Жаббаров, Юсупов

Nazorat savollari va topshiriqlar. 
 
1.  To’qin deb nimaga aytiladi? 
2.  Ko’ndalang va bo’ylama to’lqinlarni tushintiring. 
3.  To’lqinlarning tarqalish tezligi nimalarga bog’liq? 
4.  To’lqin uzunligi deb nimaga aytiladi? 
5.  To’lqin fronti nima? 
6.  Yassi va sferik to’lqinlar deb nimaga aytiladi? 
 
 

---

70 
 
§19. TO’LQIN TENGLAMASI 
 
Reja:  
1.  To’lqin va uning  asosiy parametlari. 
2.  Siljishni aniqlash usuli. 
3.  To’lqin tenglamasi. 
4.  Siljishni masofaga bog’liqlik grafigi. 
 
Tayanch iboralar: Siljish, koordinata, masofa, amplituda, davr, uzunlik, tezlik, faza. 
 
               Tebranishlar  manbaidan  vaqt  t  ning  istalgan  qiymatida  r  masofada 
joylashgan  tebranuvchi  nuqtaning  vaziyati  to’lqin  tenglamasi  orqali  aniqlanadi.  Bu 
tenglamani hosil qilish uchun quyida 54-rasmni qaraymiz. 
 
 
54-rasm 
 
S nuqta tebranishlar  manbai bo’lsin. Agar manbaning tebranishlari garmonik bo’lsa, 
u holda bu tebranishlar uchun tenglama quyidagi ko’rinishda yoziladi: 
 
                                     
                                      (173) 
 
Bu  yerda  t-S  nuqtaning  tebranishlari  boshlangandan  hisoblangan  vaqt,  τ  vaqtdan 
so’ng  tebranishlar    B  nuqtaga  yetib  keladi.  Agar  energiya  faqat  bir  yo’nalishda  va 
isrofsiz  tarqalayotgan  bo’lsa,  u  vaqtda  tebranishlar  amplitudasi  va  chastotasi 
manbanikiga teng bo’ladi va tebranishlar tenglamasi quyidagicha bo’ladi. 
 
                                     
                                   (174) 
 
Bu  yerda   t
1
-B  nuqta tebranishlari boshlangan  vaqtdan  hisoblangan  vaqt.  Boshqacha 
aytganda, agar  S nuqta  t vaqt tebranayotgan bo’lsa, B nuqta esa endi faqat  t
1
=(t-τ) 
sekund  tebranayotgan  bo’ladi.  Agar  υ-to’lqinning  tarqalish  tezligi  bo’lsa,  u  holda 


r

. U vaqtda  B nuqtaning  tebranish tenglamasi quyidagi ko’rinishda yoziladi: 
 
        
                  (175) 
 




T
 bo’lgani uchun      
                                  
)
(
2
sin


r
T
t
A
X


                                   (176) 

---

71 
 
 
Bu  ifoda  har  qanday  nuqtaning  vaqtning  istalgan  qiymatidagi  siljishini  aniqlashga 
imkon beradi va to’lqin tenglamasi deyiladi. To’lqin jarayonda qatnashayotgan muhit 
zarrachasi    X  siljishining  tebranish  manbaidan  shu  nuqtagacha  bo’lgan  r  masofaga 
bog’lanish grafigi 55-rasmda tasvirlangan. 
 
 
55-rasm 
 
Nazorat savollari va topshiriqlar. 
 
1.  To’lqin tenglamasini yozing, grafigini chizing. 
2.  To’lqin davri deb nimaga aytiladi? 
3.  To’lqin fazasi deb nimaga aytiladi? 
4.  Turg’un to’lqin deb nimaga aytiladi?