Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

4-
§
. Banklarning qimmatli qog„ozlar portfelini tashkil
qilish va boshqarish 
 
Banklarning o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular qimmatli 
qog‗ozlar bozorining boshqa qatnashchilaridan farqli o‗laroq, shu 
bozorda ayrim vaqtda eng salmoqli investorlar va eng ishonchli 
emitentlar qatorida bo‗lishlari mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti 
mamlakatlarida investitsiya kompaniyalari aktivlarining 40-80 foizi 
bank mablag‗lari hisobidan ta‘minlanadi, qimmatli qog‗ozlar bilan 
o‗tkazilgan operatsiyalardan tushadigan daromadlar esa bank foydasini 
shakllantirishda muhim o‗rin oladi. 
Banklarning mutlaq ko‗pchiligi aksiyadorlik shaklida bo‗lganligi 
ham ularning qimmatli qog‗ozlar bozorini rivojlantirish muammolariga 
doimo qiziqib qarashiga sabab bo‗ladi, bu esa ularning o‗z fond 
boyliklari bilan ham, shuningdek, boshqa emitentlarning qimmatli 
qog‗ozlari bilan ham o‗tkaziladigan operatsiyalarini takomillashtirishga 
alohida e‘tibor berishni taqozo etadi.
Qimmatli qog‗ozlar bozorida banklar faoliyatining eng muhim 
subyektiv shartlari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
-
birinchidan, O‗zbekiston Respublikasining amaldagi qonun 
hujjatlarida tijorat banklarining qimmatli qog‗ozlar bilan o‗tkaziladigan 
ko‗pchilik turdagi operatsiyalarni takomillashtirishda ishtirok etishlariga 
yo‗l qo‗yadi; 
-
ikkinchidan, banklarning nisbatan barqaror moliyaviy ahvoli va 
bank operatsiyalarining yuksak daromadliligi ularga bank xizmatlarining 
yangi turlarini o‗zlashtirishga kattagina moliyaviy mablag‗ sarflash 
imkonini beradi, qimmatli qog‗ozlar operatsiyalarining ko‗pchiligi esa 
ayni shu mablag‗ bilan bog‗liq; 
-
uchinchidan, banklar ixtiyoridagi texnika, axborot va kadrlar, 
keng tarmoqli filiallar va mijozlar bazasi ularni qimmatli qog‗ozlar 
bozorining eng harakatchan qatnashchilariga aylantiradi; 

---

226
-
to‗rtinchidan, 
banklar 
bilan 
boshqa 
moliyaviy-iqtisodiy 
muassasalar o‗rtasida rivojlanib borayotgan raqobat, ko‗pgina an‘anaviy 
bank 
xizmatlari 
(kredit 
berish, 
moliya-valyuta, 
vakillik 
operatsiyalari)ning foyda berishi kamayib borayotganligi banklarni o‗z 
faolligi markazini qimmatli qog‗ozlar bozori sohasiga ko‗chirishga 
majbur qiladi. 
Mazkur shart-sharoitlar va qulay omillarning mavjudligi tijorat 
banklarining 
qimmatli 
qog‗ozlar 
bozoridagi 
ishlari 
miqyosini 
kengaytirish uchun katta imkoniyatlar beradi. Bu amalda, birinchi galda, 
banklarning emissiya faolligida -aksiyalar, obligatsiyalar, depozit va 
jamg‗arma sertifikatlar, veksellar va boshqa turdagi qimmatli qog‗ozlar 
chiqarishda namoyon bo‗ladi.
Banklar vositachilik asosida, emitentlar bilan kelishuviga binoan 
o‗z zimmalariga qimmatli qog‗ozlarni chiqarish va aylantirish xizmatini 
(anderrayting, transfer agentlik xizmatlarini) olishlari mumkin. 
Turli toifadagi investorlar uchun banklar mijozlarning investitsiya 
strategiyasini shakllantirishga, loyihani moliyalashni tashkil etishga 
ko‗maklashishdan boshqa qimmatli qog‗ozlar majmuyini boshqarish va 
sotib olingan aksiyalarning dividendlarini olishgacha bo‗lgan maslahat 
xizmatlarining ko‗pgina turlarini ko‗rsatishlari mumkin.
Tijorat banklari qarz oluvchilardan berilayotgan qisqa muddatli 
kreditlar uchun garov sifatida qimmatli qog‗ozlarni qabul qilishi 
mumkin. Kreditlarga ko‗rsatiladigan ko‗pdan-ko‗p xizmatlar orasida 
banklarning veksellar bilan o‗tkazadigan operatsiyalari ham bor. 
Keyingi yillarda banklar yirik aksiyadorlik jamiyatlarining 
aksiyalarini 
boshqarish 
uchun 
vakolat 
olish, 
investitsiya 
va 
xususiylashtirish fondlari bilan ishlash kabi investitsiya faoliyatining 
obro‗li yo‗nalishlariga ko‗proq e‘tibor bermoqdalar. 
Tijorat banklari obligatsiyalar, jamg‗arma sertifikatlarini chiqarish 
yo‗li bilan mamlakatning pul aylanmasini to‗ldirmoqda, yuridik va 
jismoniy shaxslarning bo‗sh turgan pul mablag‗larini iqtisodiyotning 
ustivor tarmoqlariga sarflashga ko‗maklashmoqda. Ular veksel 
muomalasiga 
xizmat 
qilish 
orqali 
o‗zaro 
hisob-kitoblarni 
jadallashtirmoqda va to‗lov intizomini mustahkamlamoqda. 
Banklar diller va moliyaviy vositachi sifatida harakat qilib, 
investorlar tomonidan qimmatli qog‗ozlarga bo‗lgan doimiy talabni 
ta‘minlamoqda. 
239
Qishloq xo‗jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik xa-
rajatlari; mineral o‗gitlar, yoqilg‗i va boshqa xarajatlarni kreditlaydi. 
Umuman olganda, qisqa muddatli kreditlar quyidagi 3 ta asosiy obyektni 
kreditlashga yo‗naltiriladi: 
- tovar-moddiy boyliklar; 
- ishlab chiqarish xarajatlari; 
- hisob-kitoblar uchun zarur bo‗lgan mablag‗lar. 
Tovar moddiy boyliklari yuqori salmoqqa ega bo‗lgan kreditlash 
obyekti hisoblanadi. Korxonaning tovar moddiy boyliklarini ishlab 
chiqarishga joriy qilish, sotish jarayonlarida, mavsumiy korxonalarda 
tovar moddiy boyliklarni rejadan tashqari qabul qilinganda, import 
mahsulotlari kelib tushganda, ularning transportirovkasi bilan bog‗liq 
xarajatlarni, savdo va ta‘minot tashkilotlarida normativdan yuqori tovar 
zaxiralari yuzaga kelganda kreditlarga murojaat etadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish bilan mablag‗lar tushi-
shi jarayoni bir-biriga mos kelmaganda, tugallanmagan ishlab chiqarish 
salmog‗i oshib ketganda kelgusi davr xarajatlariga, ba‘zi korxonalarga 
yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish va korxonani qayta ta‘mirlash 
bilan bog‗liq bo‗lgan xarajatlarni amalga oshirishda kreditlarga murojaat 
etiladi.
Chakana 
tovar 
oborotga 
kreditlar. 
Banklar 
avtomobillar,
elektrmaishiy jihozlar, mebellar va boshqa uzoq muddat ishlatiladigan 
tovarlarni qarzga sotib olishni, qarzga sotish shartnomasini imzolagani-
dan so‗ng paydo bo‗ladigan debitorlik qarzini moliyalashtirish orqali 
kredit beradi. Bu kabi kreditlashni debitorlik qarzini sotib olish deb ham 
izohlash mumkin.
Aktivlar bilan ta‘minlashga kredit. Bunday kreditlar firmalarning 
joriy ehtiyojlari uchun, aylanma mablag‗larning aylanishini ta‘minlash 
uchun, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta‘minlash uchun tez 
pulga aylanuvchi aktivlari garovi ostida, 12 oygacha bo‗lgan muddatga 
beriladi. Ta‘minot sifatida, odatda, xomashyo zaxiralari, tovar-moddiy 
zaxiradari, tayyor mahsulot va ko‗p hollarda debitorlik qarzi hisobla-
nadi. Bu turdagi kreditning keng tarqalgan shakli faktoring hisoblanadi. 
Tijorat banklari firmalarga uning debitorlik qarzining 70 foizi miqdorida 
kredit beradi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun zarur bo‗lgan 
mablag‗lar korxonaning mol yetkazib beruvchilar bilan bo‗ladigan 
hisob-kitoblarni amalga oshirishda, akkreditiv ochishda, ish haqi 
bo‗yicha davlat korxonalariga kreditlar berishda, o‗zaro qarzlarni 
kechishda kreditlarga murojaat etiladi. 

---

238
bir misol – korxona kelajakda juda samarali va yuqori foyda 
keltiradigan, istiqbolli loyihasini bankka taqdim etib, bu loyihani 
moliyalashtirishni so‗rashi mumkin. Bank ushbu loyiha istiqboliga amin 
bo‗lib, yuqori foyda olish maqsadida kredit berishi mumkin. 
Bu ikkala misolda, birinchi holda, kreditlash subyektiga, ikkinchi 
holda, kreditlash obyektiga e‘tibor berilmoqda. Bu hollarda kreditlash 
riskini inobatga olish muhim hisoblanadi. Shuning uchun kreditlash 
jarayonida kredit mexanizmining yuqorida sanab o‗tilgan bazaviy 
elementlarga umumlashgan holda e‘tibor berish lozim. 
Endi kreditlash subyektiga yana qaytadigan bo‗lsak, qarz oluvchi 
bo‗lib mulkchilik turidan qat‘i nazar, bank ishonchini qozongan, ma‘lum 
moddiy va huquqiy kafolatlarga ega foiz to‗lash va kreditni o‗z vaqtida 
qaytarishga rozi bo‗lgan subyektlar bo‗lishi mumkin. 
Kreditlash subyektlariga yanada aniqroq yondashadigan bo‗lsak, 
ularni quyidagilarga bo‗lish mumkin: 
- davlat korxona va tashkilotlari; 
- xususiy mulkchilikka asoslangan korxona va tashkilotlar; 
- kichik biznes, xususiy tadbirkorlik subyektlari, kooperativlar; 
- ishlab chiqarish subyektlari va savdo tashkilotlari; 
- oilaviy tadbirkorlik, yakka tartibda mehnat faoliyati bilan 
shug‗ullanuvchi fuqarolar, fermerlar, mikrofirmalar, birlashmalar; 
- boshqa banklar; 
- boshqa xo‗jaliklar, xususan, hukumat korxonalari, qo‗shma 
korxonalar, xalqaro birlashmalar va boshqalar bo‗lishi mumkin. 
Undan tashqari, qisqa muddatli kreditlarning yuridik shaxs 
maqomini olmasdan faoliyat ko‗rsatayotgan yakka tadbirkorlar ham 
olishlari mumkin. Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faroliyat 
ko‗rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit 
beruvchi subyekt sifatida namoyon bo‗ladi. Lekin shuni ta‘kidlash 
kerakki, banklar banklararo kreditlarda qarz oluvchi subyekt sifatida 
ham faoliyat ko‗rsatadilar.
Tor ma‘noda kreditlash obyekti, kredit (ssuda) aynan qaysi maqsad 
uchun berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi va kredit bitimi shu obyekt 
bo‗yicha tuziladi. Amaliyotda qisqa muddatli kreditlar ishlab chiqarish 
zaxiralarining turli elementlari uchun beriladi. Sanoatda, masalan, 
banklar xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‗i, zaxiralar, 
tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va boshqalarni kredit-
laydi. Savdoda kreditlashning obyekti bo‗lib, tovar oborotdagi tovarlar, 
xizmatlar hisoblanadi.
227