Jahon adabiyoti tarixi

Elitar (xos) san'at tushunchasining mohiyati shundan iboratki, modern adabiyot hamma uchun, ayniqsa, omma uchun mo‘ljallangan bo‘lmay, uni tushunishga qodir ozsonli o‘quvchilar darajasi hisobga olinib yaratiladi. Chunonchi, asarlari modernchilarning falsafiy poydevorlaridan biri bo‘lib xizmat qilgan olmon faylasufi F. Nitsshe o‘zining “Zardusht tavallosi” kitobiga “Hamma uchun mo‘ljalanmagan kitob” deb yozib qo‘ygan edi.
San'at san'at uchun. Bu fraza ilk bor 1933 yilda Fransiyada paydo bo‘ldi. San'at san'at uchun konsepsiyasi asarning mazmuniga emas, shakliga e'tibor qaratdi, estetik jihatdan go‘zal bo‘lishini yoqlab chiqdi. Realizm va uning prinsiplarini inkor qildi, sof san'at g‘oyasni ilohiylashtirdi. Go‘zallikni reallikdan tashqarida, deb biladi. XIX asr oxiriga kelib, bu konsepsiya inqirozga yuz tutdi. Lekin uning estetizm prinsiplari formal maktabning rivojiga ta'sir qildi.
Ekspressionizm (fr. ifodalash). XX asr birinchi choragida nemis adabiyotida shakllanib, so‘ng boshqa milliy adabiyotlarga tarqalgan adabiy yo‘nalish bo‘lib, u adabiyot va san'atda ob'ektiv voqyelik emas, balki ijodkor meni ustivor bo‘lishi kerak, degan g‘oyani ilgari suradi. U voqyelikni tasvirlash emas, ijodkor menini, qalbini ifodalash muhim deb biladi. Yo‘nalish nomi ham shu yerdan kelib chiqqan. Ifodani tasvirdan, intuitsiyani mantiqdan ustun deb qaraydi.
Dadaizm (fr. “dada” – yog‘ochdan ishlangan o‘yinchoq ot, ko‘chma ma'noda – bolalarga xos betartib nutq) birinchi jahon urushi vaqtida urushga qarshi isyon kayfiyatidan yevropada paydo bo‘lgan avangardistik oqim. Dadaizm mavjud tartibotni absurd deb bildi va hamma narsani inkor qildi. An'analarga nigilistik munosabatda bo‘lib, isyonkorlikni bayroq qilib olganlar. Adabiyotda ma'nosiz so‘z va tovushlarni ishlatish, tasviriy san'atda esa narsalarni ma'nosiz tarzda birga chizish kabilar bo‘lgan. Haqiqiy adabiyot ijtimoiylikdan xoli bo‘ladi, degan aqidani ilgari surganlar.
Antiromán (fr. Antiroman) — shartli istiloh bo‘lib, “yangi roman” istilohi bilan bir qatorda ishlatiladi. XX asr o‘rtalaridagi fransuz modernizmi nasriga nisbatan ham qo‘llaniladi. Ilk bor termin 1633 yildada Shard Sorelning “Ekstravagant Berger” romanining qo‘shimcha nomi sifatida ishlatilgan. 1948 yilda J. P. Sartr tomonidan qayta iste'molga kiritilgan.
Bunda roman janrining klassik elementlaridan voz kechiladi. Mas., izchil syujetdan, qahramonlar obrazlaridagi butunlikdan. Konformizm va begonalashuv bilan bog‘liq alohida situatsiyalarni tahlil qiladi. Vaqt me'yorlariga rioya qilinmaydi, tilda yangilikka e'tibor qaratiladi, chunonchi, punktuatsiya, grammatika va h.z.larda erkin harakat qilinadi. Aloqasi bo‘lmagan rasmlar matnga kirib qoladi, sahifalar bo‘sh tashlab ketiladi va h.k...
Antiromanga misol sifatida V.V.Nabokov “Rangsiz olov” deb nomlangan 999 misradan iborat dostonini keltirish mumkin. Doston ko‘plab adabiy allyuziyalar bilan to‘ldirilgan. Yoki Xulio Kortasarning “Mumtozlik o‘yini” romani alohida strukturasi bilan ajralib turadi. Muallif so‘zboshisida kitobda “ko‘p kitob” borligi bayon qilinadi. Ya'ni kamida ikki xil o‘qish kerakligi uqtiriladi. Birinchisi oddiy o‘qish bo‘lib, bunga romanning ikki dastlabki qismi kiradi: “U tomondan” va “Bu tomondan”. Ikkinchisi, maxsus o‘qish hisoblanib, bunda yana qo‘shimcha ravishda romanning “Narigi tomonlardan” deyilgan qismlarni o‘qish tavsiya etiladi.