Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
 
35-rasm.
 Tijorat banklari daromadlari tasnifi 
 
Endi biz yana ham aniqroq qilib tijorat banklarining daromadlari 
tarkibini ko‗rib chiqamiz. 
 
2-
§
. Tijorat banklarining foizli va foizsiz daromadlari 
 
O‗zbekiston Respublikasi tijorat banklarining daromadlari va 
xarajatlari «Markaziy bank to‗g‗risida»gi hamda «Banklar va bank 
faoliyati to‗g‗risida»gi O‗zbekiston Respublikasi qonunlariga hamda 
Markaziy bank tomonidan qabul qilingan tijorat banklarining daromad-
lari, xarajatlari hisobini yuritish va ularning daromad solig‗ini hisoblash 
Tijorat banki 
daromadlari 
Foizsiz daromadlar 
Foizli daromadlar 
547
regress talabi bilan chiqishi huquqidan voz kechishi to‗g‗risidagi 
majburiyatning o‗z zimmasiga oladi. Sodda qilib aytganda, xaridorning 
sotuvchi oldidagi majburiyatining moliyaviy agent tomonidan sotib 
olninishi bankning forfeyting xizmati deyiladi. Bu tijorat majburiyati 
oddiy yoki o‗tkazma veksel ko‗rinishida bo‗lib, regress huquqisiz 
beriladi. «Regress» deganda o‗sha davrdagi hisob stavkasi orqali 
aniqlanadigan tratta yoki veksellarning egasi oldingi egasi to‗lashni talab 
qilishi tushuniladi. 
Forfeyting operatsiyasi ma‘nosi jihatidan faktoring operatsiyasiga 
o‗xshaydi. Faktoringdan farqli o‗laroq, forfeyting tovarlar va xizmatlar 
sotuvidan kelib tushadigan tushumlaridan olish huquqini beruvchi bir 
martalik operatsiyadir. Boshqacha qilib aytganda, forfeyting tashqi 
iqtisodiy savdoni kreditlash bo‗lib, importyor tomonidan aktseptlangan 
veksellarni eksportyordan sotib olishdir.
Forfeyting tijorat kreditning bank kreditiga aylanish turidir.
Agarda beruvchi kompaniya birinchi sinfdagi mijoz bo‗lmasa, u 
holda, tegishli majburiyatlarni hisobga olish uchun qo‗shimcha ravishda 
kafolat berilishi zarur.
Odatda, eksportyor veksel (oddiy veksel) trattalarining tijorat 
turidan forfeytinglashga quyidagi tarzda o‗tkazuvchi ishtirokchi sifatida 
qatnashadi: 
A) ko‗rsatilgan xizmatlar, yetkazilgan tovarlar uchun qayd etilgan 
to‗lovlarni to‗liq yoki qisman to‗lovchi; 
B) naqd pul bilan to‗lash shartlari ostida barcha to‗lovlarning 
majburiyatini va riskini moliyaviy vositachiga (forfeytor) o‗tkazuvchi. 
Forfeytingning predmeti barcha turdagi qarzdorlik bo‗lishi mumkin, 
lekin o‗zaro moliyaviy aloqalarda avallari ham qo‗llanilgan, 
rasmiylashtirish oson bo‗lgan oddiy va o‗tkazma veksellar ko‗proq 
ishlatiladi. Forfeyting shartnomalri asosida akkreditiv turdagi kreditorlar 
va debitorlar schyoti bo‗lishi ham mumkin. 
Kreditor (eksportyor, mol yetkazib beruvchi) kelishuvdan keyin 
(tijorat shartnomasi tuzilgandan keyin) forfeyterni shartnomani barcha 
ma‘lumotlar bilan tanishtiradi. Bularga: valyuta, summa, kontragent, 
tovarlar turi, yetkazib berish shartlari, sug‗urta, bank ta‘minoti turi, bank 
garanti va boshqalar kirishi mumkin. Odatda, forfeyterga mijozni 
shartnomaning barcha shartlari bilan boxabar qilish va oxirgi qarorni 
qabul qilish uchun 3 ish kunidan oshmagan davr yetarli hisoblanadi. Shu 
davrdan boshlab kreditor (eksportyor, mol yetkazib beruvchi) 
forfeyterga kerakli komission to‗lovlarni to‗laydi. Xorij mamlakatlari 

---

548
amaliyotda, ko‗pincha, komission to‗lovlar yillik majburiyatning 0,75% 
dan 1,25% gacha belgilanib, avans to‗lovlari sifatida amalga oshiriladi. 
Og‗zaki kelishuvlardan keyin tomonlar ikki tomonlama shartnoma 
imzolaydilar.
Forfeyting operatsiyalarining quyidagi o‗ziga xos xususiyatlari 
mavjud. Bular: 
- tashqi savdo operatsiyalari bilan o‗zaro aloqa; 
- voz kechilayotgan yoki o‗tkazib berilayotgan qarzdorlik huquqi 
qisqa yoki o‗rta muddatli to‗lov majburiyatlari bilan rasmiylashtirilishi 
(masalan, oddiy veksellar, tijorat trattalari); 
- kreditlash yuqorida qayd etilgan to‗lov majburiyatlarini hisoblash 
orqali amalga oshirilishi; 
- taklif qilingan (o‗rnatilgan) foiz stavkalarining o‗zgarmas 
ekanligi; 
- 
forfeyting 
operatsiyalarining 
faqatgina 
EAV 
– (erkin 
konvertirlanadigan valyuta)larda amalga oshirilishi; 
- o‗rta muddatli kreditlashga taalluqligi; 
- ko‗pgina hollarda investitsiyaga mo‗ljallangan tovarlar sotuvida 
qo‗llanilishi bilan ajralib turadi. 
Amaliyotda shu narsa aniq bo‗ldiki, tijorat kreditni bank kreditiga 
transformatsiya (o‗tkazish) qilish metodi bo‗lmish forfeyting kreditor 
(eksportyor, mol yetkazib beruvchi)ga bir qator qulaylik (afzallik)lar 
yaratib berishi mumkin. Masalan: avvalombor, forfeytingda kredit bank 
operatsiyalari bilan bog‗liq bo‗lgan risklardan, veksellar va boshqa 
to‗lov hujjatlaridan pul olishdagi risklardan qochish; ikkinchidan, 
valyuta kursi suzib yuruvchi yurishidan keladigan risklar (qattiq 
o‗rnatilgan foiz stavkalari orqali) va qarzdor moliyaviy holati o‗zgarishi 
bilan bog‗liq bo‗lgan risklar; uchinchidan, qimmat bo‗lgan eksportni 
sug‗urtalashdan qutulish. 
Kreditor (eksportyor) uchun forfeytingning kamchiligi forfeyterga 
risklarni o‗tkazgani uchun biroz qimmatroqqa tushushi mumkinligi 
hisoblanadi. 
Forfeyting eng yangi tashqi savdoni kreditlashning turi hisoblanadi 
va boshqa operatsiyalarga nisbatan tez rasmiylashtirilishi, ayniqsa, 
investitsiyaga mo‗ljallangan tovrlarni eksport qilishda juda qo‗l kelishi 
bilan qulaydir. 
Aylanma majburiyatlarni sotib olish tegishli chegirmalar bo‗lishini 
nazarda tutadi. 
557
qog‗ozlar chiqarilishi va ularning bozorda sotilishi; boshqa emitentlar 
qimmatli qog‗ozlari bilan bog‗liq ikkilamchi bozordagi operatsiyalar 
hamda korxona va tashkilotlarni xususiylashtirish bilan bog‗liq 
xizmatlar kiradi. Bank faoliyatining ushbu turida oladigan daromadi o‗zi 
chiqargan va boshqa emitentlarning aksiyalar kursidagi farqlanish va 
xususiylashtirish jarayonlarida oladigan xizmat to‗lovlaridan tashkil 
topadi.
Chet el bank tizimida qimmatli qog‗ozlar bilan bo‗ladigan 
operatsiyalardan olinadigan daromadlar katta salmoqqa ega. Buning 
asosiy sababi investitsiya bozorining mukammal va to‗liq faoliyat 
yuritishi hamda kapital aylanish mexanizmlarining puxta ishlab 
chiqilganligi deb ham qarash mumkin.
Shuni ta‘kidlash kerakki, qimmatli qog‗ozlar bilan bo‗ladigan 
operatsiyalar yordamida banklar investitsion faoliyatni amalga 
oshirishlari mumkin bo‗ladi. Bu esa banklar uchun daromadlarning 
yangi manbalarini shakllantiradi. Undan tashqari, mablag‗larning 
qimmatli qog‗ozlar orqali moliyaviy investitsiya evaziga ishlab 
chiqarishga yo‗naltirilishi iqtisodiyot o‗sishining muhim omillaridan biri 
bo‗lib hisoblanadi.
Bankning kafillik faoliyati ham bankka pul shaklida daromad 
keltiradi. Bank mijozlarga kreditlarini olish uchun yoki hisob-kitoblarni 
amalga oshirish uchun turli xil kafillik va kafolatlar beradi va evaziga 
pul shaklida komission mukofot oladi. Ba‘zi hollarda mijoz uchun 
kafillik bank tomonidan obro‗ni oshirish kabi maqsadlar uchun ham 
berilishi mumkin.
Mablag‗larni depozitlarga jalb qilish va ularning hisobini yuritish 
quyidagi shakllarda daromad keltirish imkonini beradi: 
- komission to‗lovlar: 
- hisob raqam ochish uchun; 
- hisob raqam yuritish uchun; 
- ma‘lum davr uchun o‗zgaruvchan to‗lov; 
- oborotdan komission haq (oborotdan foiz shaklida); 
- hisob raqamda bo‗lgan operatsiyalar haqida ko‗chirma;
- hisob raqamni yopish; 
- naqd pul berish yoki hisob-kitob bo‗yicha operatsiyalarni amalga 
oshirish. 
Banklarning daromadlari yuqoridagi faoliyat turlarining barchasi-
dan yoki bir qismidan tashkil topishi mumkin. 

---

556
Jahondagi yetakchi mamlakatlar bank tizimida kreditlashning 
ko‗pgina turlari mavjud bo‗lib, ular qay maqsadga yo‗naltirilganiga 
qarab guruhlanadi. Xususan, ipoteka, lombard, overdraft, kontokorrent, 
iste‘mol va boshqa ko‗pgina kredit turlarini sanab o‗tish mumkin.
Tijorat banklari daromadlarining keyingi manbasi – bu ular 
tomonidan amalga oshiriladigan faktorning operatsiyalaridan olinadigan 
daromadlardir. 
Faktoring operatsiyalarining ikki xil turi mavjud: 
- regress huquqi bilan;
- regress huquqisiz amalga oshiradigan faktoring. 
Birinchi 
holatda 
bank 
to‗lovchi 
tomonidan 
qoplanmagan 
majburiyatni mol yetkazib beruvchidan talab qilish huquqiga ega 
bo‗ladi. Ikkinchi holatda esa bank bunday huquqqa ega emas, shu bois 
risk yuqori va shunga yarasha foiz ham yuqori qo‗yiladi.
Bank tomonidan faktoring operatsiyasi uchun oladigan foizlar, 
ya‘ni mukofot ikki qismdan tashkil topadi, bular:
- to‗lov amalga oshirilgunga qadar bank kredit resurslaridan 
foydalanganlik uchun foizlar; 
- faktoring operatsiyasining turiga mos ravishda bo‗ladigan risklar 
bilan bog‗liq o‗rnatiladigan komission mukofot bo‗ladi. 
Daromad manbasining ushbu turi foizli daromadlar guruhiga kiradi. 
Trast (ishonch) va vakillik operatsiyalari bo‗yicha bankka 
daromadning mijoz mulkini (ko‗chmas mulk, qimmatli qog‗ozlar, hisob 
raqamdagi mablag‗lar) boshqarish yoki ushbu mulkka doir ayrim 
maxsus topshiriqlarni bajarish orqali komission to‗lovlar shaklida kelib 
tushadi. Vakillik, ya‘ni agentlik xizmat turida bank va mijoz orasida 
operatsiyaning aniq turi belgilab berilgan bo‗ladi. Xususan, joriy yilda 
mijoz mulkidan foydalanish evaziga kelgan daromad kelishuvga 
nisbatan past bo‗lishi mumkin, bunda esa zarar bank tomonidan 
qoplanishi kerak. Shu bois trast xizmatlari uchun komission to‗lovlar 
ham yuqoriroq bo‗lishi mumkin. Yuqoridagi xususiyatga ko‗ra, trast 
xizmati uchun komission to‗lov ham quyidagi elementlardan tashkil 
topadi: 
- mulkni boshqarish uchun olinadigan o‗zgaruvchan to‗lov; 
- trast ishi bo‗yicha natijalarga mos ravishda bank oladigan 
fiksirlanuvchi komission mukofot. 
Tijorat banklarining qimmatli qog‗ozlar bilan bog‗liq operatsiyalari 
ham bankka ma‘lum daromad keltiradi. Faoliyatning ushbu turi quyidagi 
ikki qismdan tashkil topadi: bankning o‗zi tomonidan qimmatli 
549
Forfeyting mexanizmida quyidagi ikki ko‗rinishdagi bitimlardan 
foydalaniladi. 
Moliyaviy bitimlarda – uzoq muddatli moliyaviy majburiyatlarni 
tez sotish maqsadi; 
Eksport bitimlarda – chet ellik xaridorlarga kredit bergan 
eksportyorga naqd pul mablag‗larining tushushiga ko‗mak beishi. 
Forfeytinglashtirishga tegishli asosiy aylanma hujjatlariga savdo 
trattalari yoki veksellar kiradi, ammo nazariy jihatdan har qanday 
shakldagi qarzni forfeytirlash mumkin. Eng asosiysi bu qarzdorliklar 
mavhum majburiyatni talab etadi. Oddiy va o‗tkazma veksellarning 
ustun tomonlarini shu bilan tushuntirish mumkinmi, ular savdoni 
moliyalashtirishda uzoq muddat ishlatishi mumkin va ularga bu 
operatsiyalarning oddiyligi xosdir. Forfeytirlashtirish uchun qulay 
bo‗lgan boshqa kredit hujjatlariga debetor schyotlari va akkreditiv 
bo‗yicha muddati to‗lgan majburiyatlarni kiritish mumkin. Ular bu 
operatsiyalarning murakkabligiga qarab u yoki bu darajada o‗xshashdir. 
Ularni amalga oshirish qatnashchilar tomonidan qarzdor mamlakatida 
ishlatiladigan huquqiy amaliyotni yaxshi bilishlarini talab etadi. 
Qarzlarni yopish muddatlari benefitsiar foydasiga yozilgan va 
qarzdorlarning maxsus roziligisiz qisman o‗tkaziladigan schyotlar bitta 
hujjatda o‗z aksini topadi, qarz hujjatlarining bu ikki turi ham hamma 
shartlarni to‗liq bayon etishni talab etadi. Bu, o‗z navbatida, ko‗plab 
huquqiy va operatsion qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi va qoidaga 
ko‗ra, forfeytor uchun debetor schyotlari va akkreditiv majburiyatlar 
kabi hujjatlarning jozibadorligini kamaytiradi, ammo forfeylashtirish 
bo‗yicha operatsiyalar o‗tkazish imkoniyatini yo‗qotmaydi. 
Xalqaro savdo va kredit banklaridagi u yoki bu to‗lov vositasini 
tanlash ko‗plab yuridik, iqtisodiy va siyosiy fikrlashga bog‗liq va bu 
qoidalar umumiy qoidani ishlab chiqish imkoniyatini bermaydi. 
Jahon 
bank 
amaliyotida 
forfeyting 
bitimlarining 
oshishi 
eksportyorlarga taalluqli tavakkalchiliklarning oshishi munosabati bilan 
moliyalashtirishning mos manbalarining kamchiligi bilan bog‗liq. 
Forfeyting bir qator ustunliklarga ega bo‗lib, bu uni o‗rta muddatli 
moliyalashtirishning 
jozibasi 
shakli 
sifatida 
namoyon 
etadi. 
Forfeytingning asosiy ustun tomonlaridan biri operatsiyalarni amalga 
oshirish bilan bog‗liq barcha tavakkalchiliklarini forfeyter o‗z 
zimmasiga oladi. Bundan tashqari, ayrim mamlakatlarning belgilangan 
foiz stavkalaridan voz kechishi, ko‗plab rivojlanayotgan mamlakatlarda 
import tovarlarini to‗lash uchun valyuta mablag‗larining muntazam 

---

550
yetishmasligi, siyosiy tavakkalchiliklar va bir qancha boshqa holatlar 
forfeyting operatsiyasining rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. 
Forfeytingning 
asosiy 
shartlaridan 
biri, 
har 
qanday 
forfeylashtirilayotgan qarzlar majburiy ravishda forfeyting uchun qulay 
bo‗lgan shartsiz va chaqirib olinmaydigan bank kafolati yoki aval 
shaklida kafolatlanishi zarur. Agar import birinchi toifali qarz oluvchi 
va yetarli nufuzga ega bo‗lsa, yuqoridagi shartga rioya etmasligi 
mumkin. 
Forfeylashtirish muddati olti oydan to 5 yilgacha, ayrim holatlarda 
esa 7 yilgacha bo‗lishi mumkin. Ammo har bir forfeyter asosan tegishli 
bitim uchun bozor shartlaridan kelib chiqqan holda o‗zlarining 
doiralarini belgilaydi. 
Forfeylashtirish 
shartnomalari 
nisbatan 
AQSh 
dollarida, 
Shveytsariya frankida yoki nemis markasida tuziladi, chunki forfeyter 
bozorda kam ishlatiladigan valyutalarda shartnoma tuzsa, uni qayta 
moliyalashtirish bo‗yicha qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. 
Forfeyting bitimlarini tuzish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. 
Birinchi bosqichda, bitimni tayyorlash ishlari amalga oshiriladi, ya‘ni 
eksportyor, uning banki, importyor tashabbuskor sifatida maydonga 
chiqadi. Eksportyor uchun forfeytorning kafolatga nisbatan talabini va 
importyor bilan oxirgi shartnomani tuzgungacha diskontning taxminiy 
miqdorini aniqlash zarur. Bu ma‘lumotga ega bo‗lmasdan eksportyor 
kontrakt bahosini aniq aniqlash imkoniyatiga ega bo‗lmaydi va natijada 
kontrakt bahosiga kiritilgan moliyalashtirish uchun bir necha marta 
miqdori oshib ketishi yoki kamayishi mumkin. Ushbu bosqichda 
forfeyter eksportyorning arizasini ko‗rib chiqadi. Unga bitimning 
harakterini (moliyaviy yoki tovar) aniqlash, oldinda turgan bitim 
to‗g‗risida valyuta, kontrakt, moliyalashtirish muddati, eksportyor va 
importyor to‗g‗risida ma‘lumot yig‗ish zarur. Eksportyorning kredit va 
to‗lov layoqatliligini tahlil etish ham zarur. Shundan so‗ng forfeyter 
forfeyterlashtirish bitimi uchun zarur bo‗lgan qat‘iy bahoni belgilaydi 
va eksportyor bilan o‗zaro kelishuvga erishgandan so‗ng hujjatlarni 
rasmiylashtirish yo‗li bilan bitim tuzadi. Keyin eksportyor o‗tkazma 
veksellar servisini tayyorlaydi yoki xaridordan oddiy veksellarni qabul 
qilib olish to‗g‗risida bitimni imzolaydi. Bundan tashqari, eksportyor 
o‗zining veksellariga aval yoki kafolat olishi zarur. 
Forfeytirlashtirishda veksellarni sotib olish butun kredit davomida 
bo‗lak foizlarni (diskontlarni) ayirib tashlash orqali amalga oshiriladi. 
Eksportyor, shunday qilib, savdo bitimi bo‗yicha o‗zining kredit 
555