Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
16-rasm.
 Qarz oluvchilarning kreditga
qobilligini baholash modeli 
Mijozning kreditga layoqatliligini aniqlashning tasnifiy modelida 
qarz oluvchilarni guruhlarga ajratgan holda kreditni qaytara olish 
imkoniyatlari o‗rganib chiqiladi. 
Qarz oluvchilarning kreditga layoqatliligini aniqlash modeli 
Tasnifiy baholash modeli 
Kompleks tahlil 
Reytingli 
baholash 
Bashoratga asoslangan 
baholash 
MDA 
Ko‗rsatkichlar tizimi 
SART 
6 ―C
‖ қоидаси
CAMPARI 
PARTS 
PARSER 
Tahlilning bahoviy 
tizimi 
319
-
ba‘zi mijozlarning faoliyat turlari, masalan, taksi 
haydovchilar, rieltorlar, ijtimoiy soha xodimlari, ish haqi sotuv 
hajmiga bog‗liq bo‗lgan menejerlar; 
-
tashqi ko‗rinishiga e‘tiborsiz, o‗zini talab darajasida 
tutmaydigan insonlar v.b.
Skoring baholash kredit munosabatlarining ikkala subyekti bank 
uchun ham, mijoz uchun ham foydali tizimdir. Bank uchun kredit bilan 
bog‗liq 
yo‗qotishlarning 
oldini 
olsa, 
mijoz 
hech 
qanday 
qiyinchiliklarsiz, tezkor kreditni olish, undan foydalanish va to‗lash 
imkoniyatiga ega bo‗ladi.
Kredit skoring modeli birinchi bo‗lib, amerika iqtisodchisi D.Dyuran 
tomonidan 1940-yillar boshida ishlab chiqilgandi. U ball hisoblashda 
quyidagi koeffitsiyentlarni qo‗lladi: 
- yoshi: 20 dan yuqori bo‗lgan har bir yil uchun 0,1 bal (maksimum- 
0,3); 
- jinsi: ayol – 0,4; erkak – 0; 
- yashash muddati: berilgan joyda yashagan har bir yili uchun 0,042 
ball (maksimum – 0,42); 
- kasbi: kichik riskdagi kasb uchun – 0,55, yuqori riskdagi kasb 
uchun – 0, 0,16 – boshqa kasblar uchun; 
- bandligi – 0,059 – bir koorxonada ishlagan har bir yili uchun (mak-
simum – 0,59); 
- moliyaviy ko‗rsatkichlari: 0,45 – bankdagi mablag‗lari uchun; 0,35 
– ko‗chmas mulkka egaligi uchun, 0,19 – hayoti sug‗urta polisi uchun va 
h.k. 
Bu koeffitsiyentlarni qo‗llash bilan Dyuran ―yaxshi‖ va ―yomon‖ 
mijoz o‗rtasidagi chegarani 1,25 ball deb oldi. 1,25 balldan yuqori balli 
mijozlar kreditga layoqatli hisoblangan, bundan kam ball yiqqanlar esa 
kreditga layoqatsiz deb topilgan. 
Kredit skoring modeli birinchi bo‗lib, Amerika iqtisodchisi 
D.Dyuran tomonidan 1940-yillar boshida ishlab chiqilgandi. U ball 
hisoblashda quyidagi koeffitsiyentlarni qo‗lladi: 
-yoshi: 20 dan yuqori bo‗lgan har bir yil uchun 0,1 bal (maksimum- 
0,3); 
-jinsi: ayol – 0,4; erkak – 0; 
-yashash muddati: berilgan joyda yashagan har bir yili uchun 0,042 
ball (maksimum – 0,42); 

---

318
to‗lovlar tarixi – (35 %), qarz majburiyatlari (30 %), kredit tarixi va 
uning muddati (15 %), kredit olishga berilgan buyurtma yoki talab (10 
%), bankda mavjud hisob varaqlar va kredit turlari (10 %) ta‘siridan 
kelib chiqib shakllanadi. 
Skoring bo‗yicha aniqlangan baho - bu doimiy ko‗rsatkich 
bo‗lmaganligi bois uning miqdori o‗zgarib turadi. Bu mijozning 
faoliyatiga, bankning mijoz to‗g‗risida yangi ma‘lumotlarga ega 
bo‗lishiga bog‗liq. Mijoz faoliyatiga berilgan skoring bahoning past 
yoki yuqori bo‗lishi – unga kredit berish yoki bermaslik hamda 
mijozning kreditni qaytara olishi yoki qaytara olmasligi to‗g‗risida qaror 
qabul qilishiga, kredit riski ko‗lamini baholashga asos bo‗ladi. Masalan, 
xorijiy banklar amaliyotida demografik skoring tushunchasi ham bo‗lib, 
mijozlarning 35-40 yoshdagilari skoring bahoning yuqori bo‗lishiga 
zamin yaratadi. O‗z uy-joyiga ega bo‗lishi skoring ko‗rsatkichni yanada 
oshirsa, mijoz yoshining ulug‗ bo‗lishi, oilada farzandlarning yoki
qaramog‗ida odamlarning ko‗p bo‗lishi skoring ballarining pasayishiga 
olib keladi va h.k.
Skoring 
tizimi 
bo‗yicha 
mijoz 
faoliyatini 
baholash 
avtomatlashtirilgan bo‗lganligi uchun u operatsion risk va xarajatlarni 
kamaytiradi, kredit buyurtmani ko‗rib chiqish vaqtini qisqartiradi, bank 
faoliyatini kredit siyosati talablaridan kelib chiqqan holda tashkil 
qilishga yordam beradi. Skoringning ijobiy tomonlari bilan birgalikda 
ba‘zi kamchiliklari ham mavjud.
Yuqoridagi ma‘lumotlardan shuni ko‗rish mumkinki, skoring usuli 
bo‗yicha kredit ajratishda uning kamchiliklaridan ko‗ra ijobiy tomonlari
va qulayliklari ko‗proq. 
Xorijiy davlatlarda har bir bank mijozning moliyaviy holati, kreditga 
layoqatliligi, uning o‗z majburiyatlarini to‗lay olish qobiliyati, 
faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo‗lgan risklar darajasi, ularni 
qoplash olish imkoniyati va boshqa baholovchi ko‗rsatkichlar tizimi 
asosida skoringni o‗zi ishlab chiqadi. Shuningdek, har bir bankda
skoring ballarni kamaytiruvchi, binobarin, kredit olish ehtimolini 
pasaytiruvchi ―stop‖signallar ham mavjud. Bular: 
-
tez-tez ish joyini o‗zgartirish; 
-
ko‗p bolalaik yoki qaramog‗ida ko‗p a‘zolar bo‗lgan oilalar; 
-
juda yosh yoki keksa yoshdagi mijozlar; 
-
keyingi paytlarda mijozning banklarga tez-tez murojaat 
qilishi; 
307
Ko‗pchilik adabiyotlarda kreditga qobillikni aniqlashning ikki 
modeli kengroq tasniflanadi: ya‘ni, balli baholash modeli va bankrot 
bo‗lish ehtimolini bashorat qilish modellari. Balli baholash modeli qarz 
oluvchilarni yaxshi va yomonga, bashorat qilish modeli esa korxonalarni 
bankrotlikka uchrash yoki uchramaslik ehtimollarini aniqlab beradi. 
CAMPARI usuli Yevropa va Amerika banklari amaliyotida ijobiy 
baholangan usullardan hisoblanadi. 
AQShda mijozlarning kreditga layoqatligini baholashning balli 
tizimini quyidagi jadvalda ko‗rishimiz mumkin. 
43-jadval