Jahon siyosiy mafkuralari tarixi tayanch iboralar avangardizm

DETERMINIZM  VA  IQDETERMINIZM  (lot.  determinare  —  belgilash  va  in  — 

inkor)  hodisalar  fazo  va  vaqtda  o’zaro  aloqadorligining  xarakteri,  xususiyatlari  va 

mohiyatini  turlicha  nuqgai  nazar-dan  talqin  qilinishi.  D.  muayyan  hodisalar  o’rtasi-dagi 

aloqadorlikning  qonuniyatli,  zaruriy  va  sa-babiy  ravishda  ro’y  berishini,  hodisalarning 

hoz.  holati  ularning  avvalgi  holati  b-n  uzviy  tarzda  bog’liq  ekanligini  e’tirof  etadi.  D. 

tamoyili tu-fayli, ilm-fan, ayniqsa, tabiatshunoslik fani tabiiy hodisalar mohiyatini ochib 

berishga  muvaf-faq  bo’ldi,  olamning  yagona  umumiy  manzarasini  yaratishda  samarali 

xizmat qilib kelmoqda, uning yangidan-yangi qirra va jihatlarini kashf etmoqda. Klassik 

mexanikaning rivoji jarayonlar o’zaro mu-nosabatini talqin qilinishiga mexanistik ruhni 

olib  keldi,  chunki  uning  amal  qilish  qonunlari  aksariyat  ilm  axli  tomonidan  ilmiy 

tadqiqotlar-ning  haqiqiy  namunasi  sifatida  qabul  qilindi.  Unga  ko’ra,  barcha  moddiy 

tizimlar o’rtasida faqat bir qimmatli, ya’ni, A V sxemasidagi qonuniyatli aloqa mavjuddir. 

Agar hodisalar holatlarning amal qilishida mavjud bo’lgan sharoitlar o’zgarmasa, av-valgi 

holat qat’iy, muqarrar tarzda kelasi holat-ning keltirib chiqarilishini ta’minlaydi. 

DOGMATIZM,  aqidaparastlik  (yun.  dogma  —  fikr,  ta’limot)  —  biror-bir  fikr, 

ta’limotga,  muayyan  oqim  tarafdorlariga,  aqidalarga  ko’r-ko’rona  isho-nish,  unga 

yopishib olish, har qanday sharoitda ham uning o’zgarishiga yo’l qo’ymaslikka harakat 

qilish. Muayyan aqidani isbotsiz ko’r-ko’rona qabul qilish 

DUALIZM (lot. duo—ikki yoqpama) — monizmga qarama-qarshi o’laroq, moddiy va 

ruhiy  substantsiya-larni  teng  huquqli  asoslar  deb  hisoblaydigan  fal-safiy  ta’limot.  Fal. 

tarixida  D.ning  eng  yirik  vakillarvdan  biri  Dekart  edi.  Dekart  ikki  xil  substantsiya: 

materiya  va  ruh  yonma-yon  ravishda  mav-jud  bo’lib,  ular  xudoga  bo’ysunadilar,  deb 

tushun-tirdi.  U  cheksiz  va  abadiy  bo’lgan  tabiat  inson  ta-fakkuriga  bog’liq  bo’lmagan 

holda  mavjud  bo’ladi  va  rivojlanadi,  deb  xisobladi.  I.Kant  ham  dualist  bo’lib,  uning 

fikricha,  ideal  narsa  b-n  (inson  ongi  b-n)  bir  qatrrda  hodisalarning  ob’ektiv  aso-si 

bo’lgan «narsa o’zvda» hash mavjuddir, lekin «nar-sa o’zida»ni bilib bo’lmaydi. 

JAINIZM  (hind.  «jinna»—«g’olib»)  —  eramizdan  avvalgi  1-  ming  yillik  o’rtalarida 

qad.  Hindis-tonda  yuzaga  kelgan  va  olamning  asosida  ikki  ib-tido:  materiya  va  jon 

yotadi, deb hisoblaydigan ta’-limot. J. ta’limotiga ko’ra, insonning asosiy maq-sadi tashqi 

olam hukmronligidan qutulish va ka-molga erishishdir. 

GILEMORFIZM  (yun.  hyle  va  morphe-materiya  va  shakl)  —  shakl  va  materiya 

ta’limotini  anglatuv-chi  atama.  Uning  paydo  bo’lishi  Aristotelga  borib  taqaladi.  G. 

borliqning  asosiy  tamoyillari,  shakl  va  materiyani  ifodalovchi  ta’limot  sifatida  19-

a.ning oxirlarida qo’llanila boshlandi. 

INDIVIDUALIZM  (lot.  individium—bo’linmas)  -inson  shaxsiy  hayotining 

alohidaliligi,  shaxs  xuquqlarining  mutlaqligini  va  avtonomiyasini  ifodalovchi  fal-iy 

axloqiy tamoyil. I.ning ma’-naviy, naz-y jihatlarini o’z ichiga oladigan kon-tseptual va 

real  hayotiy  pozitsiyani  aks  ettiruvchi  amaliy  jihatlari  mavjud.  I.ning  naz-iy  talqini 

asosida shaxsning jamiyatdagi avtonomiyasi va uning huquklarini mutlaklashtirish yotadi. 

Aksariyat hol-larda I. inson tabiatining o’zida yashiringan deb xisoblanadi.