Jahon adabiyoti

---

1-mavzu. KIRISH. “JAHON ADABIYOTI” FANINING PREDMETI VA MAZMUNI 

Reja: 

1.

 

“Jahon adabiyoti” fanining ob’ekti, geografik miqyosi, davrlashtirilishi. 

2.

 

Fanning maqsad va vazifalari. 

3.

 

Jahon adabiyotining antik davri: Shumer, Misr, Hind, Xitoy, Yunon, 

Rim va turkiy tillar adabiyoti. 

4.

 

Jahon adabiyoti manbalariga tipologik, genetik, tarixiy-madaniy yondashuv. 

5.

 

Hududiy va milliy tarkib: Shumer-Bobil adabiyoti, Misr, Eron, Hind, 

Xitoy va Markaziy Osiyo adabiyoti. 

6.

 

Shumer adabiyoti jahon adabiyotining ibtidosi sifatida. 

7.

 

―Avesto‖ Markaziy Osiyo xalqlarining mushtarak yodgorli. 

 

 

Adabiyotlar ro’yxati: 

1.

 

“Jahon adabiyoti” jurnali. 1997-2018. // 

www.jahonadabiyoti.uz

 

2.

 

Normatova Sh. Jahon adabiyoti. Toshkent, Cho’lpon. 2008. 

3.

 

Saidov U. Sharq va G’arb madaniyatlari tutashgan manzillar. Toshkent. 

Yangi asr avlodi. 2009. 

4.

 

Komilov N. Tafakkur karvonlari. Toshkent, 1999. 

5.

 

Quronov D., Rahmonov B. G’arb adabiy-tanqidiy tafakkuri tarixi 

ocherklari. Toshkent, 2008. 

6.

 

Rahmonov N. O’zbek adabiyotini davrlashtirish masalalari. Toshkent, 

―Mumtoz so’z‖, 2010. 

7.

 

Sirojiddinov Sh. O’zbek adabiyotining falsafiy sarchashmalari. Toshkent, 2013. 

8.

 

Abdurahmonov A. Turkiy adabiyotning qadimiy qatlamlari. // 

www.kh-

davron.uz

 

9.

 

Qayumov A. Qadimiyat obidalari. Toshkent, 1989. 

 

 

Jahon adabiyoti tarixi fanini o’rganishdan asosiy maqsad–yer yuzidagi 

katta-  kichik  xalq,  millat,  elatlardan  yetishib  chiqib,  yuksak  mahorat  bilan 

asar yaratgan adabiyot kishilarining ijodini tahlil qilish, yutuqlarini belgilab 

berish, ma’lum bir xududdagi adabiyotlar o’rtasidagi mushtaraklikni aniqlab, 

jahon  adabiyotida  ro’y  berayotgan  umumiy  va  xususiy  o’zgarishlarni  qayd 

qilishdir.  Ayni  vaqtda  ana  shu  o’zgarishlar  asosida  umumadabiyotning 

qonun-qoidalarini  keltirib  chiqarishga,  uning  taraqqiyot  tendensiyalarini 

belgilab olishga ham yordam berishdir. 

Biz  ushbu  fanni  o’rganish  jarayonida  jahondagi  turli  xalqlarning 

adabiyoti, san’ati bilan tanishamiz, ulardan yetishib chiqqan yozuvchi, shoir 

va dramaturglar asarlarini tahlil qilish bilan jahon sivilizatsiyasining tarixi va 

---

taraqqiyot bosqichlari bilan ham tanishamiz. 

Ushbu fanning  vazifasi ham  ana shular  bilan  belgilanadi va  biz  fanni 

o’zlashtirish  jarayonida  Yevroosiyo,  Afrika,  Amerika  va  boshqa  hududlar 

adabiyotining eng sara namunalarini o’qib tahlil qilib boramiz. 

«Jahon adabiyoti tarixi» fani umumadabiyotni o’rganishni ma’lum bir 

tizimga  solish  uchun,  avvalo,  uni  hududlarga  asoslangan  holda  bo’lib 

chiqadi. Bunday xududiy bo’linish quyidagichadir: 

1.

 

 Sharq  adabiyoti:  hindixitoy  xalqlari  adabiyoti,  yapon  adabiyoti, 

avstraliya,  zellandiya  va  okeaniya  xalqlari  adabiyoti,  O’rta  Osiyo  va 

Qozog’iston xalqlari adabiyoti, kavkaz xalqlari adabiyoti. 

2.

 

G’arb adabiyoti: yevropa xalqlari adabiyoti, Skandinaviya xalqlari 

adabiyoti. 

3.

 

Afrika xalqlari adabiyoti. 

4.

 

Arab xalqlari adabiyoti. 

5.

 

Amerika xalqlari adabiyoti. 

Ushbu  hududiy  bo’linishlar  o’sha  xalqlarning  o’rnashgan  joyi,  etnik 

yaqinligi,  ijtimoiy-siyosiy,  madaniy  taraqqiyot  bosqichlaridagi  rivojning 

yaqinligi bilan belgilanadi. Bu bo’linishlar o’z navbatida yana kichik-kichik 

qismlarga bo’linib boradiki, bu masala keyingi mavzularda hal qilib boriladi. 

Masalan,  O’rta  Osiyo  va  Qozog’iston  xalqlari  adabiyoti:  o’zbek  adabiyoti, 

qirg’iz adabiyoti, qozoq adabiyoti, tojik adabiyoti, qoraqalpoq adabiyotidan 

iborat.  Hududiy  bo’linishning  ilmiy  afzalligi  shundaki,  har  bir  o’kuvchi 

jahon xalqlari adabiyotini o’rganar ekan, turli-tuman adabiyotni bir-biri bilan 

adashtirib yubormaydi, ularni bir-biriga qiyoslay oladi. Har bir katta xududiy 

adabiyotning o’ziga xos tomonlarini o’zlashtira oladi. 

Ushbu soha o’ta keng, o’rganilishi kerak bo’lgan adabiyotlar ko’pligi 

sababli  jahon  adabiyotini  taraqqiyot  bosqichlariga  ham  bo’lib  chiqishga 

to’g’ri  keladi. Chunki  tarixiy  jarayonlar,  tuzumlar  adabiyotga  ham  kuchli 

ta’sir ko’rsatmasdan qolmaydi, albatta. 

Jahon  adabiyotining  tarixiy  taraqqiyoti  eng  avvalo  quyidagi  katta 

davrlardan iborat: 

1.

 

Antik  adabiyot.  Bu  davr  adabiyoti  eramizdan  avvalgi 

yillardan  to  yangi  eraning boshlarigacha bo’lgan badiiy asarlarni o’z ichiga 

oladi. Masalan, qadimgi yunon adabiyoti. 

2.

 

Yangi  davr  adabiyoti.  Bu  davr  adabiyoti  esa,  eramizning 

birinchi  asridan  boshlab,  to  XIII-XV  asrlargacha  bo’lgan  adabiy  hayotni 

qamrab  oladi. 

3.

 

O’rta  asrlar  adabiyoti.  Bu  davr  adabiyoti  XVII  asrdan  XIX 

---

asrning  oxirigacha  bo’lgan  davrda  yaratilgan  jahon  adabiyoti  namunalarini 

o’z ichiga oladi. 

4.

 

Zamonaviy  davr  adabiyoti.  Bu  adabiyot  XX  asr  boshlaridan 

to  shu  kungacha  bo’lgan  jahon  xalqlari  adabiyotining  eng  yaxshi 

namunalarini o’zida jamlagan. 

Ushbu  katta  davrlar  ham  o’z  navbatida  yana  yangi  bosqichlardan 

iborat bo’lib, unda ikki xil manzarani ko’ramiz: umumjahon adabiyotiga xos 

taraqqiyot  bosqichlari,  alohida  olingan  millat  adabiyotining  taraqqiyot 

bosqichlari. 

Antik davr adabiyotining hududi eramizdan avvalgi ming  yilliklardan 

boshlanib  to  era  boshiga  qadar  davom  etgan.  Antik  davr  adabiyotining 

yuksak  taraqqiyoti  qadim  yunon  adabiyoti  va  san’ati  bilan  bog’liq.  Chunki 

davlatning  qaror  topishi,  turli  urushlar  tufayli  uning  kengayib    va    boyib  

borishi    yunon  ijtimoiy  ongiga  kuchli  ta’sir  qildi.  Natijada  adabiyot, 

haykaltaroshlik,  rassomlik,  musiqa,  teatr  kabi  san’at  turlari  boshqa 

joydagiga nisbatan bu yerda kuchli taraqqiy topdi. 

Yangi  davr  adabiyoti  eramizning birinchi yuz  yilliklaridan boshlanib, 

to XV asrga qadar davom etgan. Bu davrda endi Sharq adabiyotida katta bir 

ko’tarilish–  uyg’onish  davrini  ko’ramiz.  Eng  noyob  asarlar«Avesto», 

«Qutadg’u bilig», «Devonu lug’otit turk», «Hibbat-ul haqoyiq», Navoiy ijodi 

ana shu davr mevasidir. Bu asarlar o’z navbatida jahon adabiyotiga juda katta 

ta’sir ko’rsatadi: unga tasavvuf falsafasini olib kirdi, «inson adabiyotning eng 

chuqur  o’rganishi  kerak  bo’lgan  perdmetidir»  degan  qoidani  ham  ana  shu 

adabiyot olib kirdi. 

O’rta  asrlar  adabiyoti  asosan  XVII-XIX  asrlar  bilan(shartli  ravishda) 

belgilanib,  bu  davr  yevropa  adabiyotining  o’ta  tez  yuksalishi  bilan 

belgilanadi. Chunki XVI asrlardan boshlab yevropada avval sanoat, keyinroq 

esa  texnika  tezkorlik  bilan  rivojlandi.  yevropa  mamlakatlari  dengiz  yo’li 

bilan  juda  ko’p  joylarni  mustamlakaga  aylantirdilar.  Natijada  iqtisodiy 

daromad ijtimoiy ong taraqqiyotiga ta’sir qildi. Aynan shu davrdan boshlab 

Amerika  adabiyoti  davriga  kelib  endi  adabiyotlar  taraqqiyot  bosqichlari 

ma’lum bir tartibda, deyarli bir xil rivojga tushdi. Chunki jahon mamlakatlari 

o’rtasidagi iqtisodiy, texnikaviy hamkorliklar madaniyatni, xususan,  adabiyotni 

ham bir chiziqqa olib keladi. 

 

Adabiyotning  o’zini  anglash  ehtiyoji  uning  o’ziga  egiz  tug’ilgan,  desak, 

aslo  mubolag’a  bo’lmaydi.  Negaki,  badiiy  ijod  tabiati,  adabiyotning  mohiyati 

va vazifalari haqidagi o’y-mulohazalar bizgacha yetib kelgan eng ko’hna yozma 

manbalarda  ham  uchraydi.  Shuni  ham  qayd  etish  lozimki,  ko’hna  yozma 

---

manbalar  orasida  ilmiy  muomalada  kengroq  ommalashgani  va  chuqurroq 

o’rganilgani  qadimgi  yunon-rim  yozma  yodgorliklaridir.  Shu  bois  ham 

qadimiyat  haqida  so’z  ketganda  ko’proq  shu  manbalarga tayaniladi. Holbuki, 

qadim Shumer yoki Misr, Xitoy yoki Hind madaniyati ahamiyati jihatidan aslo 

kam  emas,  biroq  yuqoridagi  sabablarga  ko’ra  ularni  istifoda  etish  hozircha 

qiyinroq.  Masalaning  yana  bir  jihatini  ham  e’tiborda  tutmoq  zarur:  aslida, 

agar  folklorning  yozma  adabiyotdan  qadimiyligini  e’tiborga  olsak,  adabiyot 

haqidagi  qarashlarning  ildizlari  xalq  og’zaki  ijodidan  suv  ichishi  tayin.  Biroq 

bu  haqiqatni  e’tirof  etgan  holda,  xalq  og’zaki  ijodi  namunalarining  yozuvda 

muhrlanishi  keyingi davrlarda amalga oshgani, bunga qadar ularning qadimiy 

matni saqlanmaganini hisobga olib, yana yozma manbalarga qaytishga majbur 

bo’lamiz. 

Turkiy  xalqlar  og’zaki  ijodi  bilan  miloddan  avvalgi  2800  yillarda 

yashagan  Gilgamishxon va uning sharafiga sopol lavhalarda bitilgan dostonlar 

davrining  ma’lum  jihatdan  o’xshashlik  tomonlari  bor.  O’tgan  asrning  40  – 

yillarida  ingliz  arxeologi  Leyard  Ossuriya  poytaxti  Nineviya  xarobalarini 

o’rgana  boshladi.  Tekshirish  natijasida  Ossuriya  podshosi  Ashshurbanipal 

saroyi  qoldiqlaridan  mixxat  belgilari  bilan  qoplangan 20  ming  sopol kitobga 

ega bo’lgan kutubxona qo’lga kiritildi. 

Ashshurbanipal Ossuriyaning eng ilmsevar, ma’rifatparvar shohlaridan 

biridir. Uning shohlik davri (miloddan avvalgi 669-630 yillar) jahonda kimmer 

hamda  skiflar  katta mavqyeni egallagan vaqtga to’g’ri keladi. Ashshurbanipal 

davlatni mustahkamlash  uchun o’z mamlakati atrofidagi Misr, Bobil, Urartu, 

Lidiya kabi mamlakatlar bilan ittifoq tuzgan. Lekin  Shimol tomondan kimmer 

va  skif  qavmlarining  Kichik  Osiyo  tomon  yurish  qilishlari  Ashshurbanipalni 

tashvishga sola boshlaydi. Ossuriya shohi Lidiya davlatidan ham xavfsirar edi. 

Kichik  Osiyoning  keng  dalalarida  hukmronligini  o’tkazib,  Egey  va  O’rta 

dengizga  chiqishga  urinayotgan  kimmeriylar  Lidiya  davlatining  kuchi 

zaiflashishiga  sabab  bo’ldi.  Bu  esa  bir  muncha  vaqt  Ashshurbanipal  o’z 

mavqyeini saqlab turishiga yordam berdi. 

Ashshurbanipal  podsholigining  so’nggi  yillarida  Kichik  Osiyoga 

kimmeriylar orqasidan skiflar bostirib kelishdi. Ular dastlab Suriya va Falastin 

mamlakatlarini ishg’ol etishib, Ossuriya va Misr chegaralariga yetib keladilar. 

Sais  davlatining  hukmdori  Psammetik  skiflarga  sovg’a  berib,  jon  saqlaydi. 

Barcha jabrni Ossuriya davlati  tortadi. 612- yilda Midiya podshosi Kayxisrav va 

Bobil hukmdori Nabupalasar kelishgan holda Ossuriyaga hujum qilishadi. Ular 

mamlakat  poytaxti  Nineviyani  ishg’ol  qilishib,  shoh  saroyiga  o’t  qo’yadilar. 

Ashshurbanipal  asos  solgan  kutubxona  vayron  etilib,  sopol  kitoblar 

parchalanadi,  lekin  yong’indan  zarar  ko’rmaydi.  Ingliz  arxeologi  Leyard  ikki 

yarim  ming  yil  yer  ostida  yotib  chirimagan  sopol  kitoblarni  qo’lga 

kiritmaganida, ehtimol, biz jahon madaniyatining nodir xazinasidan balki hali 

bahramand bo’lmas edik. 

Midiyalik  va  bobillik  johillar  tomonidan  yondirilgan  kutubxona 

---

xazinasida  qadimgi  ajdodlarimiz  yaratgan  adabiy  yodgorliklar  borligini  tan 

olish  g’oyat  faxrlanarlidir.  Bu  sopol kitoblar eramizdan oldingi 2000 yillarda 

so’zlashuvdan qolgan shumer (sumer) tilida bitilgan deb hisoblanadi. Amerikalik 

shumershunos  S.N.Kramerning  isbotlashicha,  shumeriylar  yaratgan  adabiy 

syujetlar  va  ilmiy  kashfiyotlarni  boshqa  xalqlar,  jumladan,  bobilliklar 

o’zlashtirganlar. Shumeriylar Messopatamiyada – Dajla va Frot (turkiylar buni 

O’kuz deb atashgan) daryosi oralig’ida yashashgan. 

Ashshurbanipal  kutubxonasidan  topilgan  sopol  kitoblar  orasidan  ikki 

daryo  oralig’i  —  Messopatamiyaning  ulug’  tarixiy  –  afsonaviy  qahramoni 

Gilgamish  haqidagi  she’rlar turkumi ham uchraydi. Bu she’rlarni keyinchalik 

akkadlar o’zlashtirib olishgan  va  o’z  tillarida  12  qismdan  iborat  tugal  doston 

yaratishgan.  Shumer  tilidagi  sopol  kitoblar  topilgunga  qadar  bu  doston 

akkadlarning  adabiy  merosi  sifatida  mashhur  bo’lgan.  Zotan,  doston 

ijodkorlari  shumerlardan  yetib  kelgan  adabiy  parchalarni  ma’lum bir tizimga 

solishgan,  qahramonlarning  asl nomlarini  o’z tillari va urf-odatlariga  moslab

 

o’zlashtirishgan,  qo’shimcha  voqyealar 

kiritishgan.  Akkadlar 

dostoni 

«Gilgamish»  deb 

atalgan.  Qadimshunoslar  bu 

asarning 

mukammaligini  asos  qilishib,  ko’proq  akkad  shakllariga  murojaat  etishgan. 

Chunonchi,  shumer  va  akkadshunos  I.M.Dyakonov  ham  dostonni  rus  tiliga 

akkadchadan tarjima qilgan. 

Shumer  tilidagi  sopol  hujjatlar  doston  qahramoni  tarixiy  shaxs 

bo’lganligini  ko’rsatadi.  I.M.Dyakonov  ma’lumot  berishicha,  miloddan  avvalgi 

XXVII asr yozuvlarida  Bilgames yoki Belgemes shaklidagi shumer xudolarining 

nomlari uchraydi. 2800-2700  yillarda esa  Unug  shahrining  qoxini  va  qo’shin 

boshlig’i  Gilgamish  (yoki  Bilgames)  bo’lgan.  Bu  shaharning  nomi  qadimgi 

yahudiy  tilida  Erex,  akkadlarda  Uruk,  yunonlarda  Orxoy,  hozirda  esa  Varka 

nomi bilan aytilgan. Arxeologlar Unug shahri tarixda bo’lgan va qalin devorlar 

bilan ko’tarilganligini isbotlashgan.