Жаббаров, Юсупов


§21. MOLEKULYAR-KINETIK NAZARIYANING ASOSIY QONUNLARI



Download 4,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet46/87
Sana14.08.2021
Hajmi4,09 Mb.
#147103
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   87
Bog'liq
mexanika va molekulyar fizika

§21. MOLEKULYAR-KINETIK NAZARIYANING ASOSIY QONUNLARI 
 
Reja:  
1.  Moddaning sxematik tuzilishi. 
2.  Molekulalarning tuzilishi va o’zaro ta’siri. 
3.  Molekulalarning molyar massasi,massasini, sonini aniqlash usullari. 
4.  Molekulalarning qutblanishi. 
 
Tayanch iboralar: Atom, molekula, yadro, ta’sir kuchi, modda, miqdor, son, modda, 
maydon, deformatsiya, moment, grafik. 
 
           Jismlar  har  doim  bizga  tutash,  ya’ni  uni  tashkil  etgan  modda  bilan 
to’ldirilgandek tuyuladi. Ammo jismlar tutash emas, balki juda katta sondagi mayda 
zarrachalardan  tashkil  topgan.  Bu  zarrachalar  bir-biri  bilan  zich  joylashmagan,  ular 
orasida ma’lum masofa  mavjud. Bunday kichik bo’linmas zarrachalarga molekulalar 
deb ataladi. 
            Tabiatda  hamma  jismlar  bo’linmas  mayda  zarrachalar-atomlardan  tashkil 
topganligini  qadimgi  grek  olimi  Demokrit  tomonidan  aytilgan,  biroq  bu  fikrlar 
unutilib  ketilgan  va  qaytadan  XVII  asrning  ikkinchi  yarmida  Boyl  tomonidan, 
keyinchalik  XVIII-XIX asrlarda Lomonosov, Dalton, Krenig, Bolsman, Maksvell va 
boshqa olimlar tomonidan   kashf etilgan  va klassik molekulyar-kinetik nazariya deb 
ataluvchi ilmiy nazariya yaratildi. 
                 Bu  nazariya  shuni  ko’rsatadiki,  tabiatdagi  barcha  moddalar  alohida  juda 
kichik    zarrachalar-molekulalardan  tashkil  topgan.  Molekula-moddaning  hamma 
fizik-ximik  xossalarini  o’zida  saqlaydigan  eng  kichik  zarrachadir.  Molekulalarning 
o’zi yanada oddiyroq zarrachalar-atomlardan tuzilgan. Moddaning tuzilishi sxematik 
tarzda 58-rasmda keltirilgan. 
 
 
 
 
 
 
Modda  
Molekula 


77 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
58-rasm 
 
 
 
Masalan, suv H
2
O molekulalardan iborat. Bu molekulalar ikkita vodorod atomidan va 
bitta kislorod atomidan tashkil topgan (59-rasm) 
 
 
59 -rasm 
 
           Vodorod  atomi  bitta  elektron,  yadrosi  esa  bitta  protondan  iborat.  Kislorod 
atomida 8 ta elektron, yadrosi esa 8 ta proton va 8 ta neytrondan tuzilgan. 
         Millionlab  har  xil  turdagi  molekulalar  mavjud,  ammo  atomlarning  soni 
chegaralangan.  Kimyoviy  elementlarning  atomlari  har  xil    kombinasiyalarda  bo’lib 
bizni  o’rab  turgan  olamni  yuzaga  keltiruvchi  juda  katta  sondagi  molekulalarni  hosil 
qiladi. 
             Atom  va  molekulalarning  o’lchamlari    juda  ham  kichik.  Ularning  radiuslari   
10
-10
  m  ga  teng.  Shuning  uchun  massa  birligidagi  modada  juda  katta  sondagi 
molekula bo’ladi. Masalan, 1g suvda 3,3·10
22
 ta molekula bor. Molekulaning massasi 
juda  kichik.  Shuning  uchun  molekulalarning  kilogramm  yoki  grammlarda 
ifodalangan  mutloq  massasi  emas,  balki  nisbiy  molekulyar  massasi  deb    ataluvchi 
kattalikdan foydalaniladi. 
            Moddaning nisbiy molekulyar (yoki atom) massasi deb shu modda molekulasi 
massasining uglerod atomi 
12
6
C
massasining 
12
1
 qismiga nisbatiga aytiladi. 
 
Atomlar 
Elektronlar 
Yadro 
Protonlar 
Neytronlar 
Vodorod 
atomlari 
Kislorod 
atomlari 


78 
 
                                    
                                         (181) 
 
Masalan, CO
2
ning  nisbiy  molekulyar  massasi 44  ga  teng, chunki  uglerodning  nisbiy 
atom massasi 12 ga, kislorodniki esa 16 ga teng. CO
2
 uchun ularning yig’indisi 44 ga 
teng.  Ribonukleaza  oqsilining  molekulasi  124  ta  takrorlanuvchi  zvenolardan  iborat. 
Uning  ximiyaviy  formulasi  S
575 
N
901
  O
193 
N
171
  S
12
  ko’rinishda  bo’lib,  nisbiy 
molekulyar  massasi  13682  ga  teng.  Polietilen  280000  nisbiy  molekulyar  massaga 
ega. Molekulasi CH

- guruhlardan tuzilgan 20000 zvenolardan iborat. 
              XOB  tizimida  modda  miqdori  uning  strukturaviy  elementlari  soni  bilan 
aniqlanadi. U mollarda ifodalanadi. Qaralayotgan moddaning 1 moli shunday modda 
miqdoriki,  undagi  molekulalar soni 0,012  kg 
12
6
C
 uglerod  izotopidagi atomlar soniga 
teng.  Shunday  qilib,  har  qanday  moddaning  1  molida  bir  xil  sondagi  molekulalar 
mavjud. Bu songa Avogadro doimiysi deyiladi. 
 
 
 
Molekulyar  fizikada  molyar  massa  degan  tushunchadan  ham  foydalaniladi. 
Moddaning 1 mol molyar massasi 
 
                                    
                                   (182) 
 
Formula  yordamida  aniqlanadi.  Bu  yerda  m
mol
-molekula  massasi.  Mollar  soni  ν  shu 
modda molekulalar soni bilan quyidagi formula orqali bog’langan 
 
                                                
                                         (183) 
 
Bu formulaning o’ng tomoni surat va maxrajini bitta molekula massasiga ko’paytirib 
va   m
mol
 

 N
A
 = 

     ekanligini e’tiborga olib 
    
                                              
                                           (184) 
 
Ekanligini olamiz. (183) va (184) larni solishtirib 
 
                                              
                                      (185) 
 
ni olamiz. Bu  formula  m  massali  moddadagi  mavjud  molekulalar sonini  hisoblashga 
imkon beradi. 
          Molekulyar-kinetik 
nazariyaning 
ikkinchi 
qoidasi 
shundan 
iboratki, 
molekulalar  orasida  o’zaro  itarishish  va  tortishish  kuchlari  mavjud.  Bu  kuchlarga 


79 
 
molekulyar kuchlar deb ataladi va ular elektr tabiatiga egadir (60-rasm). Molekulalar 
bir-biridan  uzoqlashayotganda  bu  kuchlar  tortishish  kuchlari  sifatida,  bir-biriga 
molekulalarning  chiziqli  o’lchamiga  yaqin  masofaga  yaqinlashayotganda  esa  
itarishish  kuchlari  tarzida  namoyon  bo’ladi.  Bu  kuchlarga  Van-der-Vaals  kuchlari 
deyiladi. 
         Neytral  molekulalar  o’rtasidagi  tortishish  kuchlari  quyidagilarga  olib  keladi. 
Birinchidan,  zarracha  ichidagi  qarama-qarshi  ishorali  zaryadlar  bitta  nuqtada 
joylashmagan.  Shuning  uchun  ularning  tashqi  elektr  maydonlari  biror  atom  yoki 
molekula  atrofida  to’lasincha  kompensasiyalanmagan  va  masofa  ortishi  bilan  bu 
maydonlar  kamaya  boradi.  Ikkinchidan,  tashqi  maydon  ta’sirida  molekula 
ichkarisidagi  zaryadlarning  vaziyati  yoki  harakati  shunday  o’zgaradiki,  musbat 
zaryadlar  elektr  maydon  yo’nalishi  bo’ylab,  manfiy  zaryadlar  esa  maydon 
yo’nalishiga qarama-qarshi tarzda siljiydi. Bu hodisaga elektr qutblanish deb aytiladi. 
Bu kuchlarga dispersion kuchlar deb ataladi. 
 
 
60-rasm 
 
Dispersion  kuchlardan  tashqari  molekulalar  orasida  dipol-oriyentatsion  kuchlar  deb 
ataluvchi  kuchlar  ham  ta’sir  etadi.  Bu  kuchlar  ham  tortishish  kuchlari  bo’lib 
hisoblanadi,  ammo  ular  dispersion  kuchlarga  nisbatan  zaif  bo’ladi.  Ular  gaz 
molekulalari  tashqi  elektr  maydon  bo’lmaganda  qutblangan  bo’lsa,  hosil  bo’ladi. 
Bunday  molekulalarga  qutbli  molekulalar  deyiladi.  Qutbli  molekulalar  tashqi  elektr 
maydonda, magnit maydonda magnit strelkasi  burilgandek o’z vaziyatini o’zgartadi. 
           Suyuqliklarning  yomon  siqiluvchanlikka  ega  ekanligi,  yaxshi  silliqlangan 
qattiq  jismlar  bir-biriga  yopishishi,  qattiq  jismlarni  suyuqlikning  ho’llashi  shuni 
bildiradiki,  molekulalar  orasida  molekulyar  kuchlarga  bog’liq  ravishda  ancha 
kattalikdagi  kuchlar  ta’sir  qiladi.  Molekulyar  kuchlar  molekulalarning  effektiv 
o’lchamlariga yaqin masofalarda yuzaga keladi. 
             Molekulyar  kuchlarning  kattaligi  molekulalar  soniga  bog’liq  emas.  Suv 
tomchisi va okeandagi suv tashqi sharoitlarda bir xil zichlik va siqiluvchanlikka ega. 
Molekulyar kuchlar elektr tabiatga ega. Elektr o’zaro ta’sir miqdorlari jihatdan teng, 
ishoralari  teskari  bo’lgan  zaryadlarning  nosimmetrik  joylashishidan  hosil  bo’lgan 
neytral zarrachalar-dipollar orasida hosil bo’ladi. 
        Ko’pgina  moddalarning  molekulalari  61-rasmda  ko’rsatilgandek  simmetrik 
tuzilishga  ega.  Faraz  qilamizki,  molekula  shunday  deformatsiyalandiki,  uning 
elektron buluti 62-rasmda tasvirlangandek bir tomonga biroz siljidi. 
 


80 
 
 
61-rasm                                        62-rasm 
 
Bu yerda musbat zaryadga ega sharcha molekula tarkibidagi atom  yadrosini  manfiy 
zaryadli sfera esa shu atomlarning elektron bulutini tasvirlaydi. 
           Bunday  deformatsiyalangan  molekulani    Pe=
    momentga  ega  dipol  deb 
qarash mumkin. U holda molekula o’z atrofida kuchlanganligi 
 
                                    
                                            
(186)
 
 
ko’rinishdagi  elektr  maydonni  hosil  qiladi.  Bu  yerda  r-dipol  o’qidan  maydonning 
biror nuqtasigacha bo’lgan masofa.  -elektr doimiysi. 
                Molekulaning  bu  maydoni  unga  yaqin  qo’shni  molekulalarning 
deformatsiyalanishiga  olib  keladi.  Molekulaning  musbat  yadrolariga  kuchlanganlik 
vektori  bo’ylab  yo’nalgan  itarishish  kuchlari,  manfiy  zaryadli  elektron  bulutiga  esa 
teskari  yo’nalishdagi  kuchlar  ta’sir  etadi.  Shu  kuchlar  molekulaning 
deformatsiyalanishiga olib keladi (63-rasm). 
 
 
63-rasm 
 
Shunday  qilib,  P  dipol  momentiga  ega  molekula  qo’shni  molekulalarda 
'
1

Download 4,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   87




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish