|
ql
P
i
induktirlangan dipol momentini hosil qiladi. Bu yerda l
’
induktirlangan dipol
momenti.
Yetarlicha aniqlik bilan aytish mumkinki,
molekulaning kichik
cho’zilishlarida ularning ichki kuchlari o’zlarini elastiklik kuchlari kabi tutadi.
Molekulaning deformatsiyasi ichki elastiklik kuchlari tashqi elektr kuchlari bilan
muvozanatlashganda to’xtaydi, ya’ni
81
(187)
yoki
(188)
Bu yerda induktirlangan moment
(189)
-kattalik molekulaning qutblanuvchanligi deyiladi.
-hisoblashlar qulayligi uchun
kiritilgan. Biz ko’rayotgan holda
(190)
Agar ikkita bir xil yo’nalishga ega
Pe
va
dipollar bir-biridan uzoqda
joylashmagan bo’lsa, ular o’zaro tortishadi
(191)
Agar bu formulaga induktirlangan dipol momentining ifodasi qo’yilsa, oqibatda
(192)
formulani hosil qilamiz. Agar molekulalar yaqin qo’shnilarida dipol momentini
induktirlasa, ular orasida molekulalararo masofaning yettinchi darajasiga teskari
proporsional bo’lgan tortishish kuchlari paydo bo’ladi.
Molekulalar o’zaro ta’sir kuchlarining kattaligi 5·10
-4 N
ga teng. 64-rasmda
qattiq jismning 2 ta molekulasi orasida itarishish kuchlari F`
at
va tortishish kuchlari F
t
ning molekulalar markazlari orasidagi masofa r ga bog’liq ravishda o’zgarishi
ko’rsatilgan.
82
64-rasm
Rasmdan ko’rinadiki, masofaning kamayishi bilan itarishish kuchlari tortishish
kuchlariga nisbatan ancha tez ortadi. Buday bog’lanishni umumiy formula
n
r
F
1
bilan ifodalash mumkin. Bu yerda tortishish kuchlari uchun n=7, itarishish kuchlari
uchun esa n=12. agar natijalovchi kuch F
nat
aniqlansa, u abssissa o’qini r
0
=3·10
-8
sm
masofada joylashgan nuqtada kesib o’tadi. Bu masofada molekulalar orasidagi
itarishish va tortishish kuchlari tenglashadi. r<3·10
-8
sm bo’lgan masofalarda
itarishish kuchlari ortadi, r>3·10
-8
sm bo’lgan masofalarda esa tortishish kuchlari
ortadi. r =1,5·10
-7
sm masofada molekulalararo o’zaro ta’sir kuchlari amalda hosil
bo’lmaydi.
Bu nazariyaning uchinchi qoidasida jismni tashkil etgan molekulalar uzluksiz
tartibsiz harakat holatida bo’lishi to’g’risida so’z yuritiladi. Bu harakatga molekulyar
harakat yoki issiqlik harakati deyiladi.
Gazsimon jismlarda bu harakat asosan, ilgarilanma va aylanma harakatdan,
qattiq jismlarda o’z muvozanat holati atrofida tebranma harakatdan, suyuq jismlarda
esa tebranma va vaqti-vaqti bilan ilgarilanma harakatdan iborat bo’ladi.
Issiqlik harakatining asosiy xossasi shundan iboratki, zarrachalarning uzluksiz
ravishda to’qnashishi tufayli yuz beradigan tartibsiz (xaotik) harakatdir.
Zarrachalarning to’qnashishi deganda bir-biri bilan yetarlicha yaqinlashgan paytida
maydon orqali ularning molekulyar kuchlar bilan bir onda o’zaro ta’sirlashishi
tushuniladi.
Tartibsiz xaotik harakatiga misol tariqasida moddaning har xil agregat
holatlarida yuz beradigan diffuziya hodisasi hisoblanadi.
Moddalarning xossalarini o’rganish bilan molekulyar fizika va termodinamika
shug’ullanadi.
Molekulyar fizika-hamma moddalar tartibsiz uzluksiz harakatda bo’lgan
molekulalardan iborat degan molekulyar kinetik tushunchaga asoslanib moddalarning
tuzilishi va xossalarini o’rganuvchi fizikaning bo’limidir desak bo’ladi.
T
or
ti
shis
h
O
it
ar
is
his
h
F
it
F
t
F
it
F
H
F
it
83
Termodinamika-termodinamik muvozanat holatlarda bo’lgan makroskopik
tizimlarning umumiy xossalari va bu holatlarning bir-biriga o’tish jarayonlarini
o’rganuvchi fizikaning bo’limidir. Termodinamika bu o’tishlarni yuzaga keltiruvchi
mikrojarayonlarni o’rganmaydi. Termodinamikada barcha hodisalar energetik
o’zgarishlar tufayli yuz beradi degan tushuncha asosida qaraladi.
Termodinamik
usullar bilan
o’rganilayotgan
makroskopik tizimga
termodinamik tizim deyiladi. Bu bir-biri bilan va boshqa tashqi jismlar bilan o’zaro
ta’sirlashuvchi hamda energiya almashuvchi mikroskopik jismlar to’plamidan iborat.
Termodinamik usulning asosi tizimning termodinamik holatini aniqlashdir.
Tizimning holati termodinamik tizimning xossalarini xarakterlovchi fizik kattaliklar-
termodinamik parametr (holat parametri) lar orqali beriladi.Tizimning parametrlari
sifatida bosim va harorat olinadi.
Jismning harorati – makroskopik tizimning termodinamik muvozanat holatini
ifodalovchi fizik kattalikdir.
Hozirgi vaqtda Kelvin (K) graduslarda va Selsiy (
0
C) graduslarda
darajalangan ikkita harorat shkalasidan keng miqyosda foydalaniladi. Termodinamik
harorat va selsiy shkalasi bo’yicha harorat quyidagicha bog’langan (65-rasmga
qarang)
(193)
T=O harorat nol Kelvin deb ataladi. Bir Kelvin va Selsiy shkalasi bo’yicha bir
gradusga to’g’ri keladi, mutloq haroratning o’zgarishi ∆T Selsiy shkalasi bo’yicha
haroratning o’zgarishi ∆t ga teng, ya’ni ∆T=∆t.
65-rasm
Bosim tushunchasi bilan «Mexanika» bo’limida tanishganmiz.
Qattiq jismlar, gazlar va suyuqliklarning hajmini bilish juda ko’p fizik
muammolarni yechishda zarur hisoblanadi. Bunday tushuncha matematik tushuncha
bo’lgani uchun jismlarning hajmlari ular joylashgan idishlarning hajmlarini hisoblash
yordamida aniqlanadi. Masalan, sharning hajmi
3
4
V
3
r
, kubning hajmi V=α
3
,
parallelopipedning hajmi V=a·b·c formulalar yordamida aniqlanadi. Bu yerda r-shar
radiusi, a,b,c-figuralarning tomonlaridir.
84
Do'stlaringiz bilan baham: |
