Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar fanidan

Xalqaro savdo-tovar va xizmatlarni xalqaro almashuv shakli. Xalqaro savdo o’zining rivojlanish bosqichlariga ega bo’lib, har bir bosqich o’z tarixiy xususiyatlari bilan ajralib turadi:

- tashqi savdo aloqalarning lokal darajada shakllanish bosqichi - (VI-XIII asrlar) O’rta yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo yo’llarning vujudga kelishi;

- tashqi savdo aloqalarining mintaqaviy darajada shakllanish bosqichi - (XII-XV asrlar) tashqi savdo aloqalarining O’rta yer, Boltiq va Shimoliy dengizlarida kontsentratsiyalshuvi;

- tashqi savdo aloqalarining globallashuvining boshlanish bosqichi - (XV-XVII asrlar) Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli xalqaro savdo yo’llarining Atlantika, Hind va Tinch okeanlariga ko’chishi;

- tashqi savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi – (XVIII-XIX asrlar) sanoat to’ntarishi, G’arbiy Yevropa va AQSH iqtisodiyotining industrlashtirish jarayoni bilan bog’liq;

- tashqi savdo aloqalarning militizatsiyalashuv bosqichi (XIX oxiri – XX asr boshi) Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bog’liq;

- integratsion bloklar va birlashmalarning tashqi savdo munosabatlariga faol ta’sir etish bosqichi – (XX asrning o’rtasi va ikkinchi qismi);

- tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy bosqichining shakllanishi va jahon bozorining vujudga kelishi;

Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari:

• 
  Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi hajmining keskin ortishi;
  
• 
  Xalqaro savdo rivojlanayotgan mamlakatlar salmog’ining qisqarishi;
  
• 
  Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida jahon eksportining tovar tarkibidagi ilm-fan sigimkorligi yuqori bo’lgan mahsulot va xizmatlar ulushining ortishi;
  
• 
  Tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining notekis taqsimlanishi;
  
• 
  Yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi;
  
• 
  Qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bog’liqligini ortishi;
  
• 
  Tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotish kabi soda shaklining turli mamlakat korxonalari o’rtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan kelishilgan mahsulotni yetkazib berish shakliga o’tilishi
  

Xalqaro savdoning hududiy tarkibi – bu savdoning tarkibini aniqlovchi tovar mutanosibliklari majmui va aloqalar majmui bo’lib, bu tarkib xalqaro savdoning quyidagi xususiyatlari va rivojlanish yo’nalishlarini ajratish imkonini beradi:

• 
  Alohida mamlakatlarning savdo oqimlarni ajratish;
  
• 
  Bir guruh mamlakatlar o’rtasidagi savdo oqimlarini ajratish;
  
• 
  Mintaqalar o’rtasidagi savdo oqimlarini ajratish;
  
• 
  Xalqaro savdoning asosiy ulushi oqimlarining rivojlangan mamlakatlar guruhida yig’ilganligi;
  
• 
  Jahoning yirik savdo imperiyalari bo’lib AQSH, Germaniya va Yaponiya hisoblanadi;
  
• 
  AQSH eksportining faollashuvi;
  
• 
  Yaponiya eksportining o’sishi (birinchi navbatda, boshqa Osiyo mamlakatlariga);
  
• 
  Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol rivojlanishi (ko’proq Pokiston va Hindiston hisobiga);
  
• 
  Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro savdosining ustun darajada rivojlanishi (Yaponiyadan tashqari)
  
• 
  Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin rivojlanishi;
  

Xalqaro savdoning zamonaviy hududiy tarkibidagi o’zgarishlar tendensiyasi quyidagilar orqali ifodalanadi:

• 
  Xalqaro savdoda bozor iqtisodiyotiga ega rivojlangan mamlakatlar ulushining saqlanib qolishi;
  
• 
  Xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida mujassamlashuvi;
  
• 
  Rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi;
  
• 
  Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar o’rtasida savdo aloqalari hajmining ortishi;
  
• 
  O’tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning xalqaro savdodagi pozitsiyasining zaifligi (rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 3,5%, rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 2,5%);
  

Demak, zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari quyidagilardan iborat:

• 
  Milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi;
  
• 
  Milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining o’sishi;
  
• 
  Xalqaro savdoning hududiy va tovar o’zgarishi;
  
• 
  Xalqaro savdo mexanizmlarining murakkablashuvi;
  
• 
  Xizmatlar sohasining rivojlanishi;
  
• 
  Intelektual va ilmiy-texnik faoliyatning moddiylashgan va moddiylashmagan shaklida rivojlanishi.