|
Na bulut silkitmay oltin par, Tong otmasdan burun turardi. (U.) chizmasi:
-may, burun,
Qor yoqqaniga qaramay, qittiq sovuq bo’lsa ham, qishloqqa jo’nab ketgan. (S.Zun.) chizmasi:
-ga qaramay, -sa ham,
Mazmun jihatidan har xil bo’lgan birdan ortiq ergash gaplar bosh gapga alohida-alohida bog’lanib, birgalik ergashuvni tashkil qiladi. Bunday ergash gaplar uyushmagan sanaladi: Dastlabki vaqtlarda yordam bersangiz, ishlar yurishib ketgandan keyin, uncha og’irligim tushmas. (A.Q.) chizmasi:
-sangiz, -gandan keyin,
Soat ikki bo’lganda, boshi og’rib, kitobni yopdi : -ganda, -b,
Kalilaning do’stiga rahmi kelib, kech kirishi bilan do’stining oldiga keldi. ("K.D.") chizmasi:
-ib, -ishi bilan,
Ergash gaplar bosh gapdan oldin ham, keyin ham kelib, birgalik ergashishni tashkil qilishi mumkin: Agar bir odam bu ishdan xabar topsa, bo’lgan voqea shohning qo’log’iga borib yetsa, bizning birodar-ligimiz shunday buziladiki, uni hech qanday mol va davlat bilan tiklab bo’lmaydi va bu keyingi avlodlarga isnod bo’lib qoladi. ("K.D.") chizmasi:
-sa, -sa, -ki, va
Birdan ortiq ergash gaplarning biri ikkinchisiga ikkinchisi uchinchi-siga tobelanib, keyin bosh gapga bog’lanishidan hosil bo’lgan gaplar ketma-ket ergashish yo’li bilan tuzilgan murakkab qo’shma gap deyiladi. Bunday bog’lanishda bosh gap, oldidagi ergash gap birinchi darajali, undan oldingisi ikkinchi darajali va hokazo deb nomlanib, ma'lum zanjirni tashkil qiladi. Bunday qo’shma gaplarda bir ergash gap ba'zan boshqasini o’ziga tobe qilib, ham ergash gap, ham nisbiy bosh gap rolini bajarib, asosiy bosh gapga birikadi. Masalan, Fil xartumini suvga solish bilan, suv chayqalib, oy qalqiy boshladi ("K.D".) gapida fil xartu-mini suvga solish bilan gapi bosh gapga (oy qalqiy boshladi) bog’lan-maydi, chunki oyning qalqishi suvning chayqalishi bilan bog’liq. Demak, birinchi ergash gap ikkinchi ergash gapga, ikkinchi ergash gap bosh gapga bog’langan (ketma-ket usul). Misollar: Chigit ekilgandan keyin, unib chiqqan har bir tup g’o’za alohida parvarish qilinmasa, uning usish sur'ati pasayib ketadi. (gazeta) chizmasi:
-gandan keyin, -sa,
Ma'ruzachi gapini tugatgach, Saida zalga murojaat qilib, savollar bormi deganida, birdaniga bir necha qo’l kutarildi. (A.Q.) chizmasi:
-gach, -ib, -ganda,
Sahro shunday olamki, ishchi qo’llar bo’lsa, hamma narsa bor, ishchi qo’llar bo’lmasa, hech narsa yo’q. (Asq.M.) chizmasi:
-ki, -sa, -sa,
Kechasi shunday sovuq bo’ldiki, ertalab yer muzlab, ko’cha harakati og’irlashib qoldi. ("F.T.") chizmasi:
-ki, -b,
Hasad shunday o’tdirki, agar u tutasa, ho’lu quruq birday yonadi. (“K.D.”) chizmasi:
-ki, -sa,
Ba'zan ergashish yo’li bilan tuzilgan murakkab qo’shma gaplarning komponentlari ham birgalik, ham ketma-ket ergashish yo’li bilan bosh gapga birikadi: (1) Yozning kuchi ketib, (2) havo biroz salqinlagan bo’lsa ham, (3) shamolsiz kunlarda quyosh tik kelgach, (4) hali kishining boshidan olov quygan kabi kuydirar edi (O.) gapida birinchi ergash gap ikkinchi ergash gapga bog’lanib, har ikkisi bosh gapga ketma-ket ergashish yo’li bilan birikkan, uchinchi ergash gap bosh gapga bevosita bog’langan. Bosh gapga nisbatan ikkinchi va uchinchi gaplarning munosabati birgalik ergashish, birinchi va ikkinchi gaplarnnig munosa-bati ketma-ket ergashish bo’ladi. Chizmasi:
1 2 4
3
Ammo tong xira yorishib, yaqindagi daraxtlarning qorasi qish qorong’iligi orasidan sal ko’ringan hamon, yigit, xuddi birov turtgandek, birdan uyg’ondi. (A.Q.) chizmasi:
1 2 4
3
Ergashish yo’li bilan tuzilgan murakkab qo’shma gap komponent- larini biriktiruvchi vositalarning qo’llanishida quyidagi xususiyatlar kuzatiladi:
1) Mazmunan bir xil bo’lgan – bir turdagi ergash gaplar bosh gapga fe'l shakllari yordamida bog’lansa, har bir komponent o’z bog’lovchisiga ega bo’ladi: -sa, ...-sa, ...-sa; ...-ib; ...-sa ham, ...-sa ham; ...-ganda, ...-ganda kabi.
2) Mazmunan bir xil bo’lgan birdan ortiq ergash gaplar yordamchi so’zlar bilan bosh gapga biriksa, biriktiruvchilar har bir komponentda takrorlanmasligi, oxirgi komponentga kelib, hamma gaplar uchun yalpi bog’lovchi vazifasida qo’llanilishi mumkin: Kimki birovga quduq qazisa, o’zi yiqiladi, yaxshilik hech vaqt unutilmaydi, yomonlik esa jazosiz qolmaydi deb bekorga aytmaganlar. (“K.D.”) chizmasi:
deb,
Do'stlaringiz bilan baham: |
