Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
5-
§
. Kreditga layoqatlilikni baholashning qo„shimcha 
ko„rsatkichlari 
 
Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, mijozning moliyaviy holatini 
baholashda aniq bir xulosaga kelish uchun kreditga layoqatlilikning 
asosiy ko‗rsatkichlariga qo‗shimcha sifatida kreditga layoqatlilikning 
qo‗shimcha ko‗rsatkichlari tahlil qilinadi. Korxonaning kreditga 
layoqatlilikning qo‗shimcha ko‗rsatkichlari asosan mijozning aylanma 
aktivlari holatini yanada chuqurroq tahlil qilishni ko‗zda tutadi. 
Ma‘lumki, qisqa muddatli kreditlar xo‗jalik subyektlarining aylanma 
aktivlariga beriladi. Shuning uchun mijozning kreditni o‗z vaqtida 
bankka qaytara olish qobiliyati ham uning aylanma aktivlaridan 
foydalanishidagi samaradorlik darajasiga qarab belgilanadi. Xo‗jalik 
subyektlari aylanma aktivlardan qanchalik samarali foydalanayotgan 
bo‗lsa va aylanma aktivlarning aylanish tezligi qanchalik yuqori bo‗lsa, 
kreditdan foydalanish samarasi va uni o‗z vaqtida bankka to‗lash 
imkoniyati ham shunchalik yuqori bo‗lishi mumkin. Biz aylanma 
mablag‗larning 
samaradorlik 
ko‗rsatkichlari 
to‗g‗risida 
oldingi 
paragraflarimizda kengroq to‗xtalgan edik. Shu bois biz qisqacha 
bo‗lsada kreditga layoqatlilikning qo‗shimcha ko‗rsatkichlarni keltirib 
o‗tmoqchimiz. Bu ko‗rsatkichlardan biri aylanma aktivlarning aylanish 
koeffitsiyenti hisoblanadi. 
Aylanma mablag‗larning 
aylanishi koeffitsiyenti
(Ka) joriy 
aktivlarning aylanish tezligi va aktivlarga qo‗yilgan mablag‗larning pul 
mablag‗lariga aylanish tezligini xarakterlab, u ma‘lum davr (oy, kvartal, 
yil) ichida aylanma mablag‗lari necha marta aylanganligini ifodalaydi: 
Realizatsiya qilingan mahsulot hajmi 
Ka =––––––––––––––––––––––––––––––––––––• 
aylanma mablag‗larning o‗rtacha xronologik qoldig‗i 
Ka
ni hisoblash aylanishni prognozlash va kreditlash muddatini 
aniqlashga 
imkon 
yaratadi. 
Aylanma 
aktivlarning 
aylanishi 
koeffitsiyenti aylanma aktivlarning harakati tezligini ifodalaydi va tahlil 

---

304
-
Kreditni to‗lash bo‗yicha zaxira mablag‗lari yo‗q. 
-
Qarz oluvchi maqsadi moddiy ta‘minotga ega emas. 
-
Qarz oluvchining kredit savolnomasi yomon asoslangan. 
-
Qarz oluvchi bir vaqtning o‗zida ham aktivlari, ham umumiy 
kapitali garoviga ssuda olishni mo‗ljallagan. 
-
Kredit bevosita qiymat tashkil etiluvchi, ishlab chiqarish ja-
rayoniga emas, balki muomala sohasiga yo‗naltirilgan. 
-
Kreditni qaytarish muddati to‗liq asoslanmagan. 
V. Belgilangan normalarda chetlashish signallari: 
-
O‗z xo‗jalik faoliyati bo‗yicha hisobot ma‘lumotlarini taqdim 
etish davriyligidagi buzilishlar. 
-
Bank hisob varaqlarini yuritishdagi normalarda chetlashish-
lar. 
-
Kreditlash shartlarining qayta ko‗rilishi; kreditni qaytarish 
sxemasidagi o‗zgarishlar; ssudani cho‗zish bo‗yicha iltimoslar. 
-
Xo‗jalik faoliyati moliyaviy ko‗rsatkichlarini rejadan farqla-
nishi. 
-
Qarz oluvchining mahorati va hisob tizimlarida chetlanishlar. 
Xorijiy banklar kredit berishda mijozlarning kreditga layoqatlilikni 
baholash bilan birga bank kreditdan foydalanishning iqtisodiy 
samaradorligini ham tekshiradi. Bank qarz oluvchining maqsadining
haqqoniyligini, ularni (talab, taklif, sifat va miqdor, narxi, 
raqobatchilarning qarshiligi va boshqa ko‗rsatkichlari bo‗yicha) 
shakllanayotgan bozor konyunkturasiga mos kelishini baholaydi. Shu bi-
lan birga, bank mijoz kredit so‗ragan faoliyat turi bo‗yicha daromad va 
xarajatlarni solishtiradi. Bank kreditdan foydalanish natijasida mijozning 
o‗z xarajatlarini qoplashi va kreditning qaytarilishiga yetarli daromad 
olishga imkoni bo‗lishiga e‘tibor qaratadi. Ana shunday baholashlarga 
asosan bank kreditni berish (yoki uni rad etish) to‗g‗risidagi qaror qabul 
qiladi. Mijozning kreditga layoqatliligiga qarab, bank kredit bo‗yicha 
foiz, muddat va summasini o‗zgartirishi mumkin. Bu mezon qarz 
oluvchi bilan muhokama etiladi va kredit shartnomasida belgilab 
qo‗yiladi. 
Ko‗rib chiqqanimizdek, turli mamlakatlarda mijozning kreditga 
layoqatliligini aniqlashda turlicha yondashuvlar bo‗lsada, ularning 
asosiy maqsadi bank tomonidan beriladigan kreditlarning samarali 
ishlatilishi va ularning o‗z vaqtida bankka qaytib kelishini ta‘minlashdan 
iborat. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, respublika-
mizda faoliyat ko‗rsatayotgan tijorat banklari mijozlarning kreditga 
289
36-jadval