Jahon adabiyoti tarixi

Tarqal yolg‘onu yashiq, g‘iybatlarning to‘dasi.
Nurin sochib maftunkor nafisu shahlo ko‘zlar,
Sarxush etadi meni sevgining ilk bo‘sasi.
Hayol tasavvurga asir qofiyabozlar,
yetar chuchmal tuyg‘ular va ohanglar chashmasi.
Sovuq sonetlaringiz – bachkana ehtiroslar,
Sizga tanishmas jonbaxsh sevgining ilk bo‘sasi.
«Sevgining ilk bo‘sasi» she'ridan olingan ushbu parchada lirik qahramon jamiyatning illatlarini tanqid ostiga oladi. Bachkana extiroslardan holi bo‘lgan porloq tuyg‘ular jarchisiga aylanadi. Yoki «Bosh suyakdan qilingan kosadagi yozuv» she'ridagi ushbu satrlar inson umrining o‘tkinchiligi haqidagi falsafiy fikrlarni ifodalashga intiladi:
Qo‘rqma: men oddiy suyakman, xolos,
So‘ngan qalbimni eslab, qilma xumori.
Endi bu kosadan chiqolmas paqqos
U tirik boshlarning shum kirdikori.
Men senday yashadim, sevdim va ichdim,
Endi-chi, jonsizman, to‘ldirib may quy!
Mastlik jinniliging ranjitmas, kechdim,
Qurtlar chaynagandan shu menga ma'qul.
Xullas, Bayron she'riyati mavzu jihatdan g‘oyat rang-barang. Unda mavjud tartiblarga qarshi isyonkorlik ruhi kuchli bo‘lib, davrning shiddatkor voqeligining o‘zida mujassamlashtiradi.
O‘zidan keyingi jahon adabiyotiga kuchli tasir ko‘rsatgan Bayron o‘zbek xalqi orasida ham mashxur . uning qator she'r va dostonlari Hamid Olimjon, Shukrullo, Jumaniyoz Jabborov, Muhammad Ali, Maqsud Shayxzoda, Rauf Parfi, Abdulla Sher, Sulaymon Rahmon tomonidan o‘zbek tiliga o‘girilgan.
Valter Skott (1771-1832) tarixiy roman otasi sifatida yevropa romantizm adabiyotida muhim o‘rin tutadi. Shotlandiyada tug‘ilib voyaga yetgan bo‘lajak yozuvchi Makfersonning “Ossian qo‘shiqlari” ta'sirida halqning qadimiy rivoyat va balladalarini to‘plash va qayta ishlash bilan shug‘ullangan: Keyinchalik o‘zi ham balladalar yoza boshlagan.
1805 yilda nashr etilgan “So‘nggi menestrel qo‘shig‘i” liro-epik dostoni uning nomini mashhur qildi.
XVI-XVII asr Shotlandiya tarixiga oid mazkur asardan so‘ng “Marmion” (1808), “Ko‘l parisi” (1810), dostonlari paydo bo‘ldi. “Ko‘l parisi” da Shotlandiya tabiati manzaralari mahorat bilan tasvirlanadi. Ana shu asar tasvirida Shotlandiyaning go‘zal manzaralarini tomosha qilish uchun keladigan sayyohlar soni keskin oshadi. Bundan keyingi dostonlari u qadar shuhrat qozonmay di. Chunki bu davrda ingliz she'riyatiga noyob iste'dod – Bayron kirib kelgan edi.
1814-yili adabiyotdagi birinchi tarixiy roman “Ueverli” paydo bo‘ldi. Nashrdan so‘ng katta qiziqishga sabab bo‘lgan asar muallifi 1827-yilgacha kitobxonlar uchun noma'lum (roman “Ueverli muallifi” degan taxallus bilan chop etilgan edi) bo‘lib qoladi.
V.Skott tarixiy jarayonlarni emas, kitobxon uchun qiziq va dolzarb bo‘lgan davr va voqealarni tasvirlashni maqsad qilib qo‘yadi. Yozuvchining muhim badiiy kashfiyoti qahramon taqdirini tasvirlanayotgan davr xususiyatlari bilan uyg‘un xolda tasvirlagani bilan belgilanadi. Asar so‘ngso‘zida muallif asosiy maqsadi “Vatanimizda yo‘qolib borayotgan ahloqiy qadriyatlarni aks ettirish bo‘lganligini ta'kidlaydi. Shotlandiya tarixi mavzusi “Puritanlar” (1816), “Rob Roy” (1818) romanlarida ham davom etirildi”.
1820-yili “Ayvengo” romani paydo bo‘ladi. O‘z davrida katta muvafaqqiyat qozongan asar hozirgacha V.Skottning eng ko‘p o‘qiladigan romani hisoblanadi. Asarda Angliyaning XII asrdagi tarixiga murojaat qilingan. Romanning 1930-yilgi nashrga yozilgan kirish so‘zini adabiyotda tarixiylikning mohiyati bo‘yicha yozuvchining dasturi sifatida qabul qilish mumkin.
Asardagi asosiy voqeyalar –norman va sakslar o‘rtasidagi to‘qnashuvlar fonida Ravekka, Ayvengo, Robin Gud singari eng yaxshi insoniy fazilatlar sohibi bo‘lgan qahramonlar tasviriga keng o‘rin ajratilgan. Asarda nafaqat tarixiy-qahramonlik muxitini aks ettirish, balki muhabbat, ezgulik, sadoqat, fidoyilik singari azaliy, hech qachon eskirmaydigan insoniy fazilatlarni yoritib berish muhimdir.
San'at asari mavzusi sifati tarixga XVIII asr oxirida predromantik oqim vakillari murojaat etganlar. Ular asosan o‘rta asrlar tarixiga murojaat qilganlar. Romantiklar ana shu davrni sirli va jozibador muhit sifatida ma'rifatparvarlarning “aqlga muvofiq” jamiyatiga qarshi qo‘yadilar. Romantiklar V.Skottgacha tarixni mufassal yoritishga urinmaganlar, o‘tmish hozirgi davr haqidagi g‘oya va mulohazalarni bayon etish uchun fon vazifasini o‘tagan edi. Shuning uchun ham tarixiy ziddiyatlarni tasvirlash birinchi navbatdagi vazifa sifatida ko‘rilmagan. V.Skott Shekspirning tarixiy xronikalaridan o‘rgangan holda muallif o‘tmish va hozirgi kunni bog‘lovchi zanjir bo‘lishi lozimligini ta'kidlaydi.
Shotland yozuvchisining tarixiy romanlari adabiyotda xodisa bo‘lib qolmay, uning tarixida yangi sahifani ham ochdi. V.Skott ta'sirida XIX asr davomida tarixiy roman janri taraqqiy etdi. Uning ijodiy tajribasidan foydalangan izdoshlari orasida V.Gyugo, A.de Myusse singari romantizm vakillaridan tashqari F.Stendal, O.de Balzak, P.Merime, Ch.Dikkens, U.Tekkerey singari realizm namoyandalari ham bor. V.Skott ijodi Rossiyada tarixiy nasrning shakllanishida (A.S.Pushkinning “Kapitan qizi”, N.V.Gogolning “Taras Bulba asarlari”) muhim o‘rin tutgan.