«jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar»

 
§ 5.3. Xalqaro korporatsiyalarning mohiyati, tuzilmasi va ko’rinishlari 
O’z tarkibiga bosh boshqaruvchi markaz orqali rivojlanishning umumiy strategiyasini ishlab 
chiqaruvchi va amalga oshiruvchi, ikki yoki undan ortiq mamlakatda xo’jalik birliklariga ega bo’lgan 
xamda katta miqdorda xorijiy aktivlarga ega xalqaro kompaniya mutaxassislar tomonidan transmilliy 
korporatsiya (TMK) nomini olgan. 
Jahon iqtisodiyotining o’ziga xos «umurtqa pog’onasi» bo’lgan zamonaviy TMKlarning xarakterli 
belgilari quyidagilar hisoblanadi: 
• Ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko’rsatish faoliyatining katta qismini bosh shtab-kvartira 
joylashgan mamlakat iqtisodiy makoni chegarasidan tashqariga olib chiqish; 
• Turli davlatlarda shahobchalar, shu’ba va assotsiatsiyalangan kompaniyalarning katta tarmog’ini 
shakllantirish; 
• Iqtisodiy faoliyatni samarali bashoratlash va rejalashtirish sharoitida tashqi va ichki investitsion 
oqimlarni boshqarish; 
• Kapitallar, ishchi kuchi, axborot ko’chishi (transferti)ning firma ichkarisidagi kanallarining 
ko’pligi. 
TMK ko’rinishlari tanlangan mezonga bog’lik ravishda turlicha sinflanadi. Eng keng tarqalgan 
alomat xalqaro korporatsiyaning bosh tuzilmasi nizom fondidagi kapital ulushini belgilovchi
milliy mansublik belgisi hisoblanadi. Bu holatda quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: 
• monomilliy kompaniyalar (milliy kompaniya, masalan — SHveytsariyadagi "Nestle" kontserni); 
• multimilliy kompaniyalar (baynalmilal kompaniya, masalan — ingliz-golland "Royyal Datch 
SHell" korporatsiyasi); 
• konsortsiumlar (uzoq muddatli kapital sig’imli loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish 
uchun bir necha korporatsiyalar aktivlarining bir qismini vaqtinchalik maqsadga yo’naltirilgan 
birlashtirish). 
 
§ 5.4. Jahon xo’jaligida transmilliy korporatsiyalarning roli 
BMT ekspertlarining fikricha transmilliy korporatsiyalar (TMK) “jahon mamlakatlar 
iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigatellari” dan biri bo’lib hisoblanadi. 90-yillarning o’rtalariga 
kelib jahon xo’jaligida 40 mingdan ortiq TMKlar mavjud bo’lib, ular o’z davlatlaridan tashqarida faoliyat 
qo’rsatib kelayotgan 250 mingga yaqin sho’’ba korxonalarni ham nazorat qilib turishgan. TMKlarning 
soni oxirgi yigirma yillar mobaynida 5 barobar ko’paygan edi (1970 yilda 7 mingta bunday firmalar 
ro’yxatga olingan). Hozirgi kunda jahon xo’jaligida mavjud bo’lgan 100 ta eng yirik xalqaro 
kompaniyalarning 40% mulki (shu jumladan moliyaviy mulki ham) boshqa davlatlar hududiga to’g’ri 
keladi.
Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar yirik investitsiya va yuqori malakali mutaxasislarni 
talab qiluvchi yuqori texnologiyali, ilmtalab sohalarga kirib boradi. Ushbu sohalarni transmilliy 
korporatsiyalar tomonidan monopoliya qilish tendentsiyasi ro’y bermoqda. Hozirgi kunda 500 dan ortiq 
eng kuchli transmilliy korporatsiyalardan 90 ga yaqini xorijiy mamlakatlardagi investitsiyalarning 70-
75% i ustidan o’z nazoratini o’rnatgan bo’lib, bu 500 dan ortiq gigant TMKlar hissasiga jahon bozorlariga 
chiqarilayotgan elektronika 
va ximiya sanoatining 80-82% i, farmatsevtikaning 93-95%, 
mashinasozlikning 76-80% sanoat mahsulotlari to’g’ri kelmoqda. 
Transmilliy korporatsiyalarning jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidagi 
faoliyatining yaxshi tomonlarini aytganda, ularning faoliyat ko’rsatayotgan davlatlar iqtisodiyotiga salbiy 
ta’sirini ham aytib o’tish lozim bo’lib, ular quyidagilardan iboratdir: 
•
TMK faoliyat ko’rsatadigan davlatlarning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishga 
xalaqit berishi; 
•
davlat qonunlarini buzishi; 
•
monopol narxlar o’rnatishi, rivojlanayotgan davlatlarning huquqini cheklovchi 
shartlarga majbur etishi va boshqalar.

---

18