-zordagi ku-
tilayotgan ulushi
Bank 
faoliyatiga 
oid qonunlar 
va kreditning 
sifati va 
xarakteriga 
qo‗yilgan 
talablar 
Boshqa 
kreditor
lar-ning 
ushbu 
mijoz 
bilan 
ish 
tajribasi 
Nizom, qarorlar, 
kelishuvlar va 
mijozning yuri-dik 
statusini
tasdiqlovchi boshqa 
hujjatlar 
Rejalashtiril-
gan pul 
oqimlarining 
yetarliligi 
Aktivlarni 
ishlatish 
muddati 
Tarmoqda faoliyat 
ko‗rsatayotgan 
boshqa korxonalar 
bilan mijoz 
faoliyatini 
taqqoslash 
Nazoratchilar 
uchun 
tegishli 
hujjatlar 
Kredit 
maqsadi 
Ish tarixi, korxona 
egalarining yuri-dik 
statusi, baja-
rilayotgan 
operatsiyalar, 
mahsulot, asosiy 
mijozlar va 
ta‘minotchilar 
bayoni 
Likvid zaxira-
larning 
mavjudligi 
Ma‘naviy 
eskirish 
ehtimoli 
Mijoz va 
tarmoqning 
texnologik va 
iqtisodiy va-
ziyatning 
o‗zgarishiga 
sezuvchanlik 
darajasi 
Kredit olish 
uchun 
tuzilgan 
hujjatlarning 
to‗g‗riligi va 
qarzni tan 
olish 
yuzasidan 
imzolangan 
hujjatlar 
Biznes 
– reja 
tuzishda 
mijoz 
rejasi 
 
Debitorlik va 
kreditorlik 
qarzlarni 
to‗lash 
muddatlari, 
aylanma 
mablag‗lar-
ning aylanishi 
Aktivlarni
ng qoldiq 
qiymati 
Mahsulotning 
raqobatbar-
doshligi 
Bank kredit 
siyosatiga 
kredit 
buyurtmasi-
ning mosligi 
 
317
va kompyuter vositalarida ularga qayta ishlov berilib, mijozga kredit 
berish yoki bermaslik to‗g‗risida xulosa shakllantiriladi. Bu usulning 
mijoz uchun ijobiy tomoni shundaki, mikromoliyalash tashkilotlardan 
kreditlar olishda mijoz ―onlayn‖ tizimida internet orqali ham kredit olish 
imkoniyatiga ega bo‗ladi. Skoringning keyingi turi kredit shartnoma 
shartlariga asoslangan 
– collection scoring
dir. Bu tizimda vaqtida 
bankka qaytarilmagan – muammoli kreditlarni bankka qaytarish yoki 
qoplash bo‗yicha bank xodimlarining chora ko‗rish yo‗nalishlari, kelajak 
rejalarini aniqlash va amalga oshirishga ustuvorlik beriladi. 
Skoringning yana bir turi 
behavioral scoring 
―xatti-harakat 
skoringi‖ bo‗lib, unda qarz oluvchining ma‘lum bir davrda qabul 
qiladigan va amalga oshirgan qarorlari, moliyaviy harakatlari, pul oqimi 
va boshqa harakatlari asosida uning moliyaviy holatining o‗zgarishi
ehtimoli baholanadi, ya‘ni kredit reytingi o‗rnatiladi. Bu tizim 
mijozning moliyaviy holatidagi kutilayotgan o‗zgarishlar, uning 
to‗lovga layoqatliligi darajasining o‗zgarishi istiqbollaridan kelib chiqib 
kredit munosabatlarini qayta ko‗rib chiqish, kredit bo‗yicha o‗rnatilgan 
limitni o‗zgartirish ( kamaytirish yoki oshirish) borasida qarorlar qabul 
qilish yoki mijozga qo‗shimcha xizmatlar paketini taklif qilishga asos 
bo‗la oladi
. Fraud scoring
deb nomlangan skoring turida mijoz 
faoliyatida turli firibgarlik harakatlari bor-yo‗qlik ehtimoliga statistik 
baho beriladi. 
Skoring baholashda juda zarur va muhim bo‗lgan omillar,
ko‗rsatkichlar, ikkinchi darajali hisoblangan ko‗rsatkich va omillarni 
aniqlash ushbu tizimning asosini tashkil etadi. Masalan, Angliyada 
skoring tizimda mijozning yoshi, oila a‘zolari, bolalari soni, ish joyi, u 
yerda necha yildan buyon ishlayotganligi, kasbi va daromadi, turmush 
o‗rtog‗i, uning kasbi, ish joyi va daromadi, uy-joyi, uning qiymati, 
yashash hududi va u yerda necha yil yashayotganligi, necha yildan 
buyon mazkur bankning mijozi ekanligi, telefoni, kredit karta, chek 
daftarchalarining mavjudligi va boshqalar inobatga olinadi. AQShda 
FICO (Fair Isaac Corporation) tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan 
skoring ballari mashhur bo‗lib, uning qiymati 300 balldan 850 
ballgacha bo‗lgan intervalda baholanadi. Bunda qarz oluvchining
moliyaviy holati quyidagi shkaladagi ballar bilan baholanadi: 
690 balldan - 760 ball va undan yuqori bo‗lsa - a‘lo; 
650 balldan - 690 ballgacha o‗rtacha standart daraja; 
640 balldan - 650 ballgacha yaxshi deb baholanishi va kredit 
ajratilishi mumkin. FICO bahosi quyidagi asosiy besh omil, ya‘ni 

---

316
qo‗llaniladi. Bugungi kunda skoring nafaqat moliyaviy holat yoki kredit 
risk darajasini, balki marketing kuzatuvlari olib borish, mijoz 
harakatlarini monitoring qilish, qarzdorlar bilan ishlash va boshqa 
sohalarda ham keng qo‗llanilmoqda.
Mijozning 
kreditga 
layoqatliligini 
baholashda 
skoringdan 
foydalanish kredit ajratish bo‗yicha qarorning tez qabul qilinishiga 
zamin yaratadi hamda kredit olish jarayonini maksimal darajada 
tezlashtiradi, kredit olish bo‗yicha ma‘lumotlarga ishlov berish to‗liq 
avtomatlashtirilganligi bois, bu jarayonlarga inson omilining ta‘siri 
minimallashadi. Bank xodimi va mijozning vaqti tejaladi, kredit olish va 
uning ta‘minlanganligi bilan bog‗liq hujjatlashtirish jarayonlari va soni 
qisqaradi. Shuningdek, kredit skoringda ta‘minot masalasining 
dolzarbligi kamayadi, mijozlarning faoliyati va kredit tarixida shaffoflik 
shakllanadi. Bularning barchasida kredit va kreditlash jarayoni bilan 
bog‗liq risk darajasi kamayadi. 
Skoringning bir necha turlari bo‗lib, ular nafaqat mijozning kreditga 
layoqatliligini baholashda, balki mijoz kredit olgandan keyin uning 
moliyaviy holatiga qarab kreditning qaytarilishi holati to‗g‗risida ham 
ma‘lumot berishi mumkin. Shundan kelib chiqib, banklar o‗z 
amaliyotida skoringning u yoki bu turini ko‗proq qo‗llashi mumkin. 
45-жадвал