Jahon ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi

---

JAHON IQTISODIYOTI VA DIPLOMATIYA 
UNIVERSITETI
B.A. BAHRITDINOV 
S.A. ZOKIROVA 
GA. ABDURAHIMOVA 
S.E. A’ZAM
JAHON IJTIMOIY-IQTISODIY
GEOGRAFIYASI
0 ’q u v q o ’l l a n m a
TOSHKENT 2008

---

KIRISH.................................................................................................................4
SZ BOSHI......................................................................................................... 6
I BLIM. GEOGRAFIK MEHIMATTAQSIMOTINING OMILLARIVAKOMPONENTLARI ...... 7
I BOB. Turarjoy atrofidagi muhit: resurslarva muammolar........................................ 7
Jahon tabiiy resurslari.......................................................................................... 7
Energiya resurslari............................................................................................. 10
Mineral resurslar................................................................................................ 13
Yer resurslari..................................................................................................... 15
rmon resurslari................................................................................................ 16
Suv resurslari.....................................................................................................17
Dunyo okeanining resurslarni zlashtirishi............................................................ 18
Ekologiya: insoniyat taqdiriga kalit......................................................................... 19
Ekologik xavf: ayrim ko’rsatkichlar va umumiy tanglik..............................................19
Ifloslantirish manbalari.........................................................................................21
"Parnik effekti”....................................................................................................23
“Ozon tuynugi” ...................................................................................................24
Avtomobil - xavfli manba.....................................................................................24
Atom energetikasining ta’siri................................................................................ 25
0 ’rmonlarning yqolishi.......................................................................................25
Cho’llanish......................................................................................................... 26
Ekologik muvozanatni qanday qayta tiklash kerak-................................................ 26
Iqtisodiy muammolar........................................................................................... 27
Resurs bilan ta’minlash muammosi....................................................................... 29
Xom ashyo resurslari......................................................................................... 31
Neft.................................................................................................................. 31
Ko’mir................................................................................................................ 32
Qayta tiklanmaydigan resurslar............................................................................33
Dunyodagi oziq-ovqat muammosi.......................................................................... 35
Aholining oziq-ovqatga blgan ehtiyoji..................................................................35
Rivojlanayotgan mamlakatlarglobal ovqatlanish tizimida.......................................... 37
Oziq-ovqat mahsulotlari masalalarini yechish........................................................ 42
yollari imkoniyatlari............................................................................................. 42
II BOB. Jahon aholisi geografiyasi........................................................................ 44
2.1. Aholining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning ayrim tarixiy davrlardagi soni va 
dinamikasi 
..............................................................................................44
2.2. Aholining tabiiy harakatiga xos umumiy va regional jihatlar................................45
2.4 Jahon aholisining irqiy, etnik va diniy tarkibi.......................................................46
Migratsiya 
...................................................................................47
Aholining diniy tarkibi.......................................................................................... 49
Mehnat salohiyati aholining ijtimoiy va kasbiy tuzilmasi............................................50
Aholining hududiy joylashuvi................................................................................ 50
Shahar va qishloq aholisi..................................................................................... 51
Urbanizatsiya.................................................................................................... 51
IIIBOB. SANOAT: INNOVATSIYAVAGEOGRAFIYA................................................ 53
Jahon mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko’ra turlari.......................... 56
IV BOB. Qishloq xo’jaligi: geografik rivojlanishning bosqichlari va ziga xos
xususiyatlari.................................................................................................58
Zamonaviy FTI ning rivojlanish bosqichlari............................................................. 58
Rivojlanish darajasi va ynalishining geografik tavofutlari...................................... 59
Qishloq xjaligi ishlab chiqarish geografiyasining o’ziga xos tuzilishi....................... 66
3.Qishloq xjaligi turlari........................................................................................70
V BOB. TRANSPORT: MEHNATNING GEOGRAFIK TAQSIMOTIKOMPONETIVA
INTEGRATSIYAOMILI.....................................................................................71

---

JAHON TRANSPORTTIZIMINING ASOSIY KRSATKICHLARI.................................. 72
Tarmoq ichidagi siljishlar va tendensiyalar............................................................. 76
Transport va Jahon xjaligi aloqalari.................................................................... 79
Horij davlatlarturi. Tipologiyaning mazmuni va ahamiyati......................................... 81
Turlashtirish krsatkichlari.................................................................................. 83
Davlat turlari...................................................................................................... 85
arbiy Yevropaning rivojlangan kichik davlatlari....................................................86
11.1. arbiy Yevropaning rtacha rivojlangan davlatlari........................................... 87
Mintaqaviy tafovutlar.......................................................................................... 87
arbiy Yevropa.................................................................................................87
GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI............................................................... 88
BUYUK BRITANIYA............................................................................................. 91
FRANSIYA RESPUBLIKASI................................................................................... 93
Rossiya Federatsiyasi........................................................................................ 96
ShimoliyAmerika.................................................................................................98
AMERIKAQSHMASHTATLARI (AQSh)............................................................... 99
KANADA......................................................................................................... 102
LotinAmerikasi................................................................................................. 104
Braziliya........................................................................................................... 104
MEKSIKA.......................................................................................................... 106
Osiyo.............................................................................................................. 108
MISRARAB RESPUBLIKASI............................................................................... 109
JANUBIYAFRIKARESPUBLIKASI (JAR)...............................................................111
Yaponiya.......................................................................................................... 113
XITOY XALQ RESPUBLIKASI.............................................................................. 115
Qozog’iston...................................................................................................... 118
Afrika............................................................................................................... 120
Avstraliya........................................................................................................ 120
VI BOB. Xizmatlar doirasi: postindustrial siljishlarning asosiy ynalishlari................ 121
Jahon xojaligining umumiy xususiyatlari va rivojlanishi jihatlari............................... 122
Sanoatning xalq xjaligidagi ahamiyati, uning rivojlanishi va joyiashishiga ta’sir
krsatuvchi omillar...................................................................................... 127
Jahon sanoati tarkibida yuz berayotgan asosiy o’zgarishlar..................................128
Jahonning asosiy sanoat tarmoqlari geografiyasi................................................ 128
II BLIM. INSONIYAT SMLIZATSIYASINING RIVOJIANISHIVAIJTIMOIY-
MAKROIQTISODIY DUNYONING SHAKLLANISHI............................................. 135
I BOB. Mintaqaviy sivilizatsiyalar genezisi va shakllanishi......................................135
Yer yuzida odamlaming paydo bo’lishi................................................................. 135
llk madaniyatlar................................................................................................. 138
Qulchilik saltanatlari...........................................................................................142
FEODALIMPERIYALAR VA DINLAR.................................................................... 148
IIIBUM.......................................................................................................... 158
I Bob. Iqtisodiy salohiyat tushunchasining mohiyati va tashkil qiluvchi elementlari.... 158
II Bob. Resurslar, ularning turlari va iqtisodiy salohiyatda tutgan o’mi......................160
III bob. zbekistonning geografik mi - iqtisodiy salohiyatining krsatkichi va
taraqqiyotining hamda halqaro aloqalar samaradorligining muhim omili...............163
IV Bob. zbekistonning hududiy salohiyati..........................................................167
V Bob. 0 ‘zbekistonning inson salohiyati.............................................................. 172
VI Bob. Tabiiy resurslar - 0 ’zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining muhim omili.............. 181
Mineral resurslar.............................................................................................. 181
Yer resurslari...................................................................................................188
I llova. Mustaqil zbekiston xalq xjaligining ravnaq topishida sanoatning rli........ 195
llllova...............................................................................................................206
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.................................................... 217

---

Iqtisodiy geografiya - ishlab chiqarishni joylashtirish qonuniyatlari ijtimoiy- 
tarixiy rivojlanish davrlarida geografik muhitda ishlab chiqarish kuchlarini zaro 
ta’siri va moslashuvini 
0
'rganuvchi fan. Shu jumladan, iqtisodiy geografiyaning 
predmeti, bir tomondan, jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari, ularning joylashishi, 
o’zaro aloqadorligi, ularning tarixiy rivojlanish davrlari, o’zaro ishlab chiqarish 
aloqalari, egalik xususiyatlari bilan bog liq bo lib, turli davrlarda zamon va 
makonda zgarishini, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish kuchlarining 
joylashgan geografik muhitini o’ziga xos xususiyatlarini oYganadi.
Yuqoridagilardan aniqlanishicha, iqtisodiy geografiya hozirgi kunda 
haqiqiyligicha qolmoqda. U faqatgina ishlab chiqarish kuchlarini ishlab 
chiqarishdagi jarayonini emas, balki geografik muhitdagi tabiiy resurslardan 
foydalanishni o’rganadi. Ta’kidlash joizki, iqtisodiy geografiya tabiat va jamiyat 
rtasidagi o’zaro bog’liq umumiy masalalar bilan bir qatorda turli tabiiy muhitning 
ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga ta ’sirini rganish ham muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Agar aholi geografiyasi rganilsa, unda nafaqat ishlab chiqarishda band 
aholi o’rganiladi, balki ishlab chiqarishga to’g’ridan-to’g’ri aloqasi bo’lmagan 
tillarning millat, elat, din va insonlarning turmush tarzi kabi inson hayotining 
tug’ilishdan boshlab limgacha bo’lgan jihatlarni rganadi.
Zamonaviy xo’jalik geografiyasini moliyaviy kapital, bozor xizmatlarisiz 
tushunish qiyin. Eng asosiy aholi va xo’jalik geografiyasidagi siljishlar turli xil 
miqyosdagi hududiy majmualami shakllanishi jamiyat hayotidagi zgarishlar 
mafkura, siyosat, falsafiy jihatlardagi moddiy, madaniy, tashkiliy aloqalar shunga 
olib keladiki, iqtisodiy geografiyaning boshqa ijtimoiy fanlar tarix, iqtisod, 
etnologiya, siyosatshunoslik fonlari bilan bevosita bog’liq.
Minglab yillar davomidagi tabiat bilan jamiyat rtasidagi munosabatni 
o’rganish tajribasi shuni krsaiadiki, ishlab chiqarish kuchlarini yuksalishida 
tabiatdan maksimal darajada foydalanish, XX asrning II yarmidan keyin tabiiy 
resurslardan xo jasizlarcha foydalanish natijasida hczirgi kunda jamiyatni asosiy 
muammosi tabiatni saqlab qolish va resurslarni iloji boricha tejashdan iborat.
Geografik qobiqda yuz berayotgan ijtimoiy elementlarning iqtisodiy-ijtimoiy 
qonuniyatlarini joylashtirish, ularning o’zaro aloqadorligi va mosligi ynalishlarini 
olib borish jarayonlarida hozirgi vaqtda yetarlicha o’zgarishlar ro’y berdi.
Jamiyat rivojlanishidan ijtimoiy formatsiya bosqichlari sha davrdan 
haqiqiy jamiyat mehnat taqsimoti bosqichlari bilan mos kelmagandi. Jamiyat 
xjaligi rivojlanishining agrar bosqichi 2 tadan ortiq formatsiyani - quldorlik, 
feodalizm, shuningdek, kapitalizmning manufaktura davrlarini o’z ichiga oladi. 
Faqatgina XVIII-XIX asrlar arafasida sanoatda ro’y bergan to’ntarish natijasida 
jahon rivojlanishi industrial davriga tdi, bu davrda texnika va ishlab chiqarish 
kuchlarining yangilanishi geografik mehnat taqsimoti yangi bosqichlarining

---