Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida jahon moliya bozorining rivojlanish xususiyatlari

2.2 Jahon moliya bozorining rivojlanish tendensiyalari
Jahon moliya bozori ayniqsa qimmatli qog’ozlar emissiyasi(birlamchi bozor)
va ularning oldi-sotdisi (ikkilamchi bozor) bo’yicha ixtisoslashdi. Jahon fond
bozoridagi yillik sof emissiya ulushi barcha xalqaro kredit va moliya
manbalarining taxminan yarmiga to’g’ri keladi (1995-yilda 48%, 1996-yilda
57.1%). Bozorda qimmatli qog’ozlar ishlab chiqarish aktiv ravishda rivojlanyapti.
Jami qimmatli qog’ozlar emissiyasining (1997-yil mart.) taxminan 45%i
AQSh dollarida, 15.5%i – yapon iyenasida va 10.3%i nemis markasida
qiymatlandi. Moliya bozorida qimmatli qog’ozlar chiqaruvchi korxonalar, banklar,
shuningdek mamlakatlar ham faoliyat yuritadi. Yevro valyutada xorijiy va xalqaro
obligatsiyali zayomlar farqlanadi.
Fransuz zayomlari Angliya moliya bozorlariga funt sterlingda chiqarilgan va
ingliz investorlari ularni London kotirovkalarida sotib olishgan. Biroq II jahon
urushidan so’ng, obligatsiya zayomlarini joylashtirishda, ayniqsa, G’arbiy Yevropa
mamlakatlariga to’siqlar paydo bo’lgan. Bu uzoq muddatli ssuda – kapital
manbalarining yetishmasligiga va milliy ssuda – kapital bozorlariga xorijliklarning
kirishi qattiq nazorat qilinishiga, valyuta va to’lov balansining turg’un emasligiga
hamda investitsiya institutlarining yetarlicha rivojlanmaganligiga bog’liq bo’lgan
edi.
Zamonaviy shartlarda xorijiy obligatsiya zayomlarini faqatgina yetakchi
mamlakatlargina chiqarishgan. Ularning har biri o’z obligatsiyalarini o’ziga xos
nomlarda chiqarishgan: Shvetsariyada - Chocolate Bonds, Yaponiyada - Samourai
Bonds, AQShda - Jankee Bonds, Buyuk Britaniyada – Bulldog
11
. Xorij obligatsiya
zayomlari bozori emitent mamlakatlar qonunlari bilan tartibga solingan, biroq
emissiya tartibi, soliq foizlari ko’rinishdagi bozor shartlari hisobga olingan va
ikkilamchi bozor ishlab turgan. Jahon moliya bozorining ushbu sektoriga qisqarib
boorish tendensiyasiga ega edi.
11
Evans-Pritchard, Ambrose (July 25, 2007). "Dollar tumbles as huge credit crunch looms". The Daily Telegraph

---

30
70-yillarda yevro obligatsiya bozori faol rivojlandi (1970-yilda 3 mlrd $,
1983-yilda 50 mlrd $, 1996-yilda 275 mlrd $). Yevro obligatsiyalarning asosiy
qismi AQSh dollarida, hozirgi kunda esa 40% atrofida bo’lgan. Shuningdek, bu
davrda Germaniya markasida (10%), EKYUda (4%), Yaponiya ieyenasida (12%)
va Shvetsariya frankida(13%) yevro obligatsiyalar ishlab chiqilar edi
12
.
Jahon moliya bozori xilma-xil moliyaviy resurslari moliya bozori
rivojlanishining ichki mustaqil manbalari paydo bo’lishi shuningdek, rivojlangan
bozor iqtisodli mamlakatlarning barqaror o’sishi hisobidan yuz berdi (AQSh
federal rezervida 110 mlrd.$ profitsit). Oxirgi o’n yillikda moliya bozori
aktivlarining shiddat bilan o’sishi kuzatildi.
O’zaro investitsiya fondlari faqatgina AQShning o’zida 4 trln doll. ni tashkil
etadi, bu summa dunyo iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan 2 ming yaqin
fondlarning taxminan yarmini tashkil etadi. Bir vaqtning o’zida ko’pchilik
rivojlangan davlatlar kapitalizatsiyasi yuqori tezlikda o’sib bormoqda. 1980-1999
yillar oralig’ida jahon aksiya bozorida kapitalizatsiya 13 baravar o’sdi, bu davrda
dunyo YaIMi 2.5 baravar o’sdi .Dunyoda kapitalizatsiya va YaIM o’zaro nisbati
darjasi 23 dan 118 % ga o’sdi .
Shuningdek, xususiy nomoliyaviy sektorga kredit ajratish bo’yicha
rivojlangan mamlakatlar orasida Buyuk Britaniya yuqori o’sishlarga erishgan
bo’lsa (2005-2009-yillar mobaynida 10%dan yuqori), aksincha, Yaponiyada Osiyo
moliya inqirozidan so’ng bu sohaga e’tibor kuchayishiga qaramasdan, global
moliya inqiroz ta’siri natijasida boshqa rivojlangan mamlakatlarda bo’lgani kabi
Yaponiyada ham xususiy nomoliyaviy sektorga qilinadigan kreditlarning qisqarish
tendensiyasi kuzatildi, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi natijasida rivojlangan
g’arb mamlakatlarining biznes va ipoteka sohalariga qarz berish standartlarida
o’zgarish kuzatildi, jumladan, AQSh va Yevro zona mamlakatlarida 2005-2008-
12
Lahart, Justin (December 24, 2007).
"Egg Cracks Differ In Housing, Finance Shells"
.