Jahon siyosiy mafkuralari tarixi tayanch iboralar avangardizm

KONSTITUTSIONALIZM  (lot.  constituo  -  o’rna-tish)  —  jamiyat  hayotini  qabul 

qilingan  qoida  va  qonunlarga  qatьiy  rioya  etgan  holda  tashkil  etish  va  boshqarish 

jarayonini ifoda etuvchi tamoyil. K. g’oyasi faqat jamiyatning qonuniy-huquqiy asosla-

riga  tayanib  qolmasdan,  balki  ijtimoiy,  siyosiy,  iqtisodiy,  ma’naviy,  axloqiy 

tamoyillarning  uy-g’unligini  ham  ifodalaydi.  Boshqacha  aytganda,  davlat  tuzumi,  uning 

tarkibiy tuzilishi, jamiyatdagi  umumiy qonun-qoida va talablarning iqtisodiy ri-vojlanish 

jarayonlari,  insonlarning  ma’naviy  ka-moloti,  yuksak  axloqiyligi  b-n  uyg’unlashgan 

holda mamlakatning Asosiy qonuni — Konstitutsiyada aks etishi K. goyasining mohiyatini 

namoyon qiladi. 

KOSMOPOLITIZM  (yun.  kosmopolites-jahon  fu-qarosi)—  Qad.  Yunoniston 

shahar-polislarga  bo’li-nib  ketgan  davrlarda  ularning  barchasini  yagona  davlat 

uyushmasiga birlashtirishga va o’ziga xos «ja-hon davlati» barpo etib, odamlarni «jahon 

fuqa-roligi» maqomida yashash ruhida qovushtirishga in-tilish goyasi sifatida shakllana 

boshlagan.  Keyin-chalik,  Rim  imperiyasi  tashkil  topgandan  keyin  bu  g’oya  yanada 

kengroq  targ’ib  etila  boshlandi,  uning  bag’rida  fuqarolik  maqomi  yuksak  darajaga 

ko’ta-rildi, «jahon fuqaroligi» qadri ortdi. 

LIBERALIZM  (lot.  liberalis  —  erkinlik)  —  ij-timoiy  hayotning  barcha  sohalarida 

erkinlik ustu-vor bo’lishini, jamiyatning evolyutsion rivojla-nish yo’lini e’tirof etuvchi 

va  asoslovchi  naz-ya,  amaliyot,  ijtimoiy-siyosiy  va  mafkuraviy  oqim.  L.  g’oyasi, 

o’zining  ma’no-moxiyatiga  ko’ra,  murosa  fal.-si  bo’lib,  volyuntarizm,  sub’ektivizm, 

dogmatizm,  radikalizm  va  absolyutizmning  har  qanday  ko’ri-nishlarini  rad  qiladi. 

SHaxs  manfaatlari,  huquq  va  erkinliklarining  ustuvorligi,  umuminsoniy  axloqiy 

qadriyatlar va milliy ma’naviy asoslarga tayanish, g’oyalar erkishshgi tamoyillarining 

tari-xiy  taraqqiyotga  mos  o’zgarishn^-  ijtimoiy-siyosiy  tizimda  keskin  ziddiyatga 

bormaslik L.ga xos xusu-siyatlardir. 

LENINIZM  —  20-a.  boshlarida  Rossiyada  vujudga  kelgan  g’oyaviy  oqim;  uning 

tomonidan  go’yoki  mark-sizmni  Rossiya  sharoitiga  moslashtirish  asosida  siyosiy 

hokimiyatni zo’ravonlik b-n qo’lga olish va boshqarishga' doir qarashlar tizimi; sobiq 

itti-foqtsa davlatning rasmiy ideologiyasi darajasiga ko’tarilgan siyosiy mafkura shakli. 

 MARKSIZM  --  19-a.ning  40-y.larida  Germaniyada  shakllangan,  nemis 

iqtisodchisi  va  faylasufi  K.  Marks  (1818—1883  y.)  nomi  b-n  atalgan  falsa-fiy, 

ijtimoiy-iqtisodiy  qarashlar  tizimi.  Uning  shakllanishida  19-a.ning  Yevropada,  ayniqsa 

Ang-liya, Frantsiya va Germaniyada tobora avj olib bo-rayotgan harakatlar va ularni fal-

iy, siyosiy va iqtisodiy naz-yalar asosida noto’g’ri tahlil qilish muxdm rol o’ynaydi. M. 

o’sha davr jamiyatining ij-timoiy-iqtisodiy munosabatlariga xos ziddiyat, adolatsizlik va 

boshqa muammolarni faqat, ushbu jamiyatni sotsialistik jamiyat b-n almashtirish, uning 

kamchiliklarini,  birinchi  navbatda  sinfiy  kurash  tufayligina  hal  qilish  mumkin  degan 

uto-pik g’oyaga asoslanar edi. 

MATERIALIZM  (lot.  materiactos-moddiy)  —  yago-na  borliqning  ikki  qutblari-

ruxiy  (g’oyaviy)  va  moddiy  qutblaridan  birini,  aynan,  modtsiy  bor-liqni  asosiy 

(birlamchi) deb qarab, boshqasini (ruxiy, g’oyaviy, borliqni) moddiy borliqdan ke-lib 

chiqqan borliq deb hisoblaydigan falsafiy kontseptsiya.